Википедија

Gnjilane

„Gnjilan” preusmerava ovde. Za naselje u opštini Pirot pogledajte stranicu Gnjilan (Pirot).

Gnjilane (alb. Gjilan ili Gjilani) je gradsko naselje i sedište istoimene opštine u Srbiji, koje se nalazi u jugoistočnom delu Kosova i Metohije i sedište je Kosovskopomoravskog upravnog okruga. Prema popisu iz 2011. bilo je 54.239 stanovnika.[b]

Gnjilane
Kolaž slika Gnjilana
Administrativni podaci
Država Srbija
Autonomna pokrajinaKosovo i Metohija
Upravni okrugKosovskopomoravski
OpštinaGnjilane
Stanovništvo
Stanovništvo‍
 — 2011.54.239
 — gustina90.178 st./km2
Geografske karakteristike
Koordinate42° 27′ 43″ S; 21° 28′ 06″ I / 42.4619333333° S; 21.4682066667° I / 42.4619333333; 21.4682066667
Vremenska zonaUTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Aps. visina508 m
Gnjilane na karti Srbije
Gnjilane
Gnjilane
Gnjilane na karti Srbije
Poštanski broj60000
Pozivni broj+383 (0)28
Registarska oznakaGL

Naziv uredi

Osmanski hroničar Evlija Čelebija spominje Moravu kao naselje Vučitrnskog sandžaka. Čelebija je zapisao: „Sedamnaesti dan putovanja od Konstantinopolja kako bi prešao Vranje, Novo Brdo, Krivu Reku[potrebna odrednica] i Moravu”. Etimologija Gnjilana je sporna. Albanski izvori tvrde da je grad (prvobitno selo) dobio ime po Bahti-beg Đinoliju (Bahti Beg Gjinolli) iz klana Đinaj (Gjinaj) koji je vladao regionom Vučitrna (Malo Kosovo i Drenica), naselio ovo područje u 18. veku (oko 1750). Međutim, ne postoje određeni dokazi koji bi potkrepili tu tvrdnju i zapravo niko ne može potvrditi ko su bili prvi pravi stanovnici ili kada su se prvi put nastanili. Sa druge strane, srpski izvori tvrde da je poreklo imena grada u srpskoj reči „gnjilo” (trulo, trulo).[1]

Geografija uredi

Gnjilane se nalazi u jugoistočnom delu Kosova i Metohije, u regionu Kosovskog Pomoravlja. Jedna je od od najvećih opština u pokrajini. Geografski položaj omogućava da se dobro povezuju sa drugim centrima Kosmeta i regiona. Postoje tri male reke, Binačka Morava, Banja [sq] i Stanišorka [sq], koje se spajaju i protiču na Binačku Moravu, zapadno od sela Ugljare. Gnjilane je udaljeno 46 kilometara od Prištine, od Kosovske Kamenice — 27 kilometara, od Vitine — 22 kilometra, od Novog Brda — oko 25 kilometara. Opštine regiona graniči se na jugoistoku sa Preševom (33 kilometra) i Kumanovom (53 kilometra), dok na istoku — sa Bujanovcem (40 kilometara).[2]

Područje Gnjilana je definisano rekom Moravom, koja sakuplja sve male reke, sa prosečnom mesečnom stopom protoka od 6,7 kubnih metara. Na jugoistoku je okružen planinama Karadag.[2]

Koordinate grada Gnjilana su 42 stepena severno i 21.20 stepeni istočno, 501 i 590 metara nadmorske visine, dok je u Budrikama 475 metara, do 1000 metara nadmorske visine u pograničnoj zoni sa Makedonijom.

U seizmičkim mapama, Gnjilane je poznato kao područje izrazite ugroženosti od opasnosti. Godine 2002. pogođen je zemljotresom koji je ostavio desetine mrtvih i povređenih, kao i preko 8.000 oštećenih javnih i privatnih objekata.

Istorija uredi

U srednjem veku grad se zvao „Morava”[3][4] i bio je veliki trgovački i zanatski centar. U Gnjilanu su često boravili srpski vladari, pa je i prvi pisani pomen o njemu, iz 1342. godine, neposredno vezan za boravak kralja Stefana Dušana. Pod današnjim imenom grad se prvi put pominje krajem 14. veka u povelji srpske kneginje Milice, žene kneza Lazara.

U turskom katastarskom popisu — defteru iz 1455. godine pominje se pod imenom „Gnjilan”[3] i navodi se da u selu ima 41 domaćinstvo sa srpskim stanovništvom, na čelu sa popom.[5]

Od srednjeg veka u Gnjilanu je postojalo nekoliko crkava. Jedna crkva je verovatno bila posvećena Svete Petki, pošto se mesto gde se nalazila još dugo po njenom rušenju zvalo „Petkovce”.[6] Manastir Svetog Jovana, na padini sela Boževca,[7] imao je brojno bratstvo, što potvrđuju ostaci veoma velikog kaluđerskog groblja. Sredinom 18. veka Turci su razorili manastir (ili „Arbanasi” 1780.[7]) i na tom mestu osnovali sadašnju varoš.[6]

Godine 1861. na temeljima starije, omanje crkve u centru Gnjilana, sagrađena je velika crkva Svetog Nikole.[6] U temelj crkve je uzidano kamenje koje su Srbi donosili iz sela Boževce kod Kosovske Kamenice. Kamenje donošeno je sa brda Odžin Kamen. To su ostaci nekadašnje crkve i ostaci tvrđave Prilepac u kojoj je rođen knez Lazar Hrebeljanović.

Ona je više puta stradala u požarima, a jednom je izgorela do temelja. Bilo je to 1892. godine, ali je već 1900. godine osvećena nakon potpune opravke.[8] Poslednji put je obnovljena 1983. godine. Danas se u njoj čuva lepa zbirka ikona, knjiga i crkvenih sasuda.

Srpska škola — zgrada (dom prosvete) je podignuta 1895. godine. Stara školska zgrada bila je niska i jako opala. Nova je trebalo da se gradi (na mestu stare) kada je dobijen carski ferman i skupljen materijal, ali tada je izgorela crkva (1892). Iako ih je to pomelo, meštani Srbi su ipak krenuli sa gradnjom škole, da se ne bi gubilo vreme traženja fermana za opravku crkve (doma molitve). Gradnja školskog zdanja je trajala godinu dana, a opremanje unutrašnjosti i ulepšavanje se nastavilo dalje. Gnjilanci su povećali broj učitelja, srazmerno broju školske dece. Takođe su osnovali humanitarno udruženje nazvano „Ljubav”, koje će voditi stalnu brigu o školi i učenicima. U udruženju je 1900. godine bilo 60 redovnih članova, a broj članova i društveni kapital su stalno rasli.[8]

 
Gnjilane, 1925.

Postoje više predanja o poreklu naziva. Tokom šezdesetih godina 20. veka zapisana je i objavljena legenda o postanku Gnjilana, po kojoj je dobilo naziv po kovaču koji je pravio ognjila. Kod starijih ljudi je postojalo predanje da je mesto gde se nalazi centar grada bilo veoma močvarno, tj. gnjilo, sa mnogo blata, pa otuda naziv za Gnjilane. Prema predanju najviše raširenom kod Albanaca, Gnjilane je osnovao 1750. godine Bahti-beg Džinić, pa otuda kod njih u novije vreme naziv „Gjilan” (Điljan), dok je kod starosedelaca Arbanasa bio sačuvan stari naziv „Gilan” (Gilan), koji koriste i starosedeoci Turci. Međutim, prvi podaci koji se odnose na postojanje naseljenog mesta na tom području se pojavljuju već u prvoj polovini 14. veka i to u doba vladavine cara Stefana Dušana, koji je i posetio Ružicu[3][4] (kako se u to vreme zvalo Gnjilane) negde oko 1351. godine i prešao preko čuvenog Masketarovog mosta na reci Dobruši, u centru grada, i tako zanavek obeležio istoriju ovog srpskog mesta. U to vreme (14. vek), u blizini Gnjilana, u utvrđenju Prilepac, rođen je knez Lazar Hrebeljanović, koji se 1389. godine, u boju na Kosovu, suprotstavio islamskom nadiranju.

Drugi srpsko-turski rat 1877—1878. uredi

Nakon oslobođenja Vranja 19. januara 1878. godine, zapovednik Šumadijskog korpusa general Jovan Belimarković, 21. januara naredio je komandantu Druge šumadijske divizije da forsiranim maršem nastupa preko Gnjilana i zauzme Prištinu. Drugoj šumadijskoj diviziji dodao je i dva bataljona dobrovoljaca.[9]

U međuvremenu, osmanska civilna i vojna uprava u Gnjilanu napustila je ovo mesto. Viđeniji gnjilanski Srbi u dogovoru sa komandantom žandarmerije Suljčom buljubašom otvorili su vojne magacine, naoružali se i postavili straže na najznačajnijim tačkama u varoši i oko nje. Lokalni srpski učitelj Zarija Popović uputio je pismo „komandantu srpske vojske“, kojim mu je poručio „da je turska vlast napustila grad, da vojske nema, i za to odmah da pošalje jedno odeljenje i zauzme grad bez ikakva otpora“. Odgovor je ubrzo stigao od potporučnika Alekse Radojičića, koji je rekao da se sa vojskom nalazi u selu Domorovcu i da bi voleo da uđe u Gnjilane, ali da nema naređenje od Vrhovne komande.[9][10]

Sutradan ujutru, opaženo je prisustvo naoružanih Arbanasa i Čerkeza na četiri do pet kilometara od Gnjilana. Gnjilanski Srbi mislili su da se sprema novi napad na njih, pa su preko Zarije Popovića ponovo pisali srpskoj vojsci, u nadi da će njene trupe što pre ući u njihovu varoš. Odgovor je ubrzo stigao od kapetana Mihaila Barjaktarevića, u kojem je stajalo da će njegova brigada brzo doći i da će, u znak poštovanja i zahvalnosti, Suljči buljubaši i njegovim zaptijama dopustiti da nose oružje.[10]

23. januara 1878. godine, oko podne, srpska vojska ušla je u Gnjilane. Njoj su u susret izašli najviđeniji lokalni Srbi, ali i Arbanasi i Turci koji se nisu plašili njenog dolaska. Istorijski momenat susreta srpskih vojnika i Gnjilanaca živopisno je ovekovečio pomenuti učitelj Popović rečima:

Pojava srpskih vojnika u srcu Kosovskog Pomoravlja posle nekoliko vekova osmanske okupacije za lokalni srpski živalj bio je događaj od najveće važnosti i istinske radosti. Za lokalno muhamedansko stanovništvo to je pak bio razlog za zebnju, strah i neizvesnost. Plašili su se osvete srpske vojske zbog nasilja koje su činili arbanaški bašibozuci i Čerkezi u Gnjilanu, povlačeći se posle izgubljene bitke kod Vranja.[11]

Gnjilane je u to doba bilo varošica „tursko-istočnjačkog“ i „patrijarhalnog“ tipa. Ovo mesto predstavljalo je administrativni centar gnjilanske kaze u sastavu prištinskog sandžaka Kosovskog vilajeta. Gnjilanske ulice bile su dosta široke i prave, netipične za orijentalne varoši. Kuće su bile male, prizemne, izgrađene od pleteri ili nekog drugog slabog materijala i pokrivene slamom. Najraskošniji objekat u Gnjilanu bili su dvori begova Džinića, najmoćnije i najuticajnije lokalne porodice, koja je do 1865. godine gospodarila gnjilanskom nahijom. Za vreme njihove vlasti Gnjilane je zamenilo Novo Brdo, i to u administrativnom pogledu (donekle i u privrednom). Ovo mesto se u to doba računalo kao centar novobrdske kaze.[12]

Kako je primirjem u Jedrenu bilo određeno da se srpska vojska povuče na liniju do sela Končulja (okolina Bujanovca), iz Gračanice su se 26. januara 1878. godine najpre povukli konjanici poručnika Niketića, a zatim i dobrovoljci poručnika Sandića iz Dobrotina. Kratko su se zadržali u selu Ponešu kod Gnjilana, a zatim sasvim povukli sa kosovskog prostora.[13]

Glasine o povlačenju srpske vojske sa prostora Kosova u Gnjilanu primljene su sa zebnjom i nevericom. U početku se mislilo da se radi o neprijateljskoj propagandi. Međutim, kad se krenulo sa organizovanim transportovanjem pšenice i kukuruza iz Gnjilana u Vranje, naslutilo se da su glasine istinite. Srpska vojska se definitivno spremala na povlačenje. Zajedno sa njom i novoformirani organi lokalne vlasti i značajan broj stanovnika srpske nacionalnosti.[14]

Srpsko stanovništvo koje je odredbama Sanstefanskog ugovora ostalo u granicama Osmanskog carstva ili Velike Bugarske nije se mirilo sa svojom predodređenom sudbinom. Širom Stare Srbije počelo je prikupljanje potpisa za peticije u kojima se tražilo oslobođenje srpskih krajeva i njihovo pripajanje Kneževini Srbiji. Ove narodne peticije slate su knezu Milanu Obrenoviću, ruskom caru i predstavnicima velikih sila. U središtu svih aktivnosti oko prikupljanja i slanja narodnih adresa i molbi nalazio se „Odbor za oslobođenje Stare Srbije i Makedonije“ koji je 1877. godine bio osnovan u Beogradu. Prve peticije u ime gnjilanskih Srba knezu Milanu Obrenoviću poslali su Zafir Popović i Hadži-Tanasko Hadži-Pavlović 23. aprila 1878. godine. U peticiji koja je juna 1878. godine upućena britanskom konzulu Maršalu u Vranju, Srbi iz gnjilanske nahije (Gnjilane, Pasjane, Ranilug, Ropotovo, Domorovce, Koretište, Stanišor, Parteš, Poneš, Budriga, Močare...), istakli su da su oni bili i ostali Srbi, a ne Bugari i da ih kao takve treba pripojiti srpskoj, a ne bugarskoj kneževini. U navedenom dokumentu sa jedom su zaključili da se „velike sile zauzimaju samo za Bugare, dok o nesrećnoj sudbini srpskog naroda u Turskoj, niko ne vodi računa“. Jevrem Grujić, ministar pravde i unutrašnjih dela Kneževine Srbije, uputio je 9. juna 1878. godine depešu Jovanu Ristiću kojom mu saopštava da Srbi u Gnjilanskoj nahiji „trpe zlo od Turaka“ i da „samo u pridruženju Srbiji vide spasenje svoje“.[15]

Preko dečanskog igumana Save (Baraća) gnjilanski Srbi su zajedno sa sunarodnicima iz drugih krajeva Stare Srbije uputili apel Berlinskom kongresu kojim su od predstavnika velikih sila tražili da uzmu u obzir probleme sa kojima su se stalno suočavali - ubistvima, maltretiranjima, ucenama, pljačkama i drugim oblicima nasilničkog delovanja, zbog kojeg su mnogi bili primorani na iseljavanje. Ipak, njihove molbe bile su uzaludne. Odredbama Berlinskog kongresa, Kosovsko Pomoravlje ostalo je u sastavu Osmanskog carstva. Kako je ta odluka delovala na lokalni srpski živalj, možda najbolje opisuju stihovi koji su nastali u tom periodu:[16]

„Oj Gilane pusta varoš,
zar za tebe nema radost,
dođe Srbin pa se vrati,
a Gilane još da pati.”[17]

[18]

 
Centar grada Gnjilana i toranj sa satom. Na slici je takođe prikazana Mala džamija u centru grada

Moderna istorija uredi

Gnjilane je nakon Berlinskog kongresa 1878. godine, po razgraničenju postalo pogranično mesto ali na turskoj strani. Srbi su se grupisali oko svoje pravoslavne crkvene opštine. Osnovani su Kulturni klub, Sokolsko društvo, Pevačko društvo i drugo što je smetalo Turcima i Arnautima. Dešavali su se napadi i zločini nad nezaštićenim Srbima, a vrhunac nasilja predstavlja ubistvo srpskog prvaka Nikole Đorđevića 1903. godine. Nasilje je nastavljeno i narednih godina, iako je stupio na snagu novi turski ustav [mk]. Lokalni odmetnik Hamdija je 1908. godine u selu Bostanu ubio gnjilanskog sveštenika pop Mihaila Katanića[v]. Taj događaj je ogorčio Srbe i ujedinio ih pred velike događaje koji će uslediti. Mnogi Srbi iz mesta su stupili u komite. Stanovnici Gnjilana su, najzad, 1912. godine dočekali dugo željenu slobodu, kada su se i poslednje turske trupe povukle iz ovog grada. Godine 1913. najviše srpskih dobrovoljaca dalo je neveliko Gnjilane. Posleratni prosperitet i polet u Gnjilanu je 1927. godine splasnuo zbog ekonomske krize. Mesto je tada izgubilo prvostepeni sud, koji je prenet u Prištinu; postao je sreski sud. Petorazredna gimnazija je pretvorena u Građansku školu za koju nije bilo dovoljno interesovanja. Loše su bile saobraćajne veze pa samim tim i trgovina, a od oslobođenja do tada nije bila podignuta ni jedna javna zgrada u Gnjilanu. Podignuti su međutim Sokolski dom kao i spomenik Blaženopočivšem srpskom kralju Petru.[19]

 
Centar grada Gnjilana, 2014.

Gnjilane je jedan od gradova na Kosovu i centar je Kosovskog Pomoravlja. U centru grada ispred gradskog pozorišta do 1999. godine nalazio se spomenik knezu Lazaru koji je sa dolaskom KFOR-a porušen. Spomenik je pri tome značajno oštećen, ali je sačuvan u američkoj bazi Montid u Gnjilanu. Na inicijativu meštana sela Šilovo spomenik je juna 2007. postavljen i osveštan u njihovom selu.

Demografija uredi

 
Stambena zgrada iz doba komunizma u Gnjilanu

Stanovništvo Gnjilana je uvek bilo mešovito, ali sa albanskom većinom posle Drugog svetskog rata. Prema popisu stanovništva iz 2011. godine, opština Gnjilane ima 90.178 stanovnika. Albanci — 87.814, Srbi — 624, Turci — 978, Bošnjaci — 121, Romi — 361, Aškalije — 15, Goranci — 69, Egipćani — 1, Ostali — 95. Željeli su da ne odgovore — 35 ljudi. U gradu živi 54.239 stanovnika, dok u ruralnim područjima — 35.939. Podela stanovništva prema polu: muški — 45.354, ženski — 44.824.[20]

Etničke grupe uredi

Velika većina stanovništva su Albanci, zatim Srbi i mali broj manjina. Postoji, između ostalog, 978 Turaka ili 1 % opštinskog stanovništva. Broj Srba se smanjio zbog delimičnog bojkota[21] i stvaranja srpske opštine Parteš.

Etnički sastav opštine:

Etnički sastav prema popisu iz 1961.[22]‍
Albanci
  
 5.535 43,6%
Srbi
  
 4.754 37,5%
Romi
  
 578 4,6%
Jugosloveni
  
 159 1,2%
Crnogorci
  
 149 1,2%
ostali
  
 1.302 10,3%
Ukupno: 12.681
Etnički sastav prema popisu iz 1981.[23]‍
Albanci
  
 25.619 72,7%
Srbi
  
 5.644 16%
Romi
  
 2.821 8%
Turci
  
 663 1,9%
Crnogorci
  
 143 0,4%
Ukupno: 35.229
Etnički sastav prema popisu iz 2011.[24]
(po kosovskim podacima)‍
Albanci
  
 52.860 97,5%
Turci
  
 646 1,2%
Romi
  
 361 0,7%
Ukupno: 54.239

Broj stanovnika na popisima:

Demografija[25]
Godina Stanovnika
1948. 8.613
1953. 9.250
1961. 12.681
1971. 21.258
1981. 35.229
1991. 51.912

[26][27]

Jezici uredi

Srpski, albanski i turski su zvanični jezici opštine.[28]

Poznati Gnjilanci uredi

Galerija uredi

Vidi još uredi

Napomene uredi

  1. ^ Republika Kosovo (alb. Republika e Kosovës) jednostrano je proglašena država na teritoriji Republike Srbije, protivno Ustavu Srbije i Rezoluciji 1244 Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija. Prema Rezoluciji 1244, cela teritorija Kosova i Metohije, pravno gledano, nalazi se u sastavu Srbije dok ne bude postignuto konačno rešenje. Srbija ne priznaje jednostrano otcepljenje, po međunarodnom pravu, njene teritorije, preciznije autonomne pokrajine pod privremenom upravom Ujedinjenih nacija (UNMIK). Vlada sa sedištem u Prištini ima defakto vlast nad većinom teritorije, dok pojedine strukture Srbije funkcionišu na severu i u srpskim enklavama.
  2. ^ Popis iz 2011. na Kosovu i Metohiji su sproveli organi samoproglašene Republike Kosovo. Ovaj popis je bio bojkotovan od strane velikog broja Srba, tako da je realan broj Srba na Kosmetu znatno veći od onog iskazanog u zvaničnim rezultatima ovog popisa.
  3. ^ Katanići su poreklom iz plemena Vasojevići.

Reference uredi

  1. ^ „Arhivirana kopija”. Arhivirano iz originala 10. 4. 2016. g. Pristupljeno 28. 12. 2018. 
  2. ^ a b „Geographical position”. Municipality of Gjilan – Official Website. Municipality of Gjilan. Pristupljeno 31. 3. 2018. 
  3. ^ a b v Cvetanović, Vladimir. Iz onomastike Gnjilana — Onomatološki prilozi (knjiga IX). Beograd (1988). Srpska akademija nauka i umetnosti. str. — 1 —
  4. ^ a b Stara imena srpskih gradova Arhivirano na sajtu Wayback Machine (26. januar 2018) rasen.rs
  5. ^ Oblast Brankovića — Opšti katastarski popis iz 1455. godine. Sarajevo (1972). Orijentalni institut Sarajevo. str. 206 i 207
  6. ^ a b v GNJILANE (in the Middle Ages Gnivljani): church of St Paraskeve probably occupied the site called Petkovce (Petigovce) 2. monastery of St John south of the town (demolished by the Turks in the 18C); 3. church of St Nicholas, erected in the 19C on the foundations of an older church.[1][2][mrtva veza] (jezik: engleski)
  7. ^ a b "Politika", 2. sept. 1937, str. 10
  8. ^ a b „Carigradski glasnik”, Carigrad 1900. godine
  9. ^ a b Aleksić 2019, str. 112.
  10. ^ a b Aleksić 2019, str. 113.
  11. ^ Aleksić 2019, str. 114.
  12. ^ Aleksić 2019, str. 115.
  13. ^ Aleksić 2019, str. 119.
  14. ^ Aleksić 2019, str. 120.
  15. ^ Aleksić 2019, str. 122.
  16. ^ Aleksić 2019, str. 123.
  17. ^ Cvetanović, Vladimir. Iz onomastike Gnjilana — Onomatološki prilozi (knjiga IX). Beograd (1988). Srpska akademija nauka i umetnosti. str. 518 (— 2 —)
  18. ^ GNjILANE - Narodna nošnja (Jutjub, 21. septembar 2017)
  19. ^ „Pravda”, Beograd 1937. godine
  20. ^ „Population Number”. Gjilan. Pristupljeno 11. 10. 2018. 
  21. ^ „ECMI: Minority figures in Kosovo census to be used with reservations”. ECMI. Arhivirano iz originala 28. 05. 2017. g. Pristupljeno 28. 12. 2018. 
  22. ^ Nacionalni sastav stanovništva FNR Jugoslavije 1961. godine pod2.stat.gov.rs
  23. ^ Nacionalni sastav stanovništva SFR Jugoslavije 1981. godine pod2.stat.gov.rs
  24. ^ Etnički sastav stanovništva Kosova i Metohije 2011. godine pop-stat.mashke.org (jezik: albanski)
  25. ^ Savezni zavod za statistiku i evidenciju FNRJ i SFRJ: Popis stanovništva 1948, 1953, 1961, 1971, 1981. i 1991. godine.
  26. ^ Popis stanovništva (po srpskim podacima) pop-stat.mashke.org (jezik: srpski) (jezik: albanski)
  27. ^ Popis stanovništva (po kosovskim podacima) pop-stat.mashke.org (jezik: albanski) (jezik: srpski)
  28. ^ OSCE Arhivirano na sajtu Wayback Machine (27. mart 2019) Implementation of the Law on the Use of Languages by Kosovo Municipalities

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Гњилане&oldid=27647499”