Википедија:Sjajni članci/Novembar
Izabrane godišnjice za novembar
uredi
IČ-Njemačka
Njemačka (njem. Deutschland), zvanično Savezna Republika Njemačka (njem. Bundesrepublik Deutschland), federalna je parlamentarna republika u srednjoj i zapadnoj Evropi. Čini je 16 konstitutivnih država, zauzima površinu od 357.021 km2 i ima uglavnom umjerenu sezonsku klimu. Sa oko 82 miliona stanovnika, Njemačka je najnaseljenija država-članica Evropske unije. Nakon Sjedinjenih Američkih Država, druga je najpopularnija imigraciona destinacija na svijetu. Glavna i najveća metropola Njemačke je Berlin, dok je najveća konurbacija Rurska oblast — s glavnim središtima u Dortmundu i Esenu. Ostali veći gradovi Njemačke su Hamburg, Minhen, Keln, Frankfurt, Štutgart, Diseldorf, Lajpcig, Bremen, Drezden, Hanover i Nirnberg.
Različita germanska plemena naseljavala su sjeverne dijelove današnje Njemačke od klasičnog antičkog doba. Oblast po imenu Germanija dokumentovana je prije 100. godine n. e. Tokom Velike seobe naroda, germanska plemena su se proširila na jug. Početkom 10. vijeka, njemačke teritorije su činile središnji dio Svetog rimskog carstva. Tokom 16. vijeka, sjeverne njemačke oblasti su postale poprište protestantske reformacije. Nakon propasti Svetog rimskog carstva, 1815. godine je osnovana Njemačka konfederacija. Njemačke revolucije 1848—1849. dovele su do nastanka Frankfurtske narodne skupštine, prve slobodne izabrane skupštine za cijelu Njemačku.
→ {{IČ-Njemačka}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Trovanje ugljen-monoksidom
Trovanje ugljen-monoksidom je stanje u živom organizmu nastalo kao posledica udisanja opasnih koncentracija ugljen-monoksida (CO) u kući, na ulici, u saobraćaju, industriji i poljoprivredi, usled veoma raširene upotrebe ugljeničnih goriva. Zbog jake citotoksičnosti za živa bića, CO spada u grupu hemijskih zagušljivaca i najvećih zagađivača vazduha. Njegov toksični efekat nastaje veoma brzo čak i pri izuzetno malim koncentracijama. Tako je izlaganje koncentracijama ugljen-monoksida od 100 i više ppm praćeno simptomima i znacima akutnog ili hroničnog trovanja, sa mogućim teškim posledicama po ljudsko zdravlje. Smrtna doza CO za ljude iznosi 1.000-2.000 ppm (0,1-0,2 %) pri udisanju gasa u trajanju od 30 minuta. Kod visokih koncentracija ugljen-monoksida u udahnutom vazduhu smrt može nastati u vremenu udisanja od 1—2 minuta.
Ugljen-monoksid je gas koji nastaje kao produkt nepotpunog sagorevanja ugljenika iz organskih materija, kao što su ulje, nafta i njeni derivati, drvo, prirodni i proizvedeni gas, eksplozivi, ugalj ili koks. U toku procesa sagorevanja višak ugljenika podstiče stvaranje (CO), a ako ima više kiseonika potpunom oksidacijom ugljenika nastaje ugljen-dioksid (CO2). Ugljen-monoksid može biti formiran kad god plamen dodirne površinu koja je hladnija od temperature paljenja gasnog dela tog plamena. Izduvni gasovi motora sa unutrašnjim sagorevanjem jedan su od najvećih zagađivača atmosfere ovim gasom (sa 1-14 vol%) zatim, slede izduvni gasovi koji nastaju u toku proizvodnje gvožđa kao i gasovi pri sagorevanju uglja u termoelektranama, i u procesu proizvodnje u rafinerijama nafte i hemijskoj industriji.
→ {{IČ-Trovanje ugljen-monoksidom}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-L.A. Noire
L.A. Noire (IPA: /ˈnwɑːr/; č. „el-ej noar”) neonoarska je detektivska akcijsko-avanturistička video-igra koju je razvio Tim bondi i izdao Rokstar gejms. Prvobitno je objavljena za platforme Plejstejšn 3 i Eksboks 360, 17. maja 2011; verzija za Majkrosoft vindous izašla je kasnije, 8. novembra 2011. L.A. Noire je smešten u Los Anđeles godine 1947, a igrača — koji kontroliše detektiva LAPD — izaziva da reši niz slučajeva širom pet uprava policije Grada anđela. Igrači moraju istraživati prestupe zakona tražeći dokaze na mestu zločina, a potom prateći tragove i ispitujući osumnjičene rešiti slučaj; uspeh igrača u ovim aktivnostima utiče na tok istrage, a samim tim i konačni uspeh za koji se dobija ocena.
Igra se u velikoj meri oslanja na film noar, a inspiraciju za slučajeve koje igrač rešava dobija i iz slučajeva kriminala iz stvarnog života. Kako bi se u potpunosti ispoštovao naziv moguće je igrati u crno-belom okruženju. Različiti elementi radnje odnose se na glavne teme detektivskih i mafijaških priča. L.A. Noire je prepoznatljiv po korišćenju Dept analisisove novorazvijene tehnologije „MošonSken”, gde se glumci koji igraju likove u igri sa 32 kamere snimaju iz različitih smerova kako bi se uhvatili izrazi lica te drugi pokreti tela i tako postigla što veća realističnost.
→ {{IČ-L.A. Noire}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Prvi svetski rat
Prvi svetski rat je trajao od 1914. do 1918. godine. U njemu je učestvovala većina velikih svetskih sila, grupisanih u dva sukobljena vojna saveza: Saveznika (okupljenih oko Trojne Antante) i Centralnih sila. Više od 70 miliona ljudi je bilo pod oružjem, a od toga preko 60 miliona ljudi u Evropi je bilo mobilisano u jedan od najvećih ratova u istoriji. Posledice rata su bile da je ubijeno više od 15 miliona ljudi, 20 miliona ranjeno, a direktne učesnice rata pretrpele su i ogromna razaranja država i privreda. Prvi svetski rat poznat je i pod imenima Veliki rat i Svetski rat (do izbijanja Drugog svetskog rata).
Prvi svetski rat su vodila dva velika saveza. Sile Antante su na početku činile Ujedinjeno Kraljevstvo, Rusija i Francuska i njihove pridružene teritorije i protektorati. Brojne druge države su se pridružile silama Antante, od kojih su najvažnije bile Italija, koja se pridružila aprila 1915, i Sjedinjene Američke Države, koje su u rat stupile aprila 1917. Centralne sile su pre početka rata činile Nemačka, Austrougarska i Italija, koja je zbog londonskog ugovora od 26. aprila 1915. godine, kojim je za Italiju predviđen deo Dalmacije, Istra, Gorica, Kvarnerska ostrva i Dodokanezi, pristupila silama Antante. Osmansko carstvo se pridružilo Centralnim silama oktobra 1914, a godinu dana kasnije to je uradila i Bugarska. Do završetka rata, od evropskih zemalja Holandija, Švajcarska, Španija i skandinavske države su ostale zvanično neutralne.
→ {{IČ-Prvi svetski rat}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Foton
Foton (od grčke reči φωτός, što znači „svetlost“) je elementarna čestica, kvant elektromagnetnog zračenja (u užem smislu — svetlosti). To je čestica bez mase mirovanja. Naelektrisanje fotona je takođe jednako nuli. Foton može biti samo u dva spinska stanja sa projekcijom spina na smer kretanja ±1. Tom svojstvu u klasičnoj elektrodinamici odgovaraju kružna desna i leva polarizacija elektromagnetnog talasa. Fotonu kao elementarnoj čestici je svojstven korpuskularno-talasni dualizam, tj. on istovremeno poseduje svojstva elementarne čestice i talasa. Niz autora ubraja foton u kvazičestice zbog mase mirovanja jednakoj nuli. Foton nema masu mirovanja, slično kvazičesticama, ali ipak ne traži sredinu za svoje prostiranje, slično elementarnim česticama, u koje većina autora ubraja foton.
Fotoni se obično obeležavaju slovom , zbog čega ih često nazivaju gama-kvantima (fotoni visokih energija) pri čemu su ti termini praktično sinonimi. Sa tačke gledišta Standardnog modela foton je bozon. Virtuelni fotoni su prenosioci elektromagnetne interakcije koji na taj način obezbeđuju mogućnost uzajamnog delovanja između dva naelektrisanja.
→ {{IČ-Foton}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Šećerna bolest
Šećerna bolest ili dijabetes (lat. diabetes mellitus grč. διαβήτης) je hronični sistemski poremećaj metabolizma, koji se karakteriše hiperglikemijom, tj. trajno povišenim nivoom glukoze u krvi. Uglavnom je uslovljen naslednim faktorima, a nastaje zbog smanjene sekrecije ili smanjenog biološkog dejstva hormona insulina, odnosno u kombinaciji ova dva faktora. Taj nedostatak ometa razmenu ugljenih hidrata, masti i belančevina u organizmu (što se ispoljava tipičnim tegobama), a nakon dužeg vremena utiče i na strukturu i funkciju krvnih sudova, živaca i drugih vitalnih organa i organskih sistema.
Dijabetes se danas ubraja među najčešća endokrinološka oboljenja, sa prevalencom u stalnom porastu (naročito u razvijenim zemljama sveta). To je posledica modernog stila života i povećanja broja spoljašnjih etioloških činilaca, među kojima se posebno izdvaja gojaznost. Šećerna bolest se najčešće javlja u starijem životnom dobu kao posledica opštih degenerativnih i sklerotičnih promena u organizmu (koja zahvataju i pankreas), a kod mladih osoba može nastati usled genetskih poremećaja ili oštećenja pankreasa kod određenih zaraznih oboljenja.
Svetski dan borbe protiv dijabetesa se obeležava širom sveta 14. novembra svake godine.
→ {{IČ-Šećerna bolest}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Manila
Manila (fil./tag. Maynilà; IPA: /majˈnilaʔ/), zvanično Grad Manila (fil./tag. Lungsod ng Maynilà), glavni je i drugi najnaseljeniji grad Filipina. Osnovao ga je španski konkistador Migel Lopez de Legaspi, 24. juna 1571. godine. Jedan je od najstarijih filipinskih gradova i bio je sedište moći većine kolonijalnih vladara u ovoj zemlji. Smešten je na istočnoj obali zaliva Manila i ima mnoštvo znamenitosti od kojih neke datiraju i do 16. veka. Prvu povelju je dobio 31. jula 1901. godine, usvajanjem Akta Filipinske komisije 183; autonomiju je stekao 18. juna 1949. godine, donošenjem Republičkog akta br. 409 poznatog i kao Revidirana povelja Grada Manile. Istraživačka mreža globalizacije i glavnih gradova (engl. Globalization and World Cities Research Network, GaWC) svrstala je 2012. godine Manilu među globalne gradove.
Sa 1.780.148 stanovnika 2015. godine Manila je bila drugi najveći grad Filipina, nakon Kezon Sitija. Takođe je i najgušće naseljen grad na svetu, sa 41.515 st./km2. Jedan je od šesnaest gradova te opština u sastavu Metro Manile, regiona glavnog grada Filipina. Manila je smeštena na istočnoj obali zaliva Manila, u jednoj od najboljih filipinskih luka. Zvanično je postala grad 1904. godine; čini je ukupno 16 distrikta: Binondo, Ermita, Intramuros, Kijapo, Luka Manila, Malate, Pako, Pandakan, Sampalok, San Andres, San Migel, San Nikolas, Santa Ana, Santa Kruz, Santa Mesa i Tondo. Grad ima šest kongresnih distrikta za donji dom Kongresa Filipina.
→ {{IČ-Manila}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Jermenija
Jermenija (jerm. Հայաստան, Hajastan), ili zvanično Republika Jermenija (jerm. Հայաստանի Հանրապետություն) je kontinentalna planinska država u regionu Zakavkazja. Smeštena je na raskrsnici puteva iz jugozapadne Azije i istočne Evrope između Turske na zapadu, Gruzije na severu, Irana i azerbjedžanske enklave Nahčivan na jugu, te Azerbejdžana i defakto nezavisne Nagornokarabaške Republike na istoku.
Jermenija je država sa bogatim i drevnim kulturno istorijskim nasleđem. Kraljevina Jermenija je bila prva država na svetu koja je hrišćanstvo proglasila službenom nacionalnom religijom, još početkom 4. veka — 301. godine. Iako je prema Ustavu Republike Jermenije danas država odvojena od crkve, Ustav uvažava istorijsku važnost Jermenske apostolske crkve kao nacionalne crkve Jermena.
Nekadašnja članica Sovjetskog Saveza danas je članica preko 40 međunarodnih organizacija, uključujući Ujedinjene nacije, Savet Evrope, Zajednicu nezavisnih država, Organizaciju Ugovora o kolektivnoj bezbednosti, Svetsku trgovinsku organizaciju, Azijsku razvojnu banku, Organizaciju crnomorske ekonomske saradnje, Frankofonije, a takođe je potpisnica NATO programa Partnerstvo za mir. Jermenija je od 2. januara 2015. član Evroazijske ekonomske unije i zemlja posmatrač u Pokretu nesvrstanih.
→ {{IČ-Jermenija}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Sidni Krozbi
Sidni Patrik Krozbi (engl. Sidney Patrick Crosby; Halifaks, 7. avgust 1987) je kanadski hokejaš koji trenutno igra u Pitsburg pengvinsima. Levoruk je i igra na poziciji centra.
U Pitsburg je došao iz lige KMJHL (Velika juniorska hokejaška liga Kvebeka — Quebec Major Junior Hockey League) gde je nastupao dve godine za Rimuski oseanik i bio jedan od najboljih igrača. U prvoj sezoni za Pitsburg pengvinse postigao je 102 poena (39 golova, 59 asistencija) i bio šesti strelac NHL-a. U drugoj sezoni osvojio je svoj prvi Trofej Hart, nagradu za najkorisnijeg igrača u sezoni. Sa 19 godina i 10 meseci Krozbi je bio drugi najmlađi dobitnik trofeja Hart. Legendarni Vejn Grecki je 1980. bio pet meseci mlađi pri osvajanju svog prvog od osam uzastopnih trofeja Hart. Krozbi je Pengvinse doveo do prvog plej-ofa posle šest godina. Skupio je 120 poena (36 golova, 84 asistencije) u 79 utakmica. Uz nagradu za najkorisnijeg igrača osvojio je i Trofej Art Ros za najboljeg strelca u sezoni.
Kao kapiten predvodio je Pitsburg pengvinse do pehara Stenli kupa 2009. U finalu su bili poraženi od Detroit red vingsa sa 4:3 u pobedama. Sa navršenom 21 godinom Krozbi je postao najmlađi kapiten koji je podigao pobednički pehar u 116-godišnjoj istoriji lige NHL. Na Zimskim olimpijskim igrama 2010. u Vankuveru postigao je pogodak u finalu protiv Amerikanaca, s kojim je doneo zlato Kanadi na Zimskim olimpijskim igrama. Kao kapiten je predvodio Kanadu na Zimskim Olimpijskim igrama 2014. u Sočiju do zlatne medalje.
→ {{IČ-Sidni Krozbi}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Okupacija Luksemburga u Prvom svetskom ratu
Nemačka okupacija Luksemburga u Prvom svetskom ratu bila je prva od dve vojne okupacije Velikog vojvodstva Luksemburg u dvadesetom veku. Od avgusta 1914. pa sve do kraja rata u novembru 1918, Luksemburg je bio pod potpunom okupacijom Nemačkog carstva. Nemačka vlada je opravdavala okupaciju potrebom da pruže podršku svojim jedinicama raspoređenim u susednoj Francuskoj, mada su Luksemburžani, kako savremenici tako i njihovi potomci, drugačije tumačili nemačke postupke.
Tokom ovog perioda Luksemburgu je dozvoljeno da zadrži svoju vladu i politički sistem, iako se prisustvo nemačke vojske osećalo kao krajnje neugodno. Bez obzira na distrakciju koju je okupacija donela, Luksemburžani su se trudili da život vode što uobičajenije. Političke partije su svoju pažnju usmerile na ekonomiju, obrazovanje i ustavne reforme. Domaće političko okruženje se dosta zakomplikovalo smrću Paula Ajšena koji je bio premijer Luksemburga tokom 27 godina. Nakon njegove smrti usledio je period kratkotrajnih vlada, stanje koje je dovelo do pobune i ustavnog rasula nakon povlačenja nemačkih vojnika.
→ {{IČ-Okupacija Luksemburga u Prvom svetskom ratu}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Lorens Olivije
.jpg)
Ser Lorens Ker Olivije, baron Olivije (engl. Laurence Kerr Olivier, Baron Olivier; Dorking, 22. maj 1907 — Stening, 11. jul 1989) bio je engleski pozorišni, filmski i televizijski glumac, režiser i producent. U karijeri dugoj preko šezdeset godina tumačio je najrazličitije uloge — od likova iz grčkih i Šekspirovih tragedija, preko ekscentričnih i grotesknih negativaca, do junaka romantičnih komedija. Smatra se najboljim tumačem likova iz Šekspirovih drama. Najpoznatiji je po ulogama u filmovima Orkanski visovi, Rebeka, Bani Lejk je nestala, Princ i igračica, Otelo i Maratonac. Dobio je dva počasna Oskara za životno delo i veliki doprinos filmskoj umetnosti, kao i Oskara za najboljeg glavnog glumca za ulogu u Hamletu.
Olivije je bio nominovan za trinaest Oskara (osvojio tri); za devet Emija (osvojio pet); jedanaest nagrada BAFTA (osvojio tri) i šest Zlatnih globusa (osvojio tri). Dobitnik je Srebrnog medveda na Berlinskom filmskom festivalu i Zlatnog lava na Festivalu u Veneciji, a dobio je i zvezdu na holivudskoj Stazi slavnih. Prvi je glumac u istoriji filma koji je dobio plemićku titulu. Američki filmski institut ga je uvrstio među dvadeset najvećih glumaca svih vremena. Smatra se najboljim britanskim glumcem dvadesetog veka.
→ {{IČ-Lorens Olivije}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Genocid nad Jermenima
Genocid nad Jermenima (jerm. Հայոց ցեղասպանություն, tur. Ermeni soykırımı), u jermenskoj istoriografiji poznat i kao Veliki zločin (jerm. Մեծ Եղեռն; izgovor Medz jegern), predstavlja sistematsko i kontinuirano etničko čišćenje, proterivanje i masovna ubistva izvršena nad pripadnicima jermenskog naroda na području Osmanskog carstva tokom Prvog svetskog rata, izvršena po nalogu tadašnjih Otomanskih vlasti. Iako su otomanske vlasti sprovodile kontinuiranu politiku progona i deportacija jermenskog stanovništva, naročito na području Male Azije, od 1894. pa sve do 1923, najveći obim proterivanja i ubistava desio se tokom 1915. godine. Prema raznim procenama, u ovom zločinu je ubijeno između 800.000 i 1.500.000 pripadnika jermenskog naroda sa područja Otomanske imperije, a paralelno sa progonima Jermena otomanske vlasti vršile su i progone nad drugim hrišćanskim narodima, poput Asiraca i pontskih Grka. Potomci proteranih Jermena iz Otomanskog carstva danas predstavljaju osnovu savremene jermenske dijaspore razasute širom sveta. U današnjoj Turskoj je široko rasprostranjeno negiranje genocida nad Jermenima.
→ {{IČ-Genocid nad Jermenima}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Grb Banje Luke
Grb Banje Luke je zvanični simbol Grada Banja Luka i postojan je u tri nivoa — kao Osnovni ili Mali, Srednji i Veliki grb.
Banja Luka ima dosta mladu heraldičku istoriju, čiji se počeci naziru u prvoj polovini 20. vijeka kad dolazi do prvog neuspjelog pokušaja uspostavljanja gradskog heraldičkog znamenja. Grad prvi put dobija zvanično znamenje za vrijeme Socijalističke Jugoslavije i ono opstaje sve do 1992. godine, kad Banja Luka u uslovima raspada države i rata u BiH sprovodi konkurs, na kojem je iznađen novi grb grada koji je bio zvanični simbol sve do 2013. godine. Tada Ustavni sud Republike Srpske proglašava banjolučki grb neustavnim zbog povrede principa konstitutivnosti naroda i ravnopravnosti građana, a Banja Luka počinje potragu za novim grbom. Nakon četiri neuspjela pokušaja iznalaženja, početkom 2017. godine grad je usvojio novi trostepeni grb, rad heraldičara Dragomira Acovića. Upotreba grba Banje Luke je regulisana Statutom Grada i posebnim gradskim propisima koji detaljno uređuju i sankcionišu upotrebu grba u različitim prilikama i mjestima.
→ {{IČ-Grb Banje Luke}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Sida
Sida je bolest koja predstavlja poslednji stadijum infekcije virusom humane imunodeficijencije (HIV) i definisana je kao skup simptoma i infekcija koji rezultuju slabljenjem i uništavanjem imunskog sistema. Na taj način organizam gubi sposobnost da se brani od bilo koje druge bolesti ili infekcije. Sida je akronim od francuskog naziva za sindrom stečenog imunološkog deficita (franc. Syndrome d'immunodéficience acquise), a AIDS od engleskog naziva Acquired Immunodeficiency Syndrome.
Postoji razlika između pojmova HIV pozitivna osoba i osoba obolela od side. To su dve povezane, ali različite stvari. HIV pozitivna osoba je zaražena virusom HIV, a kod osobe obolele od side je taj virus došao do poslednje faze posle čega nastupa smrt. Ako je neka osoba zaražena ovim virusom ona je HIV pozitivna, ali to još uvek ne znači da ima sidu. Do pojave bolesti može da prođe vremenski period od dve do deset godina. HIV pozitivna osoba može da izgleda potpuno zdravo, sposobna je za rad ili bilo koju drugu aktivnost, poput zdravih pojedinaca.
→ {{IČ-Sida}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)