Istanbul
Istanbul (tur. İstanbul), kroz istoriju poznat kao Vizantion, Konstantinopolj i Carigrad, najnaseljeniji je grad u Turskoj Republici i privredno, kulturno i istorijsko središte zemlje. Istanbul je transkontinentalni grad u Evroaziji, smješten na Bosforskom moreuzu (koji razdvaja Evropu i Aziju) između Mramornog i Crnog mora. Privredno i istorijsko središte leži u evropskom dijelu, dok na azijskoj strani živi oko trećine stanovništva grada.[4] Grad je upravno središte Metropolitanske opštine Istanbul (koja se podudara sa Istanbulskim vilajetom), koja ima više od 15 miliona stanovnika.[1] Istanbul je jedan od najnaseljenijih gradova na svijetu, sedmi najveći grad na svijetu i najveći grad u Evropi. Istanbul se smatra mostom između Istoka i Zapada.
| Istanbul İstanbul (turski) | |
|---|---|
| Administrativni podaci | |
| Država |  Turska |
| Regija | Mramorna regija |
| Pokrajina | Istanbul |
| Stanovništvo | |
| Stanovništvo | |
| — 2022. | 15.569.856 [1][2][3] |
| — gustina | 6.042,21 st./km2 |
| Aglomeracija (2022.) | 15.907.951 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 41° 02′ 43″ S; 29° 02′ 04″ I / 41.0452° S; 29.0344° I |
| Vremenska zona | UTC+3 |
| Aps. visina | 537 m |
| Površina | 2.576,85 km2 |
  Istanbul Istanbul na karti Turske | |
| Ostali podaci | |
| Gradonačelnik | Ekrem Imamoglu (CHP) |
| Pozivni broj | 212, 216 |
| Registarska oznaka | 34 |
| Veb-sajt | |
| www | |
.jpeg)
_(cropped).jpg)
.jpg)
Osnovan kao Vizantion na rtu Sarajburnu oko 660. godine prije n. e, grad je po veličini i uticaju postao jedan od najvažnijih u istoriji. Nakon što je ponovo osnovan kao Konstantinopolj 330. godine n. e, grad je bio carska prijestonica za skoro 16 država, među kojima su Rimsko/Romejsko (330—1204. i 1261—1453), Latinsko (1204—1261) i Osmansko (1453—1922) carstvo.[5] Grad je bio polazna tačka širenja hrišćanstva tokom Rimskog i Romejskog carstva, prije osmanskog osvajanja 1453. godine, kada je pretvoren u islamsku tvrđavu i središte Osmanskog kalifata.[6]
Među važnim karakteristikama Istanbula su strateški položaj na Putu svile,[7] željeznička mreža ka Evropi i Bliskom istoku, kao i jedina pomorska veza između Crnog i Sredozemnog mora koja je stvorila kosmopolitsko društvo, iako je to manje od osnivanja Turske Republike 1923. godine. Iako je Istanbul u međuratnom periodu izgubio trku za novu tursku prijestonicu od Ankare, grad se od tada ponovo uzdigao u geopolitičkim i kulturnim pitanjima. Stanovništvo grada je od pedesetih godina 20. vijeka poraslo za deset puta, zbog priliva doseljenika iz cijele Anadolije, zbog čega su se granice grada proširile.[8][9] Umjetničke, muzičke, filmske i kulturne svečanosti u gradu se ponovo održavaju od kraja 20. vijeka. Poboljšana infrastruktura dovela je do kompleksne saobraćajne mreže.
Otprilike 9,16 miliona stranih posjetilaca pristiglo je u Istanbul 2017. godine, sedam godina od kada je grad proglašen za Evropsku prijestonicu kulture, što je grad učinilo desetom najpopularnijom turističkom odrednicom na svijetu.[10] Najveća znamenitost grada je istorijsko središte, koje se djelimično nalazi na spisku Svjetske baštine Uneska, dok se kulturnim i zabavnim središtem smatra gradska prirodna luka, Zlatni rog, koji se nalazi u okrugu Bejoglu. Kao jedan od globalnih gradova,[11] Istanbul se smatra jednom od najbrže rastućih ekonomskih metropola na svijetu.[12] Grad je sjedište mnogih turskih preduzeća i medija i čini više od četvrtine bruto domaćeg proizvoda zemlje.[13] U nadi da će iskoristiti svoju revitalizaciju i ubrzano širenje, Istanbul je pet puta za dvadeset godina zatražio da bude domaćin održavanja Ljetnih olimpijskih igara.[14]
Naziv
Prvi poznati naziv grada je Vizantion (grč. Βυζάντιον), a njega su mu dali kolonisti Megare oko 660. godine prije n. e.[15] Smatra se da je ime izvedeno iz ličnog imena Bizas. Prema starogrčkoj tradiciji naziv grada potiče od imena legendarnog kralja koji je predvodio grčke koloniste. Savremeni naučnici iznose hipotezu prema kojoj je ime Bizas mjesnog tračkog ili dačkog porijekla i da je po njemu megarensko naselje dobilo ime.[16]
Nakon što je Konstantin Veliki grad učinio istočnom prijestonicom Rimskog carstva 330. godine n. e, grad je postao poznat kao Konstantinopolj (grč. Κωνσταντινούπολις; u prevodu „Konstantinov grad”).[15] Pokušao je promovisati naziv Novi Rim (grč. Νέα Ῥώμη), ali taj naziv nije zaživio.[17] Konstantinopolj je ostao najčešći naziv za grad sve do uspostavljanja Turske Republike. Naziv Konstantinopolj za grad tokom osmanske vladavine (od sredine 15. vijeka) danas se među Turcima smatra politički nekorektnim.[18]
Do 19. vijeka, grad je dobio druga imena koja su koristili stranci ili Turci. Evropljani su koristili naziv Konstantinopolj za cio grad, ali su naziv Stambol — kao i sami Turci — koristili za poluostrvo između Zlatnog roga i Mramornog mora. Naziv Pera (na grč. preko) korišten je za površinu između Zlatnog mora i Bosfora, ali Turci su koristili naziv Bejoglu (danas zvaničan naziv jednog od gradskih okruga).[19] Islambol (što znači „Grad Islama” ili „Pun Islama”) bio je naziv koji se ponekad kolokvijalno odnosio na grad, čak se nalazio i na osmanskom kovanom novcu,[20] ali vjerovanje da je to ime prethodilo današnjem nazivu grada očigledno je pogrešno zbog činjenice da je naziv Istanbul postojao mnogo prije naziva Islambol, čak prije osmanskog osvajanja grada.[15]
Uobičajeno je mišljenje da naziv Istanbul dolazi od srednjovjekovnog grčkog izraza „εἰς τὴν Πόλιν” (čita se: is tim bolin) " što znači „u/ka gradu”[21] i na taj način je grad označavan u govoru mjesnih Grka. To je odražavalo njegov status, kao jedinog velikog grada u blizini. Važnost Konstantinopolja u osmanskom svijetu odražavalo je i njegovo osmansko ime „Vrata blagostanja” (osm. tur. در سعادت, tur. Der Saadet). Drugo mišljenje ukazuje da se naziv razvio neposredno iz imena Konstantinopolj, pri čemu su prvi i treći slogovi ispušteni.[15] Turska narodna etimologija ukazuje da naziv grada vodi od složenice „Islam bol” (tur. Islam bol — „mnoštvo Islama”),[22] jer je grad nazivan Islambol (mnoštvo Islama) ili Islambul (pronaći Islam) kao središte Osmanskog kalifata. Prvi naziv je potvrđen ubrzo poslije osvajanja, a porijeklo imena pojedini savremeni pisci pripisuju sultanu Mehmedu II.[21] Pojedini osmanski izvori iz 17. vijeka, kao što su spisi Evlije Čelebije, opisuju naziv kao uobičajeni turski naziv iz tog vremena; između kraja 17. i kraja 18. vijeka, naziv je takođe bio u zvaničnoj upotrebi. Prva upotreba riječi „Islambol” bila je na kovanom novcu iz 1703. godine iz perioda vladavine sultana Ahmeda III. Naziv Istanbul počeo se koristili širom svijeta tek poslije uvođenja latinice u turski jezik 1928. godine i poziva drugim zemljama da koriste turski naziv grada.[23][24]
Među Slovenima bila je učestalija upotreba naziva Carigrad za prijestonicu Romejskog, a kasnije Osmanskog carstva. Naziv je staroslovenski prevod grčkog naziva „Βασιλὶς Πόλις” (Carev grad). Stambol je stari narodni naziv za Istanbul[25] u srpskom jeziku. Korišćen u slovenskim teritorijama pod osmanskom upravom (današnje Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Srbija, Severna Makedonija i Bugarska). Etimologija je očigledno od izmjenjenog izgovora naziva Istanbul. Naziv Stambol sreće se u staroj srpskoj narodnoj poeziji i folkloru.
Geografija
Istanbul se nalazi na sjeverozapadu Turske u Mramornoj regiji i prostire se na ukupno 5.343 km². Bosfor, koji spaja Mramorno more sa Crnim morem, razdvaja grad na evropski (trakijski) dio — na kome se nalazi istorijsko i ekonomsko središte — i na azijski (anadolijski) dio. Grad je dalje podijeljen Zlatnim rogom, prirodnom lukom koja okružuje poluostrvo na kome su osnovani bivši Vizantion i Konstantinopolj. Ušće Mramornog mora, Bosfora i Zlatnog roga u srcu današnjeg Istanbula odvraćalo je napadačke snage hiljadama godina i ostalo je istaknuta osobina gradskog pejzaža.[26]
Prateći model Rima, istorijsko poluostrvo karakteriše sedam brežuljaka, na kome se izdiže po jedna carska džamija. Na najistočnijem brežuljku nalazi se Topkapi saraj u Sarajburnu.[27] Suprotno od Zlatnog roga uzdiže se još jedan, konusni brežuljak, na kome se nalazi današnji okrug Bejoglu. Zbog topografije, građevine na prostoru Bejoglua su nekada bile izgrađene pomoću terasastih potpornih zidova.[28] Uskudar na azijskoj strani ima slične brdovite karakteristike, sa terenom koji se postepeno proteže do obale Bosfora, ali pejzaž u Šemsipaši i Ajazmi je grublji, sličan grebenu. Najviša tačka u Istanbulu je brdo Čamlika, sa nadmorskom visinom od 288 m.[28] Sjeverna polovina Istanbula ima veću prosječnu visinu u odnosu na južnu obalu, sa tačkama koje prelaze 200 m i nekim obalama sa strmnim liticama koje liče na fjordove, posebne oko sjevernog dijela Bosfora, gdje se otvara ka Crnom moru.
Istanbul se nalazi u blizini Sjevernoanadolijskog rasjeda, nesporedno pored granica između Evroazijske i Afričke ploče. Ova zona rasjeda, koja se proteže od sjeverne Anadolije do Mramornog mora, odgovorna je za nekoliko smrtonosnih potresa tokom istorije grada. Među najrazornijim zemljotresima najpoznatiji je zemljotres 1509. godine, koji je je uzrokovao cunami koji je probio gradske zidine i usmrtio više do 10.000 ljudi. Skoriji zemljotres, iz 1999. godine, sa epicentrom u Izmiru usmrtio je 18.000 ljudi, uključujući 1.000 predgrađu Istanbula. Stanovnici Istanbula su i dalje zabrinuti zbog mogućih katastrofalnih seizmičkih dešavanja koja mogu zadesiti grad u budućnosti, budući da hiljade građevina koje su nedavno izgrađene kako bi smjestile ubrzano rastuće stanovništvo možda nisu pravilno konstruisane.[29] Seizmolozi ističu da je vjerovatnoća od 60% da će zemljotres jačine od 7,6 magnituda ili više zadesiti grad do 2030. godine.[30][31]
Klima
Prema Kepenovoj klasifikaciji klimata, Istanbul se nalazi na granici sredozemne, vlažne suptropske i morske klime, zbog svog položaja u prelaznoj klimatskoj zoni. Količina padavina u ljetnjem periodu se kreće od 20 mm do 65 mm, zavisno od mjesta, grad se ne može klasifikovati kao sredozemni ili vlažno suptropski.[32][33][34] Zbog veličine grada, raznovrsne topografije, položaja uz more i što obale grada izlaze na dvije različite vodene površine na sjeveru i jugu, Istanbul ima svoje mikroklime. Sjeverna polovina grada, kao i bosforska obala, izražava osobine morske i vlažne suptropske klime, zbog vlage koja dolazi iz Crnog mora i relativno visoke koncentracije vegetacije. Klima u naseljenim oblastima južne polovine grada, smještenim u blizini Mramornog mora, jeste toplija, suvlja i sa manjom vlažnošću.[35] Godišnje padavine u sjevernoj polovini grada mogu biti dvostruko veće (Bahčekej 1.166,5 mm), nego u južnoj polovini, mramornom priobalju (Florja 635,0 mm).[36] Postoji značajna razlika između godišnjih prosječnih temperatura na sjevernoj i južnoj obali, tako da je u Bahčekeju prosječna temperatura 12,8 °C, a u Kartalu 15,93 °C.[37] Na prostorima vilajeta koji su znatno udaljeniji od priobalja klimatski uslovi imaju kontinentalne osobine, sa izraženim temperaturnim razlikama tokom dana i noći i ljeti i zimi. Tokom zime u nekim dijelovima vilajeta temperatura pada i do 0 °C ili niže.
Vlažnost u Istanbulu dostiže 80%, naročito u jutarnjim časovima.[38] Zbog toga je magla veoma česta, a najčešća je u sjevernim dijelovima grada i dalje od centra grada.[35] Gusta magla dovodi do poremećaja saobraća u regionu, uključujući i na Bosforu, a često je prisutna tokom jesenjih i zimskih mjeseci kada vlažnost ostaje visoka i u popodnevnim časovima.[39][40][41] Vlažni uslovi i magla se često do podne raziđu tokom ljetnjih mjeseci, ali dugotrajna vlažnost otežava podnošenje umjereno visokih ljetnjih temperatura.[38][42] Tokom ljetnjih mjeseci prosječna visoka temperatura je 29 °C, a padavine su neuobičajene; između juna i avgusta mjerljive količine padavina zabilježe se u prosjeku tokom samo petnaest dana.[43] Ljetni mjeseci imaju najveću koncentraciju grmljavina.[44]
Zima je hladnija u Istanbulu nego u ostalim gradovima u Sredozemlju, sa prosječnim temperaturom 1—4 °C.[43] Sniježni efekat jezera iz Crnog mora je uobičajen, iako ga je teško prognozirati, sa potencijalom da bude štetan — kao i magla — i remetilački za gradsku infrastrukturu.[45] Proljeće i jesen su blagi, ali često mokri i nepredvidljivi; hladni vjetrovi sa sjeverozapada i topli vihori sa juga — ponekad u istom danu — imaju tendenciju da izazovu fluktuacije temperature.[42][46] Istanbul ima godišnji prosjek od 130 dana sa znatnim padavinama, sa prosječno 810 mm po godini.[43][47] Najviša i najniža temperatura u centru grada na Mramornoj obali su 40,5 °C i −16,1 °C. Najobilnija kiša zabilježena u jednom danu je 227 mm, a najveći zabilježeni sniježni pokrivač je 80 cm.[48][49]
| Klima Istanbul (Sarijer), 1950—2015. | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Pokazatelj \ Mjesec | Jan. | Feb. | Mar. | Apr. | Maj | Jun | Jul | Avg. | Sep. | Okt. | Nov. | Dec. | God. |
| Apsolutni maksimum, °C (°F) | 22,0 (71,6) |
23,2 (73,8) |
29,3 (84,7) |
33,6 (92,5) |
34,5 (94,1) |
40,0 (104) |
41,5 (106,7) |
39,6 (103,3) |
36,6 (97,9) |
34,0 (93,2) |
26,5 (79,7) |
25,8 (78,4) |
41,5 (106,7) |
| Maksimum, °C (°F) | 8,5 (47,3) |
9,0 (48,2) |
10,8 (51,4) |
15,4 (59,7) |
20,0 (68) |
24,6 (76,3) |
26,6 (79,9) |
26,8 (80,2) |
23,7 (74,7) |
19,1 (66,4) |
14,7 (58,5) |
10,8 (51,4) |
17,5 (63,5) |
| Prosjek, °C (°F) | 5,7 (42,3) |
5,7 (42,3) |
7,0 (44,6) |
11,1 (52) |
15,7 (60,3) |
20,4 (68,7) |
22,9 (73,2) |
23,1 (73,6) |
19,8 (67,6) |
15,6 (60,1) |
11,5 (52,7) |
8,0 (46,4) |
13,88 (56,98) |
| Minimum, °C (°F) | 3,2 (37,8) |
3,1 (37,6) |
4,2 (39,6) |
7,7 (45,9) |
12,1 (53,8) |
16,5 (61,7) |
19,5 (67,1) |
20,1 (68,2) |
16,8 (62,2) |
13,0 (55,4) |
8,9 (48) |
5,5 (41,9) |
10,88 (51,6) |
| Apsolutni minimum, °C (°F) | −11,0 (12,2) |
−8,4 (16,9) |
−5,8 (21,6) |
−1,4 (29,5) |
3,0 (37,4) |
8,5 (47,3) |
12,0 (53,6) |
12,3 (54,1) |
7,1 (44,8) |
0,6 (33,1) |
−2,2 (28) |
−7,0 (19,4) |
−11 (12,2) |
| Količina padavina, mm (in) | 105,0 (4,134) |
78,0 (3,071) |
70,8 (2,787) |
45,2 (1,78) |
34,1 (1,343) |
35,0 (1,378) |
31,6 (1,244) |
40,7 (1,602) |
59,5 (2,343) |
90,0 (3,543) |
101,3 (3,988) |
122,0 (4,803) |
813,2 (32,016) |
| Dani sa padavinama (≥ 0.1 mm) | 17,5 | 15,3 | 13,8 | 10,4 | 8,1 | 6,1 | 4,2 | 4,9 | 7,4 | 11,3 | 13,2 | 17,2 | 129,4 |
| Sunčani sati — dnevni prosjek | 2,3 | 3,1 | 4,3 | 6,0 | 8,1 | 10,0 | 10,4 | 9,5 | 8,1 | 5,3 | 3,4 | 2,2 | 6,06 |
| Sunčano vreme — mesečni procenti | 23 | 28 | 36 | 46 | 58 | 67 | 69 | 68 | 68 | 48 | 34 | 24 | 47,4 |
| Izvor: Turska državna meteorološka služba (sunce, 1960—2012)[43][47][50] | |||||||||||||
| Klima Istanbul (Kirečburnu, Sarijer), 1949—1999. | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Pokazatelj \ Mjesec | Jan. | Feb. | Mar. | Apr. | Maj | Jun | Jul | Avg. | Sep. | Okt. | Nov. | Dec. | God. |
| Maksimum, °C (°F) | 8,3 (46,9) |
8,7 (47,7) |
10,3 (50,5) |
15,2 (59,4) |
19,6 (67,3) |
24,2 (75,6) |
26,0 (78,8) |
26,1 (79) |
23,3 (73,9) |
19,0 (66,2) |
14,8 (58,6) |
10,9 (51,6) |
17,2 (62,96) |
| Prosjek, °C (°F) | 5,5 (41,9) |
5,5 (41,9) |
6,7 (44,1) |
10,9 (51,6) |
15,4 (59,7) |
20,1 (68,2) |
22,4 (72,3) |
22,6 (72,7) |
19,5 (67,1) |
15,5 (59,9) |
11,6 (52,9) |
8,1 (46,6) |
13,65 (56,58) |
| Minimum, °C (°F) | 3,0 (37,4) |
2,9 (37,2) |
4,0 (39,2) |
7,5 (45,5) |
11,9 (53,4) |
16,2 (61,2) |
19,1 (66,4) |
19,7 (67,5) |
16,6 (61,9) |
12,8 (55) |
8,9 (48) |
5,6 (42,1) |
10,68 (51,23) |
| Količina padavina, mm (in) | 103,6 (4,079) |
70,5 (2,776) |
71,0 (2,795) |
47,2 (1,858) |
45,8 (1,803) |
36,8 (1,449) |
35,6 (1,402) |
38,6 (1,52) |
51,9 (2,043) |
81,3 (3,201) |
100,8 (3,969) |
122,0 (4,803) |
805,1 (31,698) |
| Dani sa snijegom (≥ 0.1 mm) | 3,6 | 4,9 | 2,8 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 0,3 | 1,5 | 13,1 |
| Izvor: Turska državna meteorološka služba[51] (1949—1999) | |||||||||||||
| Klima Istanbul (Bahčekoj, Sarijer), 1949—1999. | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Pokazatelj \ Mjesec | Jan. | Feb. | Mar. | Apr. | Maj | Jun | Jul | Avg. | Sep. | Okt. | Nov. | Dec. | God. |
| Maksimum, °C (°F) | 8,0 (46,4) |
8,6 (47,5) |
10,5 (50,9) |
15,9 (60,6) |
20,6 (69,1) |
24,7 (76,5) |
26,3 (79,3) |
26,6 (79,9) |
23,7 (74,7) |
19,2 (66,6) |
14,7 (58,5) |
10,4 (50,7) |
17,43 (63,39) |
| Prosjek, °C (°F) | 4,6 (40,3) |
4,7 (40,5) |
6,0 (42,8) |
10,5 (50,9) |
15,0 (59) |
19,3 (66,7) |
21,5 (70,7) |
21,6 (70,9) |
18,2 (64,8) |
14,1 (57,4) |
12,2 (54) |
6,8 (44,2) |
12,88 (55,18) |
| Minimum, °C (°F) | 1,7 (35,1) |
1,6 (34,9) |
2,8 (37) |
6,4 (43,5) |
10,7 (51,3) |
14,5 (58,1) |
17,0 (62,6) |
17,6 (63,7) |
14,2 (57,6) |
10,8 (51,4) |
6,9 (44,4) |
3,9 (39) |
9,01 (48,22) |
| Količina padavina, mm (in) | 152,1 (5,988) |
100,1 (3,941) |
105,2 (4,142) |
57,2 (2,252) |
45,8 (1,803) |
40,5 (1,594) |
37,4 (1,472) |
54,1 (2,13) |
67,3 (2,65) |
118,2 (4,654) |
135,1 (5,319) |
175,4 (6,906) |
1.088,4 (42,851) |
| Dani sa snijegom (≥ 0.1 mm) | 4,6 | 5,2 | 3,9 | 0,1 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 0,5 | 3,0 | 17,3 |
| Izvor: Turska državna meteorološka služba[52] (1949—1999) | |||||||||||||
| Klimatski podaci za Istanbul | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Pokazatelj \ Mjesec | Jan. | Feb. | Mar. | Apr. | Maj | Jun | Jul | Avg. | Sep. | Okt. | Nov. | Dec. | God. |
| Prosječna temperatura mora °C (°F) | 8,4 (47,1) |
7,7 (45,9) |
8,3 (46,9) |
10,2 (50,4) |
15,5 (59,9) |
21,3 (70,3) |
24,6 (76,3) |
24,9 (76,8) |
22,8 (73,0) |
18,4 (65,1) |
13,8 (56,8) |
10,5 (50,9) |
15,5 (60,0) |
| Prosječna dnevna svjetlost | 10,0 | 11,0 | 12,0 | 13,0 | 14,0 | 15,0 | 15,0 | 14,0 | 12,0 | 11,0 | 10,0 | 9,0 | 12,2 |
| Prosječno ultraljubičasto zračenje | 2 | 2 | 4 | 5 | 7 | 8 | 9 | 8 | 6 | 4 | 2 | 1 | 4,8 |
| Izvor: Weather Atlas[53] | |||||||||||||
Istorija
Neolitski artefakti, koji su otkriveni početkom 21. vijeka, nagovještavaju da je poluostrvo na kom se nalazi Istanbul bilo naseljeno čak od 6. milenijuma prije n. e.[54] To rano naselje, važno u širenju neolitske revolucije sa Bliskog istoka u Evropu, postojalo je skoro milenijum prije nego što je poplavljeno zbog povećanja nivoa vode.[54][55][56][57] Prva ljudska naseobina na azijskoj strani, humka Fikirtepe, datira iz bakarnog doba, sa pronađenim artefaktima koji datiraju iz perioda od 5500. do 3500. godine prije n. e.[58] Na evropskoj strani, u blizini poluostrva (Sarajburnu), nalazilo se tračko naselje tokom ranog 1. milenijum prije n. e. Savremeni autori to naselje povezuju sa tračkim toponimom Ligos,[59] koje spominje Plinije Stariji kao rano ime za grad Vizantion.[60]
Istorija pravog grada počinje oko 660. godine prije n. e,[61] kada grčki doseljenici iz Megare osnivaju Vizantion na evropskoj strani Bosfora. Doseljenici su izgradili akropolj pored Zlatnog roga na mjestu ranijeg tračkog naselja, podstičući razvoj gradske ekonomije.[62] Grad se krajem 5. vijeka prije n. e. našao pod persijskom vlašću, ali su Grci vlast nad gradom povratili tokom Grčko-persijskih ratova.[63] Vizantion se od tada nalazio u sastavu Delskog saveza i njegovog nasljednika, Drugog atinskog saveza, ponovo stičući nezavisnost 355. godine prije n. e.[64] Vizantion kao dugogodišnji saveznik Rimljana, 73. godine n. e. je postao dio Rimskog carstva.[65] Odluka Vizantiona da stane uz rimskog uzurpatora Pescenija Nigera protiv cara Septimija Severa koštala je grad veoma skupo; do predaje grada krajem 195. godine, dvogodišnja opsada razorila je grad.[66] Pet godina kasnije, Sever je započeo obnovu Vizantiona i grad je povratio — po nekim izvorima i prevazišao — svoje prethodno blagostanje.[67]
Uspon i pad Konstantinopolja i Vizantije
Konstantin Veliki je na prijesto Rimskog carstva stupio u septembru 324. godine.[68] Dva mjeseca kasnije, on je predstavio planove za novi hrišćanski grad, koji bi zamijenio Vizantion. Grad je kao istočna prijestonica carstva, nosio naziv Novi Rim; međutim poznatiji je bio kao Konstantinopolj, ime po kome je grad ostao prepoznatljiv sve do 20. vijeka.[69] Dana 11. maja 330. godine, Konstantinopolj je proglašen prijestonicom Rimskog carstva, koje su poslije smrti Teodosija I podijelili njegovi sinovi 17. januara 395. godine, kada grad postaje prijestonica Istočnog rimskog (Vizantijskog) carstva.[70]
Uspostavljanje Konstantinopolja bilo je jedno od posljednjih Konstantinovih dostignuća, koje je pomoglo da se rimska moć pomjeri na istok, s obzirom da je grad postao središte grčke kulture i hrišćanstva.[71] Širom grada su izgrađene mnoge crkve, uključujući Aja Sofiju koja je izgrađena za vrijeme vladavine Justinijana I i koja je postala jedna od najvećih hramova na svijetu hiljadu godina.[72] Konstantin je takođe predvodio obnovu i proširenje Konstantinopoljskog hipodroma; sa kapacitetom od 10.000 gledaoca, hipodrom je postao središte građanskog života, u 5. i 6. vijeku, epicentar serije nemira, uključujući ustanak Nika.[73][74] Položaj Konstantinopolja obezbijedio je da izdrži test vremena; tokom mnogo vijekova, njegovi bedemi štitili su Evropu od osvajača sa istok i od napredovanja islama. Tokom većeg dijela srednjeg vijeka, za vrijeme obnovljene Vizantije, Konstantinopolj je bio najveći i najbogatiji grad na evropskom kontinentu i u to vrijeme najveći grad na svijetu.[75]
Napredak Konstantinopolja naglo je počeo da opada nakon kraja vladavine Vasilija II 1025. godine. Konačni udarac zadat je kada su grad osvojili Bonifacije od Monferata i Enriko Dandolo 1204. godine tokom Četvrtog krstaškog pohoda, kada je grad opljačkan i opustošen.[76] Grad je kasnije postao središte Latinskog carstva, koje su stvorili katolički krstaši kako bi zamijenili pravoslavnu Vizantiju.[77] Aja Sofija je 1204. godine pretvorena u katoličku crkvu. Vizantija je obnovljena 1261. godine, mada veoma oslabljena.[78] Konstantinopoljske crkve, odbrana i osnovne službe bile su lošem stanju,[79] dok se broj stanovnika grada smanjio na 100.000 sa 500.000 tokom 8. vijeka. Nakon oslobođenja grada 1261. godine, neki od gradskih spomenika su obnovljeni, a stvoreni su i neki novi, kao što su dva mozaika Deisusa u Aja Sofiji i Hori.
Andronik II pokrenuo mnoge privredne i vojne reforme, kao što je smanjenje vojnih snaga, oslabivši time carstvo i učinivši ga ranjivim na moguće napade.[80] Tokom sredine 14. vijeka, Osmanlije su započele sa sprovođenjem strategije postepenog zauzimanja manjih varoši i gradova, time prekinuvši puteve snabdijevanja Konstantinopolja i polako stežući obruč oko grada.[81] Dana 23. maja 1453. godine, poslije osmonedjeljne opsade (tokom koje je posljednji vizantijski car Konstantin XI ubijen) sultan Mehmed II „Osvajač” zauzeo je Konstantinopolj i proglasio ga za novu prijestonicu Osmanskog carstva. Nekoliko sati kasnije, Mehmed II je otišao u Aja Sofiju gdje je pozvao imama da izgovori šehadet, čime je veličanstvena pravoslavna crkva pretvorena u carsku džamiju zbog odbijanja grada da se mirno preda.[82] Mehmed II je sebe proglasio novim „Cezarom Rima” (tur. Kaysar-i Rûm) i osmanska država je reorganizovana u carstvo.[83]
Doba Osmanskog carstva i Turske Republike
Nakon osvajanja Konstantinopolja, Mehmed II odmah je pokrenuo postupak vraćanja grada u život, koji je od tada postao poznat i kao Istanbul. Pozvao je na povratak svih onih koji su napustili grad tokom opsade, a naseljeni su i muslimani, judaisti i hrišćani iz svih dijelova Anadolije. Zahtijevao je da se u Konstantinopolj doseli 5.000 domaćinstava do septembra.[84] U grad su iz svih dijelova Osmanskog carstva poslati ratni zarobljenici i deportovani ljudi; ovi ljudi su nazivni „izgnanici/prognanici” (tur. Sürgün).[85] Međutim, mnoštvo ljudi je ponovo napustilo grad, a nekoliko puta je došlo do epidemije kuge, tako da je Mehmed II 1459. godine dozvolio prognanim Grcima da se vrate u grad.[86] On je takođe pozvao ljude iz svih dijelova Evrope da se dosele u grad, stvarajući kosmopolitsko društvo koje je opstalo kroz veliki dio osmanskog perioda.[87] Kuga je ostala endemična u Istanbulu, tokom većine vijeka, pa je zabilježeno njeno izbijanje 1520, period mirovanja bio je između 1529. i 1533, 1549. i 1552. i od 1567. do 1570. godine; epidemija je vodila porijeklo iz zapadne Evrope, Hedžaza i južne Rusije.[88] Porast broja stanovnika u Anadoliji nadomjestio je gubitke u gradu, održavši broj stanovnika na 500.000 do 1800. godine. Mehmed II je obnovio oštećenu gradsku infrastrukturu, uključujući cjelokupni sistem vodosnabdijevanja, započeo je izgradnju Velikog bazara i izgradio Topkapi saraj, sultanovu zvaničnu rezidenciju.[89] Prebacivanjem prijestonice iz Jedrena u Konstantinopolj, nova država se proglasila nasljednikom i nastavkom Rimskog carstva.[90]
_and_view_of_Pera,_Constantinople,_Turkey,_ca._1895.jpg)
Osmanlije su grad brzo iz hrišćanske tvrđave pretvorile u simbol islamske kulture. Uspostavljene su vjerske osnove za finansiranje izgradnje carskih džamija, često sa pridruženim školama, bolnicama i javnim kupatilima.[89] Osmanlije su pretendovale na titulu kalifa od 1517. godine, pa je grad bio prijestonica posljednje kalifata četiri vijeka.[6] Vladavina Sulejmana I (1520—1566) bila je period velikih umjetničkih i arhitektonskih dostignuća; „prvi graditelj” Mimar Sinan dizajnirao je nekoliko znamenitih objekata u gradu, dok su osmanska umjetnost keramike, vitraža, kaligrafije i minijature cvjetale.[91] Istanbul je na kraju 18. vijeka imao 570.000 stanovnika.[92]
Period pobuna na početku 19. vijeka doveo je do uspona progresivnog sultana Mahmuda II, što je dovelo do tanzimatskih reformi, koje su dovele do političkih reformi i omogućile uvođenje novih tehnologija u gradu.[93] Tokom tog perioda izgrađeni su mostovi preko Zlatnog roga,[94] a Istanbul je povezan sa ostatkom evropske željezničke mreže tokom osamdesetih godina 19. vijeka.[95] Savremena postrojenja, kao što je mreža vodosnabdijevanja, električne energije, telefonska mreža i tramvajska mreža, postepeno su uvođenje u Istanbul u narednim desetljećima, iako je to bilo znatno kasnije u poređenju sa ostalim evropskim gradovima.[96] Napori modernizacije nisu bili dovoljni da bi se se spriječilo slabljenje Osmanskog carstva.
Na početku 20. vijeka, Mladoturska revolucija svrgnula je sultana Abdula Hamida II i niz ratova opustošio je prijestonicu carstva.[97] Posljednji od ratova, Prvi svjetski rat, doveo je do britanske, francuske i italijanske okupacije grada. Jermensko stanovništvo grada je bilo znatno pogođeno deportacijom jermenskih intelektualaca 24. aprila 1915. godine, poslije koje su predvodnici jermenske zajednice hapšeni i kasnije uglavnom ubijeni kao dio genocida nad Jermenima. U znak sjećanja na žrtve genocida nad Jermenima, 24. april je postao dan sjećanja.[98] Posljednjeg osmanskog sultana Mehmeda VI je prognano Kemal Ataturk u novembru 1922. godine; narednih godina, okupacije grada je prekinuta potpisivanjem Lozanskog mira i priznanjem Turske Republike, koju je proglasio Ataturk.[99]
Tokom prvih godina republike, Istanbul je u trci za glavni grad Turske izgubio od Ankare, koja je izabrana za glavni grad kako bi novu sekularnu zemlju udaljili od osmanske istorije.[100] Od kasnih četrdesetih do ranih pedesetih godina, u Istanbulu su izvršene velike strukturne promjene, jer su širom grada izgrađivani novi trgovi, bulevari i avenije, ponekad na štetu istorijskih zdanja.[101] Stanovništvo Istanbula je počelo munjevito da raste sedamdesetih godina, jer su se ljudi iz Anadolije doseljavali u grad kako bi pronašli zaposlenje u mnogim novim fabrikama koje su izgrađene na periferiji metropole. Ovaj iznenadni, nagli rast gradskog stanovništva doveo je do velike potražnje za stanovima, a mnoga udaljena sela i šume je progutalo metropolitansko područje Istanbula.[102]
Demografija
|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Izvori: Jan Lahmeyer 2004,Chandler 1987, Morris 2010, Turan 2010 Brojke iz vremena prije osnivanja Republike su procjene | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Tokom najvećeg dijela istorije, Istanbul se nalazio među najvećim gradovima na svijetu. Oko 500. godine, Konstantinopolj je imao između 400.000 i 500.000 stanovnika, prestigavši svog prethodnika, Rim, na položaju najvećeg grada na svijetu.[103] Do 13. veka Konstantinopolj se nalazio u stalnoj trci sa ostalim velikim istorijskim gradovima, kao što su Bagdad, Čanaj, Kajfeng i Merv, za položaj najnaseljenijeg grada na svijetu do 12. vijeka. Nikada više nije bio najveći grad na svijetu, ali je bio najveći grad u Evropi od 1500. do 1750. godine, kada ga je na tom položaju prestigao London.[104]
Turski institut za statistiku procjenjuje da je na prostoru Metropolitanske opštine Istanbul na kraju 2014. godine živjelo 14.377.019 stanovnika, što je 19% stanovništva zemlje.[3] Prema drugoj procjeni iz istog vremenskog perioda unutar granica grada je živjelo 14.657.434 stanovnika.[1] U to vrijeme je oko 97—98% stanovnika MOI živjelo unutar granica grada, dok je 2007. taj procenat bio 89%,[105] a 1980. godine 61%.[106] Na evropskoj strani je živjelo 64,9% stanovnika, a na azijskoj strani 35,1%.[107] Dok se danas grad rangira kao 7. najveći na svijetu, kao urbano područje pada na 24. mjesto i na 18. mjesto kao metropolitansko područje, jer su gradske granice približne jednake aglomeraciji. Danas, formira jedno od najvećih urbanih aglomeracija u Evropi, pored Moskve. Godišnji porast stanovništva od 3,45% grad smiješta među najbrže rastuće od 78 najvećih metropola u Organizaciji za ekonomsku saradnju i razvoj. Visok rast stanovništva oslikava trend urbanizacije širom zemlje, s obzirom da su posle Istanbula drugi i treći grad po rastu u zemljama OESR-a turski gradovi Izmir i Ankara.[13]
Istanbul je doživio munjeviti rast stanovništva u drugoj polovini 20. vijeka, kada je broj stanovnika udesetostručio između 1950. i 2000. godine.[8] Ovaj rast stanovništva je djelimično posljedica proširenja gradskih granica, naročito između 1980. i 1985. godine, kada je broj stanovnika skoro udvostručen.[108] Znatan rast je bio, i još je u velikoj mjeri, podstaknut dolaskom migranata iz istočne Turske koji su u Istanbul došlo zbog potrage za poslom i boljim uslovima života. Broj stanovnika Istanbula koji porijeklom vode iz sedam sjevernih i istočnih vilajeta veći je od broja stanovnika njihovih vilajeta; Sivas i Kastamonu zajedno imaju nešto više od pola miliona stanovnika.[9] Broj stranaca u Istanbulu je relativno mali sa samo 42.228 2007. godine.[109] Samo 28% stanovnika grada je porijeklom iz Istanbula.[110] Najgušće naseljene oblasti su sjeverozapadno, zapadno i jugozapadno od centra grada na evropskoj strani; najgušće naseljeni okrug na azijskoj strani je Uskudar.[9]
Religijske i etničke skupine
Istanbul je bio kosmopolitski grad kroz veliki dio istorije, ali je postaje sve homogeniji od osnivanja Turske Republike. Većina vjerskih i etničkih manjine u Turskoj nalazi se u Istanbulu. Ogromna većina stanovništva u Turskoj, samim tim i u Istanbulu, jesu muslimani, određenije pripadnici su sunitskog ogranka islama. Većina sunita su sljedbenici hanifijske škole, dok je oko 10% sunita slijedi šafijsku školu. Najveća nesunitska muslimanska sekta, kojoj pripada oko 4,5 miliona Turaka, jesu alaviti; trećina od svih alavita u Turskoj živi u Istanbulu.[110] Mistični pokreti, kao što je sufizam, zvanično su zabranjeni od osnivanja Turske Republike, ali oni i dalje imaju veliki broj sljedbenika.[111]
Vaseljenski patrijarh od 6. vijeka se nalazi na čelu Carigradske patrijaršije, a kasnije je postao vjerski poglavar za oko 300 miliona pravoslavnih hrišćana širom svijeta.[112] Od 1601. godine, sjedište Patrijaršije se nalazi u crkvi Svetog Đorđa.[113] U 19. vijeku, hrišćani u Istanbulu su se izjašnjavali kao pripadnici Grčke pravoslavne crkve ili Jermenske apostolske crkve.[114] Zbog dešavanja koja su se odvila tokom 20. vijeka — razmjena stanovništva između Grčke i Turske 1923, porez na bogatstvo 1942. i Septembarski pogrom 1955. — grčko stanovništvo, koje se prvobitno nalazilo u Fanaru i Samatji, značajno se smanjilo. Na početku 21. vijeka, grčka stanovništvo u Istanbulu brojalo je 3.000 ljudi (130.000 1923. godine i 260.000 prema osmanskom popisu iz 1910. g. od ukupno 850.000).[115][116] Danas se u Istanbulu nalazi između 50.000 i 70.000 Jermena, što je mnogo manje od 164.000 1913. godine kada je izvršen genocid nad Jermenima. Hrišćani su činili polovinu stanovništva grada 1910. godine.[117][118]
Najveća etnička manjina u Istanbulu su Kurdi, porijeklom iz istočne i jugoistočne Turske. Iako prisustvo Kurda u gradu vodi porijeklo iz ranih godina Osmanskog carstva,[120] priliv Kurda u grad ubrzan je od početka turskog sukoba sa Kurdskom radničkom partijom (tj. od kraja sedamdesetih godina 20. vijeka).[121] Oko 2—3 miliona stanovnika Istanbula su Kurdi, što znači da je više Kurda u Istanbulu nego u bilo kom drugom gradu na svijetu.[122][123][124][125][126] U gradu se nalaze i druge manjine, Bošnjaci su najbrojnije stanovništvo okruga Bajrampaša.[127] Četvrt Balat je dom znatnom broju sefardskih Jevreja, koji su se tu doselili nakon progona iz Španije 1492.[128] godine. Romanioniti i aškenaški Jevreji su živjeli u Istanbulu prije doseljavanja Sefarda, ali se njihov udio u stanovništvu grada znatno smanjio; danas samo 1% istanbulskih Jevreja su Aškenazi.[129] U velikoj mjeri zbog emigracije u Izrael, cjelokupno jevrejsko stanovništvo u Turskoj palo je sa 100.000 1950. godine na 18.000 2015. godine, od čega većina živi u Istanbulu ili Izmiru.[130] Levantinci (latinski hrišćani) koji su se doselili u Galatu za vrijeme Osmanskog carstva, odigrali su važnu ulogu oblikovanju kulture i arhitekture Istanbula tokom 19. i početkom 20. vijeka; njihova brojnost je opala, ali je mali broj ostao u gradu.[131] Zbog povećane saradnje Turske i nekoliko afričkih država kao što su Somalija i Džibuti, nekoliko studenata i radnika je emigriralo u Istanbul u potrazi za boljim obrazovanjem i mogućnosti zapošljavanja. U gradu postoji i mala nigerijska, kongoanska, kamerunska i sjevernoafrička zajednica.[132]
Politika
Građani Istanbula su od 1995. godine većinom glasali za stranku koja je pobjedila na opštim izborima. Od 2002. godine, desničarska Stranka pravde i razvoja (SPR) osvajala je većinu glasova na svakim opštim i lokalnim izborima. Istanbulski birači su takođe podržali ustavne reforme vlade SPR predložene na referendumima 2007. i 2010. godine. Predsjednik Turske, i bivši predsjednik Vlade, Redžep Tajip Erdogan izabran je na dužnost gradonačelnik Istanbula na lokalnim izborima 1994. godine kao kandidat islamističke Stranke blagostanja sa 25,1% glasova, pobjedivši zbog rasutih glasova između glavnih centrističkih stranaka. Konzervativne stranke tradicionalnu podršku dobijaju iz starijih okruga sa visokom gustinom stanovništva, kao što su Bagčilar, Fatih, Sultanbejli i Esenler. Opoziciona kemalistička Republikanska narodna stranka (RNS), trenutno je druga najjača politička sila i u Istanbulu i u zemlji, a podršku dobija iz ruralnijih okruga kao što su Silivri, Čataldža i Sarijer. Urbani okruzi kao što su Bešiktaš, Barikoj, Šišli i Kadikoj dali su snažnu podršku RNS na prošlim izborima. RNS je uopšteno jača na zapadu, gdje odvijaju noviji stambeni tokovi. Istanbul ima 39 okruga, više od bilo koje pokrajine u Turskoj. S obzirom da je Istanbul najveći grad u Turskoj i obično glasa kao i cijela zemlja, u turskoj politici se u velikoj mjeri smatra da će pobjednika izbora u suštini odlučiti istanbulsko biračko tijelo. Političke stranke zbog toga izdvajaju velike količine sredstava za izbornu kampanju, kako bi dobili izbore u Metropolitanskoj opštini Istanbul. Zbog svog izbornog značaja, u Istanbulu su prijavljeni najveći i najozbiljniji slučajevi izbornih prevara na skorijim izborima, uključujući i lokalne izbore 2014. godine.
Trenutni gradonačelnik je Melvut Ujsal iz SPR, koje je izabran nakon što je prethodni gradonačelnik, Kadir Topbaš, podnio ostavku. Predsjednik RNS i parlamentarne opozicije, Kemal Kiličdaroglu, bio je protivkandidat Topbašu na lokalnim izborima 2009. godine. On je trenutno poslanik u gradskoj skupštini Istanbula. Između 2007. i 2014. godine, predsjednik Vlade Redžep Tajip Erdogan bio je poslanik u istanbulskoj skupštini. Tokom opštih izbora, grad je podijeljen na 3 izborna okruga i daje 85 poslanika Turskoj skupštini. Na predsjedničkim izborima 2014. godine, 49,83% gradskog biračkog tijela glasalo je za kandidata SPR Redžepa Tajipa Erdogana. Iako je Erdogan osvojio većinu glasova u Istanbulu, njegov neuspijeh da dostigne 50% smatra se bitnim. Opozicioni kandidat Ekmeledin Ihsanoglu bio je drugi sa 41,08%, dok je kandidat prokurdske i ljevičarske Narodne demokratske stranke Selahatin Demirtaš osvojio 9,09%.
Administracija
Od 2004. godine, opštinske granice Istanbula poklapale su se sa granicom vilajeta.[133] Gradom, koji se smatra glavni gradom vilajeta Istanbul, upravlja Metropolitanska opština Istanbul (MOI), koja nadgleda 39 okruga grada-vilajeta.
Sadašnja gradska struktura može se pratiti u vrijeme Tanzimatske reforme u 19. vijeku, prije koje su grad vodile kadije i imami pod pokroviteljstvom Velikog vezira. Prateći primjer francuskih gradova, ovaj vjerski sistem zamijenjen je gradonačelnikom i gradskim savjetom koje se sastoji od predstavnika svih mileta sa prostora Istanbula. Bejoglu je bilo prvo područje u gradu koje je imalo svog rukovodioca i savjet, sa članovima umjesto dotadašnjih dugogodišnjih mještana četvrti.[134] Zakoni usvojeni nakon donošenja Ustava Osmanskog carstva 1876. godine bili su za cilj širenje ove strukture širom grada, imitirajući dvadeset okruga Pariza, ali to nije u potpunosti sprovedeno do 1908. godine, kada je Istanbul proglašen za vilajet sa devet konstitutivnih okruga.[135] Ovaj sistem je zadržan i nakon osnivanja Turske Republike, a vilajet je preimenovan u opštinu, ali je opština raspuštena 1957. godine.[108][136]
Mala naselja u blizini glavnih centara stanovništva u Turskoj, uključujući i Istanbul, spojena su sa njihovim primarnim gradovima početkom osamdesetih godina, čime su stvorene metropolitanske opštine.[137] Glavno zakonodavno tijelo Metropolitanske opštine Istanbul je Opštinski savjet, u kome se nalaze zastupnici iz okružnih savjeta.
Opštinski savjet odgovoran je za gradska pitanja, uključujući upravljanje budžetom, održavanje gradske infrastrukture i nadgledanje muzeja glavnih kulturnih centara.[138] S obzirom da vlast funkcioniše po pristupu „jak gradonačelnik, slab savjet”, rukovodilac savjet — metropolitanski načelnik — ima ovlašćenja da donosi odluke po skraćenom postupku, često na račun transparentnosti.[139] Opštinski savjet savjetuje Metropolitanski izvršni odbor, mada je Odbor ograničen u donošenju svojih odluka.[140] Sve zastupnike u Odboru postavlja metropolitanski načelnik i Savjet, sa načelnikom — ili nekim koga je načelnik postavio — na čelu.[140][141]
Okružni savjeti su uglavnom odgovorni za upravljanje otpadom i građevinskim projektima u okviru svojih okruga. Svaki od njih održava sopstvene budžete, iako metropolitanski načelnik zadržava pravo da razmatra odluke okruga. Jedna petina od svih članova savjeta, uključujući načelnika okruga, zastupaju svoje okruge u Opštinskom savjetu.[138] Svi članovi okružnih savjeta i Opštinskog savjeta, uključujući i metropolitanskog načelnika, biraju se na mandat u dužini od pet godina.[142] Mevlut Ujsal, član Partije pravde i razvoja, metropolitanski načelnik je od marta 2014. godine.[143]
S obzirom da Metropolitanska opština Istanbul i Istanbulski vilajet imaju jednake nadležnosti, vilajetska vlada ima nekoliko ovlašćenja. Slično kao i MOI, Istanbulska specijalna vilajetska administracija ima valiju (guvernera), demokratski izabrano zakonodavno tijelo — Vilajetska skupština — i imenovani Izvršni odbor. Izbor izvršnog odbora na opštinskom nivou, Vilajetski izvršni odbor uključuje generalnog sekreta i lidere odjeljenja koja savjetuju Vilajetsku skupštinu.[141][144] Dužnosti Vilajetske administracije su u velikoj mjeri ograničena na izgradnju i održavanje škola, rezidencija, vladinih zgrada i puteva, kao i za promociju umjetnosti, kulture i očuvanje prirode.[145] Husejin Avni Mutlu je valija Istanbulskog vilajet od maja 2010. godine.[146]
Znamenitosti
| Istanbul İstanbul, Konstantinopolis | |
|---|---|
 Pogled izbliza na Topkapi saraj, sa Prinčevim ostrvima u pozadini | |
| Svetska baština Uneska | |
| Zvanično ime | Istorijske oblasti Istanbula |
| Mesto | Istanbulski vilajet, Turska |
| Koordinate | 41° 00′ 36″ S; 28° 57′ 37″ I / 41.01° S; 28.9603° I |
| Površina | 5.343 km2 (5,751×1010 sq ft) |
| Kriterijum | kulturno: I, II, III, IV |
| Referenca | 356 |
| Upis | 1985. (-1976. sednica) |
Okrug Fatih, koji je ime dobio po sultanu Mehmedu II Osvajaču (tur. Fatih Sultan Mehmed, odgovara onome, što je do osmanskog osvajanja 1453. godine, bio cijeli Konstantinopolj (danas je glavni okrug i naziva se istorijskim poluostrvom Istanbula) koji se nalazio na južnoj obali Zlatnog roga, preko srednjovjekovne đenovljanske citadele Galate na sjevernoj obali. Đenovljansko utvrđenje Galata velikim dijelom je uništeno u 19. vijeku, od čega je preostala samo kula Galata, kako bi se napravio prostor za širenje grada na sjeverozapad.[147] Galata (Karakoj) je četvrt u okrugu Bejoglu (Pera), koja čini istanbulsko komercijalno i zabavno središte uključujući i Istiklal aveniju i trg Taksim.[148]
Dolmabahče saraj, sjedište vlade za vrijeme kasnog osmanskog perioda, nalazi se u okrugu Bešiktaš na evropskoj obali Bosforskog moreuza, sjeverno od Bejoglua. Visoka porta (tur. Bâb-ı Âli), postala je metonim za osmansku vladu, prvobitno se odnosila na Carsku kapiju (tur. Bâb-ı Hümâyûn) koja se nalazila u najudaljenijem dijelu dvorišta Topkapi saraj; ali od 18. vijeka termin Visoka porta (ili samo Porta) počeo se odnositi na kapiju Velikog vezira koja se nalazila u četvrti Džagaloglu u blizini Topkapi saraja, gdje se nalazila služba Velikog vezira i drugih vezira i na tom mjestu su primane strane diplomate. Bivše selo Ortakoj nalazi se na prostoru današnjeg okruga Bešiktar i po njemu je dobila ime džamija Ortakoj na Bosforu, blizu Bosforskog mosta. Na evropskoj i azijskoj obali Bosfora nalaze se istorijske jalije, luksuzne vile koje su izgradili pripadnici osmanske aristokratije i elite kao ljetne kuće.[149] Dalje u unutrašnjosti, izvan unutrašnjeg gradskog putnog prstena, nalaze se Levent i Maslak, glavni istanbulski poslovni okruzi.[150]
Za vrijeme Osmanskog carstva, Uskudar i Kadikoj bili su izvan urbanog Istanbula, a služili su kao spokojne ispostave sa primorskim jalijama i baštama. Tokom druge polovine 20. vijeka, azijska strana je doživjela ubrzani urbani razvoj; kasni razvoj ovog dijela grada dao je bolju infrastrukturu i bolje urbanističko planiranje u poređenju sa većinom drugih stambenim područjima u gradu.[4] Veliki dio grada na azijskoj strani Bosfora funkcioniše kao predgrađe ekonomskih i komercijalnih središta na evropskoj strani, što predstavlja trećinu stanovništva, ali samo četvrtinu zaposlenih.[4] Kao rezultat ekspanzivnog rasta Istanbula u 20. vijeku, značajan dio grada se sastoji od gedžekondua (doslovno „izgrađeno preko noći”), upućujući na nezakonito izgrađene zgrade.[151] U današnje vrijeme, većina gedžekondua se ruši i na njihovom mjestu se grade savremene stambene jedinice.[152] Pored toga, sprovode se i obimni projekti gentrifikacije i revitalizacije,[153] kao npr. u Tarlabaši;[154] neki od ovih projekata, kao što je jedan u Sulukuleu, suočili su se sa kritikama. Vlada Turske ima ambiciozne planove za širenje grada prema zapadu i sjeveru na evropskoj strani koji je povezan sa izgradnjom trećeg aerodroma; novi dijelovi grada bi trebalo da uključuju četiri različita naselja sa određenom urbanom funkcijom, a gdje bi živjelo oko 1,5 miliona ljudi.[155]
Istanbul nema primarni urbani park, ali ima nekoliko zelenih područja. Parkovi Gulhane i Jildiz prvobitno su bili dio dva istanbulska saraja — Topkapi i Jildiz saraji — ali im je u prvim desetljećima Turske Republike promjenjena svrha u javne parkove.[156] Drugi park, park Fethi-paše, nalazi se na brdu pored Bosforskog mosta u Aziji, nasuprot Jildiz saraja u Evropi. Duž evropske obale i u blizini mosta sultana Mehmeda Osvajača nalazi se park Emigran, koji je bio poznat i kao Šuma Čempresa (tur. Kyparades) za vrijeme Vizantije. U osmanskom periodu, prvo je dodjeljen nišandžiji Feridunu Ahmed-paši u 16. vijeku, prije nego što je sultan Murat IV dodijelio safavidskom emiru Gune-kanu u 17. vijeku, pa otuda naziv Emirgan. Park od 47 hektara kasnije je bio u vlasništvu kevida Ismail-paše u 19. vijeku. Park Emirgan poznat je po svojoj raznolikosti biljaka i godišnjem festivalu tulipana koje se održava od 2005. godine.[157] Plan gradskih vlasti da park Taksim-gezi zamijeni sa Taksim vojnim barakama (koji je pretvoren u Taksim stadion 1921. godine, prije nego što je srušen 1940. kako bi se izgradio park Gezi) koje su postojala u osmansko doba, izazvao je niz protesta 2013. godine. Među stanovništvom Istanbula u ljetnjem periodu popularna je Beogradska šuma, koja se prostire na 5.500 hektara na sjevernoj ivici grada. Šuma je prvobitno grad snabdijevala vodom, a dio rezervi je nadživio vizantijsko i osmansko doba.[158][159]
Arhitektura
.jpg)
.JPG)
Istanbul je prvenstveno poznat po vizantijskoj i osmanskoj arhitekturi, ali njegove građevine održavaju sve narode i carstva koja su ranije vladala gradom. Primjeri đenovljanske i rimske arhitekture ostali su vidljivi zajedno sa osmanskim primjerima. Ništa od primjera starogrčke arhitekture nije preživjelo, ali rimska arhitektura se pokazala kao dugotrajnija. Obelisk koji je podigao Teodosije I u Carigradskom hipodromu i dalje je vidljiv kod Sultan Ahmedove džamije, dok je dio Valensovog akvadukta, koji je izgrađen krajem 4. vijeka, stoji relativno neoštećen na zapadnoj ivici okruga Fatih.[161] Konstantinov stub, podignut 330. godine da bi obilježio novu rimsku prijestonicu, stoji nedaleko od Hipodroma.[161]
Rana vizantijska arhitektura pratila je rimske modele kupola i lukova, ali se poboljšala po ovim elementima, na primjeru crkve Svetih Srđa i Vaha. Najstarija vizantijska crkva u Istanbulu — iako u ruševinama — jeste Studitski manastir (kasnije pretvoren u Imrahorovu džamiju), izgrađena je 454. godine.[162] Nakon povratka Konstantinopolja 1261. godine, Vizantinci su izgradili dvije najvažnije crkve, crkve Hrista Spasitelja i Bogorodice Pamakaristos. Vrhunac vizantijske arhitekture i jedna od najistaknutijih građevina u Istanbulu jeste Aja Sofija. Sa kupolom prečnika od 31 m,[163] Aja Sofija je bila najveća crkva na svijetu vijekovima, kasnije pretvorena u džamiju, a danas ima status muzeja.[72]
Među najstarijim primjerima osmanske arhitekture u Istanbulu su Anadolijski i Rumelijski hisari, koje su Osmanlijama pomogli pri opsadi grada.[164] Tokom naredna četiri vijeka, Osmanlije su ostavile neizbrisiv trag u Istanbulu, izgradnjom visokih džamija i ukrašenih saraja. Najveći saraj, Topkapi, obuhvata razne nizove arhitektonskog stila, od baroka u haremu, do klasicizma u biblioteci Enderun.[165] Carske džamije (Fatihova džamija, džamija Bajazita II, džamija Selim Javuz, Sulejmanova džamija, Sultan Ahmedova džamija i Jeni džamija) izgrađene su na vrhuncu Osmanskog carstva, tokom 16. i 17. vijeka. U narednim vijekovima, a naročito tokom Tanzimat reformi, osmansku arhitekturu zamijenili su evropski stilovi.[166] Primjer je carska Nuruosmanijska džamija. Područje oko Istiklal avenije bilo je mjesto za velike evropske ambasade i redovima građevine izgrađenim u stilovima neoklasicizma, neorenesanse i secesije, koje i dalje imaju uticaj na arhitekturu u Bejogluu — uključujući crkve, prodavnice i pozorišta — i zvanične građevine kao što je Dolmabahče saraj.[167]
Privreda
Sa paritetom kupovne moći prilagođenim bruto domaćem proizvodu od 301,1 milijardu američkih dolara. Istanbul se 2011. godine nalazio na 29. mjestu među urbanim područjima na svijetu.[168] Od sredine devedesetih godina 20. vijeka, privreda Istanbula je jedna od najbrže rastućih među metro-regiona Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj.[13] Istanbul je odgovoran za 27% BDP Turske, sa 20% industrijske radne snage države koja živi u gradu.[13][169] BDP po glavi stanovnika i proizvodnost grada veće su od državnog prosjeka za 70% i 50%, odnosno djelimično zbog fokusa na djelatnosti visoke dodatne vrijednosti. Sa velikim brojem stanovnika i značajnim doprinosima privredi Turske, Istanbul je odgovoran za 2⁄5 poreskih prihoda.[13] To uključuje oporezivanje 37 milijardera koji stanuju u Istanbulu, što grad čini 5. na svijetu po broju milijardera.[170]
Kao što se i očekuje za grad njegove veličine, Istanbul ima raznovrsnu industrijsku privredu, koja proizvodi razne proizvode, kao što su maslinovo ulje, duvan, vozila i elektronika.[169] Uprkos tome što je grad fokusiran na rad sa visokom dodatnom vrijednošću, proizvodni sektor sa niskom dodatnim vrijednošću je značajan, čineći samo 26% BDP Istanbula, ali 4⁄5 ukupnog izvoza grada. Godine 2005, preduzeća sa sjedištem u Istanbulu izvezla su robu u vrijednosti od 41,4 milijarde $ i primile uvoz vrijednosti od 69,9 milijardi $; ove brojke su bile ekvivalente sa 57% i 60% od ukupnog državnog iznosa.[171]
Istanbul je sjedište Borsa Istanbula, jedine berze u Turskoj, koja je nastala kombinovanjem bivših Istanbulska berza vrijednosnih papira, Istanbulska berza zlata i Berza derivata Turske.[172] Bivša Istanbulska berza vrijednosnih papira prvobitno je osnovana kao Osmanska berza vrijednosnih papira 1866. godine.[173] Tokom 19. i početkom 20. vijeka, Bankalar ulica u Galati bila je finansijsko središte Osmanskog carstva, gdje se nalazila Osmanska berza vrijednosnih papira.[174] Bankalar ulica ostala je istanbulski glavni finansijski okrug sve do devedesetih godina 20. vijeka, kada se većina turskih banaka počelo prebacivati svoja središta u savremene poslovne okruge Levent i Maslak. Godine 1995, Istanbulska berza vrijednosnih papira (sada Borsa Istanbul) premjestila se na svoje sadašnje mjesto u zgradu u četvrti Istinje u okrugu Sarijer.[175] Novi središnji poslovni okrug je u izgradnji u Atašerihu i biće sjedište raznih turskih banaka i finansijskih institucija poslije završetka radova.[176]
.jpg)
Kao jedina stanica na putu između naftom bogatog Crnog mora i Sredozemnog mora, Bosfor je jedan od najprometnijih vodenih puteva na svijetu: više od 200 miliona tona nafte prođe kroz moreuze svake godine, a saobraćaj kroz Bosfor je tri puta veći nego kroz Suecki kanal.[177] Zbog toga, postojali su prijedlozi za izgradnju kanala, poznatog pod imenom Kanal Istanbul, paralelno sa moreuzom, na evropskoj strani grada.[178] Istanbul ima tri glavne brodske luke — Hajdarpaša, Ambarli i Zejtinburnu — kao i nekoliko manjih luka i naftnih terminala duž Bosfora i Mramornog mora.[179][180] Hajdarpaša, smješten na južnoj strani Bosfora, bila je istanbulska najveća luka sve do početka prvog desetljeća 21. vijeka. Pomaci u poslovanju Ambarli, ostavili su Hajdarpašu da posluje ispod svojih kapaciteta i sa planovima za razgradnju luke.[181] Ambarli je 2007. godine imala godišnji kapacitet od 1,5 miliona TUE (u poređenju sa 354.000 TUE u Hajdarpaši), čineći je četvrtim najvećim kargo terminalom u Sredozemlju.Organisation for Economic Co-operation and Development 2008, str. 82[182] Luka Zejtinburnu je pogodna zbog blizine auto-puta i međunarodnog aerodrom Ataturk[183] i zbog dugoročnog plana grada za većom povezanošću svih terminala i putnih i željezničkih mreža.[184]
Istanbul je sve popularnije turističko odredište; dok je samo 2,4 miliona turista posjetilo grad 2000. godine, 2017. godine u grad je došlo 9,16 miliona turista, što ga čini 10. najposjećenijim gradom na svijetu.[10][185] Istanbul je druga najveća međunarodna mreža u Turskoj, nakon Antalije, u koje stiže četvrtina stranih turista u zemlji. Istanbulska turistička industrija nalazi se na evropskoj strani, gdje je smješteno 90% gradskih hotela. Niži i srednji hoteli pretežno se nalaze u Sarajburnu; dok se viši nalaze u zabavnim i finansijskim središtima sjeverno od Zlatnog roga. Istanbulskih sedamdeset muzeja, od kojih su najposjećeniji Muzej Topkapi saraja i Aja Sofija, koji svake godine doprinose 30 miliona američkih dolara. U gradskom planu za zaštitu životne sredine navodi se da u grad ima 17 saraja, 64 džamije i 49 crkava od istorijskog značaja.[186]
Kultura
_-_Mart_2013.JPG)
Istanbul je kroz istoriju bio poznat kao kulturno čvorište, ali je kulturna scena grada u stagnaciji otkako je Turska svoj fokus pomjerila na Ankaru.[188] Nova vlada je uspostavila programe čija je svrha bila orijentacija Turaka prema muzičkim tradicijama, naročito onima koji potiču iz Evrope, ali su muzičke ustanove i posjete stranih klasičnih umjetnika prvenstveno prebačene u novi glavni grad.[189] Većina turske kulturne scene svoje korijene je imala u Istanbulu, a do osamdesetih i devedesetih godina 20. vijeka Istanbul se ponovo postavio kao grad čiji se kulturni značaj ne zasniva samo na njegovoj prošlosti.[190]
Na kraju 19. vijeka, Istanbul se postavio kao regionalno umjetničko središte, sa turskim, evropskim i bliskoistočnim umjetnicima koji su se okupljali u gradu. Uprkos naporima da od Ankare naprave kulturno središte Turske, Istanbul je do sedamdesetih godina imao glavnu instituciju umjetnosti u zemlji.[191] Kada su osamdesetih godina u Istanbulu osnovani dodatni univerziteti i umjetnički časopisi, umjetnici koji su ranije formalno bili smješteni u Ankari su se preselili.[192] Bejoglu je pretvoren u umjetničko središte grada, a mladi i stariji turskim umjetnicima koji su ranije boravili u inostranstvu našli su svoj prostoru u gradu. Muzeji savremene umjetnosti, uključujući Istanbulski muzej savremene umjetnosti, muzej Pera, muzej Sakip Sabandž i Santalistanbul, otvoreni su prvog desetljeća 21. vijeka kako bi dopunili izložbeni prostor i aukcijske kuće koje su već doprinjele kosmopolitskoj prirodi grada.[193] Ti muzeji tek treba da steknu popularnosti muzeja na istorijskom poluostrvu, kao što je Istanbulski arheološki muzej, koji je započeo eru savremenih muzeja u Turskoj, i Turski i islamski muzej umjetnosti.[186][187]
Prvo prikazivanje filma u Turskoj bilo je u Jildiz-saraju 1896. godine, godinu nakon što je tehnologija javno predstavljena u Parizu.[198] Kinodvorane su se ubrzo pojavile u Bejogluu, dok se najveća koncentracija pozorišta nalazila duž ulice danas poznate kao Istiklal aleja.[199] Istanbul je postao srce razvoja turske filmske industrije, iako se turski filmovi nisu konzistentno razvijali do pedesetih godina.[200] Od tada, Istanbul je postao najpopularnije mjesto za snimanje turskih drama i komedija.[201] Turska filmska industrija opada u drugoj polovini vijeka, ali sa filmovima Uzak (2002) i Babam ve Oğlum (2005), koji su snimljeni u Istanbulu, nacionalni filmovi su stekli međunarodni uspjeh.[202] Istanbul i njegov slikovit krajolik poslužili su kao pozadina za nekoliko stranih filmova, među kojima su Topkapi (1964), The World Is Not Enough (1999) i Mission Istaanbul (2008).[203]
Sa kulturnim oživljenjem poklopilo se uspostavljanje Istanbulskog festivala, koji je 1973. godine počeo izlagati razne umjetnosti iz Turske i ostatka svijeta. Od ovog vodećeg festivala proizašao je Međunarodni istanbulski filmski festival i Istanbulski međunarodni džez festival početkom osamdesetih godina. Sada sa fokusom isključivo na muziku i ples, Istanbulski festival je od 1994. godine poznat kao Istanbulski međunarodni muzički festival.[204] Najistaknutiji festival od svih koji su proizašli od prvobitnog Istanbulskog festivala jeste Istanbulski bijenale, koje se održava svake druge godine od 1987. godine. Njegovi rani vidovi su za cilj imali predstavljanje Turske vizuelne umjetnosti i od tada se otvorio za međunarodne umjetnike i uzdigao se u prestiž kako bi se pridružio elitnim bijenalima, zajedno sa Venecijanskim bijenalom i Saopaolskim umjetničkim bijenalom.[205]
Dokolica i razonoda
Istanbul ima brojne trgovačke centre, od istorijskih do savremenih. Kapali čaršija, koja postoji od 1461. godine, jeste među najstarijim i najvećim svjetskim natkrivenim tržnicama.[206][207] Mahmut-pašina čaršija je otvorena tržnica koja se nalazi između Kapali i Misirska čaršije, poznatije kao Egipatska ili Pijaca začina, koja je bila glavna istanbulska tržnica začinima od 1600. godine. Galerija Atakej je uspostavljena u dobu savremenih tržnih centara u Turskoj kada je otvorena 1987. godine.[208] Od tada, tržni centri su postali glavni trgovački objekti izvan istorijskog poluostrva. Akmerkez je stekao zvanje „najboljeg evropskog” i „najboljeg svjetskog” tržnog centra 1995. i 1996. prema Međunarodnom savjetu tržnih centara; Istanbul Čevahir bio je jedan među najvećima na kontinentu od otvaranja 2005; Kanjon je stekao nagradu Gradske pejzažne arhitekture u kategoriji Komercijalne građevine 2006. godine.[207] Istinje park u Istinjeu i Zorlu centar kod Leventa su među najnovijim tržnim centrima koji uključuju svjetske najviše modne brendove. Abdi Ipkeči ulica u Nišantašiju i Bagdad aleja na anadolijskog strani grada razvile su se u prestižni gradski okrug.[209][210]
Istanbul je poznat i po svojim istorijskom restoranima morske hrane. Mnogi od najpopularnijih i najprofitabilnijih restorana morske hrane u gradu nalaze se duž obale Bosfora (naročito u Ortakeju, Bebeku, Arnavutkeju, Jenikeju, Bejlerbeju i Čengelkeju). Kumkapi duž obale Mramornog mora ima pješačku zonu u kojoj se nalazi oko pedeset ribljih restorana.[211] Prinčevska ostrva su takođe poznata po restoranima morske hrane. Zbog svojih restorana, istorijskih ljetnjih dvoraca i mirnih ulica bez automobila, Prinčevska ostrva su popularna destinacija za odmor među Istanbulcima i stranim turistima. Istanbul je poznat i po sofisticiranim i detaljno kuvanim jelima osmanske kuhinje. Međutim, nakon priliva imigranata iz jugoistočne i južne Turske, koja je počela tokom šezdesetih godina, prehrambeni krajolik grada se drastično promijenio na kraju vijeka; sa uticajem srednjoistočne kuhinje poput kebaba, koji zauzima važno mjesto na sceni hrane. Restorani sa stranim kuhinjama su uglavnom smješteni u okruzima Bejoglu, Bešiktaš, Šišli i Kadikej.
Istanbul je poznat i po svom noćnom životu, kao i istorijskim krčmama, koju su karakteristične za grad vijekovima, a možda i milenijumima. Duž Istiklal aleje nalazi se Čiček pasaži, sada dom mnogih mehana, pivnica i restorana.[212] Istiklal aleja, prvobitno poznata po svojim krčmama, preusmjerila se na trgovinu, ali u blizini Nevizade ulice se i dalje nalazi linija mehana i pivnica.[213][214] Neke druge četvrti oko Istiklal aleje su nedavno obnovljene kako bi poslužile noćnom životu u Bejogluu, sa nekadašnjim komercijalnim ulicama koje su sada ispunjene pivnicama, kafićima i restoranima sa muzikom uživo. Druga središta noćnog života u Istanbulu su Nišantaši, Ortakej, Bebek i Kadikej.[215]
Sport
Turk Telekom Stadion (dole)
Istanbul je dom nekima od najstarijih turskih sportskih klubova. FK Bešiktaš, osnovan 1913. godine, smatra se najstarijim sportskim klubom. Zbog svog prvobitno statusa jedinog turskog kluba, Bešiktaš je povremeno predstavljao Osmansko carstvo i Tursku Republiku na međunarodnim sportskim takmičenjima, stičući pravo da u svoj logotip postavi tursku zastavu.[216] FK Galatasaraj i FK Fenerbahče su se bolje pokazali u međunarodnim takmičenjima i osvojili su više titula Superlige, tačnije 21 i 19.[217][218][219] Galatasaraj i Fenerbakče imaju dugogodišnji rivalitet, dok Galatasaraj ima sjedište u evropskom, a Fenerbakče u azijskom dijelu grada.[218] Istanbul je sjedište nekoliko košarkaških klubova — Anadolu Efes, Bešiktaš, Darušafaka, Galatasaraj, Istanbul Bujukšehir Beledijespor i Bujukčekmedže — koji se takmiče u košarkaškoj Superligi.[220]
Mnogi istanbulski sportski objekti su izgrađeni ili nadograđeni od 2000. godine, kako bi se povećale šanse za održavanje Ljetnjih olimpijskih igara u gradu. Olimpijski stadion Ataturk, veliki višenamjenski stadion, izgrađen je 2002. godine kao prvoklasno mjesto za atletske discipline IAAF.[221] Stadion je bio domaćin finala Lige šampiona 2005. godine i biće domaćin finala Lige šampiona 2020. godine.[222] Stadion Šukru Saradžoglu, domaći teren Fenerbakčea, bio je domaćin finala Kupa UEFA 2009. tri godine poslije završetka radova. Turk Telekom Arena otvorena 2011. godine zamijenila je Stadion Ali Sami Jen kao domaći teren Galatasaraja,[223][224] dok Vodafon Park otvoren 2016. godine je zamijenio Stadion Ineno kao domaći teren Bešiktaša, koji je osvojio i Superligu u istoj sezoni. Sva četiri stadiona spadaju u kategoriju 4 klasifikacije stadiona prema UEFA.[a]
Sinan Erdem Dom, jedna od najvećih zatvorenih dvorana u Evropi, bila je domaćin finala Svjetskog prvenstva u košarci 2010, Svjetskog prvenstva u atletici u dvorani 2012, kao i fajnal fora Evrolige 2011/12. i Evrolige 2015/16.[228] Prije završetka Sinan Erdem Doma 2010. godine, Arena Abdi Ipekči bila je glavna istanbulska zatvorena dvorana i domaćin finala Evrobasketa 2001. godine.[229] Nekoliko ostalih zatvorenih dvorana, uključujući Arenu Bešiktaš Akatlar, takođe su otvorene od 2000. godine, služile su kao domaći tereni za nekoliko istanbulskih sportskih klubova. Najnovija među njima je Sportska arena Ulker kapaciteta 13.800 mjesta, koja je otvorena 2012. godine kao domaći teren KK Fenerbakče.[230] Uprkos građevinskom bumu, pet ponuda za održavanje Ljetnjih olimpijskih igara — 2000, 2004, 2008, 2012. i 2020. — i nacionalne ponude za održavanje Evropskog prvenstva u fudbalu 2012. i 2016. godine bile su bezuspješne.[231]
Sportska hala Burhan Felen jedna je od najvećih odbojkaških dvorana u gradu i domaći teren klubova Edžzaddžibaši Vitra, Vakifbank i Fenerbakče, koji su osvojili brojne titule evropskog i svjetskog prvaka.
Između 2005. i 2011. godine, Istanbul Park trkački krug bio je domaćin godišnje Velike nagrade Turske Formule 1.[232] Istanbul Park je takođe bio mjesto održavanja Svjetskog prvenstva turing automobila i Evropske serije Le Manse 2005. i 2006. godine, ali staza od tada nije bila mjesto održavanja nijednog sličnog takmičenja.[233][234] Mjesto je održavanja Motociklističke velike nagrade Turske između 2005. i 2007. Istanbul je bio povremeno mjesto održavanja Svjetskog prvenstva u motonautici Formule 1, a posljednja trka u Bosforskom moreuzu je održana od 12. do 13. avgusta 2000. godine.[235] Posljednja trka Svjetskog prvenstva u motonautici P1 na Bosforu održana je od 19. do 21. juna 2009.[236] Istanbulski jedriličarski klub, osnovan 1952. godine, održava trke i druge manifestacije na plovnim putevima u Istanbulu svake godine.[237][238] Turski ofšor jedriličarski klub održava glavne trke jahtama, kao što je godišnji Trofej pomorskih snaga.[239]
Mediji
Većina državnih radijskih i televizijskih stanica sjedište ima u Ankari, ali je Istanbul osnovno čvorište turskih medija. Industrija svoje korijene ima u bivšoj osmanskoj prijestonici, gdje su objavljene prve turske novine Takvim-i Vekayi (Kalendar poslova) 1881. godine. Čagaloglu ulica u kojoj su štampane novine, ulica Babi Ali, ubrzano je postala središte turskih štampanih medija, zajedno sa Bejogluom na Zlatnom rogu.[240]
Danas se u Istanbulu izdaje mnoštvo periodičnih medija. Većina državnih štampanih medija nalazi se u Istanbulu, sa simultanim izdanjima u Ankari i Izmiru.[241] Hurijet, Sabah, Posta i Sozdžu, četiri najveće novine u zemlji, imaju sjedište u Istanbulu, a svaki od njih ima više od 275.000 sedmičnih prodaja.[242] Englesko izdanje Hurijeta, Hurijet dejli njuz, štampa se od 1961. godine, a englesko izdanje Sabaha, Dejli Sabah, prvi put je objavljeno 2014. godine. Nekoliko manjih novina, uključujući popularne publikacije kao što su Džumhurijet, Milijet i Haberturk, takođe imaju sjedište u Istanbulu.[241] U Istanbulu se štampaju i dugotrajne jermenske novine, posebno dnevne novine Marmara i Jamanak i dvojezički nedjeljnik Agos na jermenskom i turskom.
Radio emisije u Istanbulu datiraju još iz 1927. godine, kada je prvi radio prenos u Turskoj krenuo sa Središnjeg poštanskog ureda u Eminonu. Kontrolu ovog prenosa, kao i drugih prenosa uspostavljenih u narednim desetljećima, pala je pod državnu Tursku radijsku i televizijsku korporaciju (TRTK), koja je od osnivanja 1964. do 1990. držala monopol nad radijskim i televizijskim programima[243]. Danas TRTK vodi četiri državne radijske stanice; ove stanice imaju predajnike širom zemlje, tako da mogu doprijeti do 90% stanovništva zemlje, ali samo Radio 2 ima sjedište u Istanbulu. Pružajući niz sadržaja od obrazovnih programa do prenošenja sportskih događaja, Radio 2 je najpopularnija radijska stanica u Turskoj.[243] Istanbulski vazdušni talasi su najprometniji u Turskoj, prvenstveno oni koji izdaju sadržaj na turskom ili engleskom jeziku. Jedan od izuzetaka, koji nudi oba, jeste Ačik radio. Među prvim privatnim stanicama u Turskoj, ujedno i prva koja je puštala stranu popularnu muziku, jeste istanbulski Metro FM. Državni Radio 3, sa sjedištem u Ankari, takođe nudi popularnu muziku na engleskom, a vijesti na engleskom nudi i NTV radio.[244]
TRT-čildren je jedina TRTK televizijska stanica sa sjedištem u Istanbulu.[245] Istanbul je sjedište nekoliko turskih stranica i regionalnih sjedišta međunarodnih stranica. Star TV sa sjedištem u Istanbulu bila je prva privatna televizijska mreža uspostavljena na kraju monopola TRTK; Star TV i Šou TV (takođe sa sjedištem u Istanbulu) veoma su popularne širom zemlje, emitujući američke i turske serije.[246] Kanal D i ATV spadaju u ostale stanice koje prikazuju kombinaciju vijesti i serija; NTV (partner sa američkom medijskom mrežom Em-Si-En-Bi-Si) i Skaj Turk — obje sa sjedištem u gradu — uglavnom su poznate po svojim vijestima na turskom. Bi-Bi-Si ima regionalni ured u Istanbulu, pružajući podršku svojim novinarskim operacijama na turskom, a američki informativni kanal Si-En-En uspostavio je kanal Si-En-En Turk na turskom jeziku 1999. u gradu.[247] Poslovni i zabavnik kanal Si-En-Bi-Si-i sa sjedištem u Istanbulu započeo je emitovanje programa 2000. godine.
Obrazovanje
Univerzitet u Istanbulu, osnovan 1453. godine, najstarija je turska institucija u gradu. Iako je prvobitno bio islamska škola, na univerzitetu su osnovana odjeljenja za pravo, medicinu i nauku u 19. vijeku, a nakon osnivanja Turske Republike je sekularizovan.[248] Tehnički univerzitet u Istanbulu osnovan je 1773. godine, treći je najstariji univerzitet na svijetu posvijećen isključivo inžinjerskim naukama.[249][250] Pored ova dva javna univerziteta u gradu postoji još šest univerziteta;[251] drugi istaknuti javni univerziteti u Istanbulu su Univerzitet likovnih umjetnosti Mimar Sinan, koji je bio glavna turska institucija umjetnosti sve do sedamdesetih godina 20. vijeka,[191] i Univerzitet Marmara, po veličini treći univerzitet u zemlji.[252]
Većinu univerziteta u gradu podržava vlada, ali grad ima i nekoliko istaknutih privatnih institucija. Prvi savremeni privatni univerzitet u Istanbulu, istovremeno i najstarija američka škola koja postoji na svojoj prvobitnoj lokaciji izvan Sjedinjenih Američkih Država, jeste Koledž Robert osnovan 1863. godine, koji su osnovali Kristofer Robert, američki filantrop, i Sajrus Hemlin, misionar posvijećen obrazovanju. Tercijalni element obrazovnog programa Koledža postao je javni Univerzitet Bogaziči 1971. godine; dio koji je ostao u Arnavutkoju nastavio je da djeluje kao srednja škola pod nazivom Koledž Robert.[253][254] Privatni univerziteti su zvanično stavljeni izvan zakona u Turskoj prije donošenja ustava 1962. godine, ali je opstalo petnaest „viših škola”, koje su djelovale kao univerziteti, u Istanbulu sve do 1970. godine. Prvi privatni univerzitet osnovan u Istanbulu od 1982. godine bio je Univerzitet Koč (osnovan 1992), jedan je od desetine koji su osnovani u predstojećem desetljeću.[253] Danas, u gradu postoji najmanje 30 privatnih univerziteta, uključujući Komercijalni univerzitet Istanbul i Univerzitet Kadir Has.[255] U Bašakšehiru se gradi novi biomedicinski centar za istraživanje i razvoj, u kome će se nalaziti 15.000 stanovnika, 20.000 radnika i univerzitet po završetku.[256][257]
Godine 2007, u Istanbulu je postojalo 4.350 škola, od čega su polovina bile osnovne škole; u prosjeku, svaka škola ima je 668 učenika. U posljednjih nekoliko godina, obrazovni sistem u Istanbulu se znatno proširio, od 2000. do 2007. godine, broj razreda i učitelja se skoro udvostručio, a broj učenika je povećan za skoro 60%.[258] Galatasarajska srednja škola, osnovan je 1481. godine kao Carska škola Galatskog saraja, najstarija je srednja škola u Istanbulu i druga najstarija obrazovna institucija u gradu. Izgrađena je po nalogu sultana Bajazita II, koji je pokušavao da okupi učenike različitog porijekla kao sredstvo jačanja svog sve većeg carstva.[259] Jedna je od turskih Anadolijskih srednjih škola, elitnih javnih srednjih škola koje stavljaju jači naglasak na nastavu na stranim jezicima. Galatasaraj, na primjer, nudi nastavu na francuskom; druge anadolijske srednje škole prvenstveno nastavu izvode na engleskom ili njemačkom pored turskog jezika.[260][261] Grad ima i strane srednje škole, kao što je Italijanski državni licej u Istanbulu, osnovan je u 19. vijeku za obrazovanje stranaca.[262]
Vojna srednja škola Kuleli, duž obale Bosfora u Čengelkoju, i Turska pomorska srednja škola, smještena na Prinčevim ostrvima, vojne su srednje škole, koje dopunjavaju tri vojne akademije — Tursku vazduhoplovnu, Tursku vojnu i Tursku pomorsku akademiju. Srednja škola Darušafaka pruža besplatno obrazovanje djeci širom zemlje koja nemaju jednog ili oba roditelja. Darušafaka započinje nastavu u četvrtom razredu, pruža obrazovanje na engleskom i od šestog razreda nudi drugi strani jezik — njemački ili francuski.[263] Ostale istaknute srednje škole su Istanbul (osnovana 1884), Kabataš Erkek (osnovana 1908)[264] i Kadikoj Anadolu (osnovana 1955).[265]
Javne usluge
Prvi sistem za vodosnabdijevanje Istanbula datira iz rane istorije grada, kada su akvedukti (kao što je Valensov akvedukt) deponovali vodu u brojnim gradskim cisternama.[266] Na zahtjev Sulejmana Veličanstvenog, izgrađena je mreža za vodosnabdijevanje Kirkčesme; do 1562. godine, mreža je obezbijedila 4.200 m³ vode za 158 mjesta svakog dana.[266] Godinama kasnije, kao odgovor na sve veću javnu potražnju, voda iz različitih izvora je usmjeravana na javne fontane, kao što je fontana Ahmeda III, pomoću linija za snabdijevanje.[267] Danas, Istanbul ima hlorisanu i filtriranu vodu, kao i sistem za obradu otpadnih voda kojim rukovodi Uprava za vodu i kanalizaciju Istanbula.[268]
Elektrana Silahtar-aga, termoelektrane na fosilna goriva na Zlatnom rogu, bila je jedini izvor struje u gradu između 1914. godine, kada je završena gradnja prve centrale, i 1952. godine.[269] Nakon osnivanja Turske Republike, postrojene je renovirano kako bi se prilagodilo rastućoj potražnji za strujom; kapacitet je od 23 megavata 1923. godine dostigao vrhunac od 120 megavata 1956. godine.[269][270] Kapacitet je opadao sve dok elektrana nije dostigla kraj svog ekonomskog života i ugašena je 1983. godine.[269] Državna Turska elektroenergetska uprava je od svog osnivanja 1970. do 1984. godine držala monopol nad proizvodnjom i distribucijom električne energije, ali se uprava — od podjele na Tursko preduzeće za proizvodnju električne energije i Tursko preduzeće za distribuciju električne energije — takmiči sa privatnim elektroenergetskim snabdjevačima.[270]
Osmansko ministarstvo pošte i telegrafa osnovano je 1840. godine i prva pošta, pod imenom Carski poštanski ured, osnovana je u blizini Jeni džamije. Do 1876. godine, uspostavljena je prva međunarodna poštanska mreža između Istanbula i inostranstva.[272] Sultan Abdulmedžid I je Semjuelu Morzeu izdao prvu zvaničnu dozvolu za telegraf 1847. godine i izgradnju prve telegrafske linije — između Istanbula i Jedrena — koja je završena na vrijeme za objavu kraja Krimskog rata 1856. godine.[273] Prvi telefonski sistem u Istanbulu je započet 1881. godine i nakon što je prva ručna telefonska stanica postala operativna 1909. godine, ministarstvo pošte i telegrafa postalo je ministarstvo pošta, telegrafa i telefonije.[272][274] GSM mobilna mreža u Tursku je stigla 1994. godine, a Istanbul je bio među prvim gradovima koji su dobili tu uslugu.[275] Danas, mobilne i fiksne telefonske mreže objezbjeđuju privatna preduzeća, nakon što je Turski telekom, koji se odvojio od ministarstva pošta, telegrafa i telefonije 1995, privatizovan 2005. godine.[272][275] Poštanske usluge su ostale u nadležnosti Poštanske i telegrafske organizacije.[272]
Istanbul je 2000. godine imao 137 bolnica, od čega je 100 bilo privatno.[276] Turski državljani imaju pravo na subvencionu zdravstvenu zaštitu u državnim bolnicama. Javne bolnice često znaju biti preopterećene, pa su privatne poželjnije za one koji ih mogu priuštiti. Njihova prevalenca se značajno povećala tokom posljednjeg desetljeća, pošto je procenat pacijenata u privatnim bolnicama porastao sa 6% na 23% između 2005. i 2009. godine.[277][241] Mnoge od ovih privatnih bolnica, kao i neke od javnih bolnica, snabdjevene su visokotehnološkom opremom, što su MRI mašine, ili su povezane sa medicinskim istraživačkim centrima.[278] U Turskoj ima više bolnica koje je akreditovala Zajednička komisija u SAD, nego bilo koja zemlja na svijetu, od kojih se većina nalazi u većim gradovima. Visok kvalitet zdravstvene zaštite, naročito u privatnim bolnicama, doprinijeo je nedavnom rastu medicinskog turizma u Turskoj (sa povećanjem od 40% od 2007. do 2008).[279] Laserska operacija oka posebno je česta među medicinskim turistima, jer je Turska poznata po specijalizaciji u ovom postupku.[280]
Saobraćaj
Glavni istanbulski auto-putevi su A1, A2, A3 i A4. Auto-put 1 formira unutrašnji gradski putni prsten, prelazeći preko Bosforskog mosta, dok Auto-put 2 formira spoljašnji prsten oko grada, prelazeći preko Musta Sultana Mehmeda Osvajača. A-2 nastavlja zapadno ka Jedrenu, dok A-4 nastavlja istočno prema Ankari; A-2, A-3 i A-4 dio su Evropskog puta E80 (Transevropski auto-put) koji pređe iz Portugalije i vodi sve do tursko-iranske granice.[281] Godine 2011, preko prvog i drugog mosta na Bosforu prešlo je 400.000 vozila dnevno.[282] Most Sultana Selima Hrabrog u promet je pušten 26. avgusta 2016. godine.[283] Ekološke grupe vjeruju da će treći most preko Bosfora dodatno ugroziti zelena područja u sjevernom Istanbulu.[284][285] Pored tri mosta preko Bosfora, ispod moreuza prolazi Evroazijski tunel dužine od 14,6 km (u promet pušten 20. decembra 2016) kroz koji se odvoji saobraćaj motornim vozilima između evropske i azijske strane Turske.[286]
Gradski javni saobraćajni sistem u Istanbulu čini složena mreža tramvaja, uspinjača, metroa, autobusa, brzih autobusa i trajekti. Sistem plaćanja prevoza je integrisan, koristeći beskontaktnu Iistanbulkartu uvedenu 2009. godine ili stariji Akbil električki uređaj za ulaznice.[287] Tramvaji u Istanbulu datiraju iz 1872. godine, kada su ih vukli konji, ali su čak i prvi električni tramvaji uklonjeni iz upotrebe još šezdesetih godina 20. vijeka.[288] Tramvaji, pod rukovodstvom Istanbulske elektroenergetske, tramvajske i tunelska generalne uprave, polako su vraćeni u grad devedesetih godina sa uvođenjem nostalgične putanje i brže savremene tramvajske linije, koja sada prevozi 265.000 putnika na dan.[288][289] Tunel je otvoren 1875. godine kao druga najstarija podzemna željeznica na svijetu (poslije Londonske metropolitanske željeznice).[288] Još uvijek prevozi putnike između Karakoja i Istiklal avenije strmom stazom dužine od 573 m; savremenija uspinjača između trga Taksim i Kabataša pokrenuta je 2006. godine.[290][291]
Istanbulski metro sadrži pet linija (M1, M2, M3 i M6 na evropskoj strani i M4 na azijskoj strani), sa nekoliko drugih linija (M5, M7 i M8) i proširenjima u izgradnji.[292][293] Dvije strane Metroa spojene su ispod Bosfora Marmaraja tunelom, koji je pušten u upotrebu 2013. godine kao prva željeznička veza između Trakije i Anadolije.[294] Sa završetkom Marmaraje, upotreba željeznice u gradu porasla je na 28% (sa prijašnjih 4%), zaostajući samo za Tokijom i Njujorkom.[295] Do tada, autobusi su vršili prevoz između dvije polovine grada, prevozeći 2,2 miliona putnika svaki dan.[296] Metrobus, oblik brzom transportnog autobusa, prelazi Bosforski most, sa namjenskom putanjom da njegovih terminala.[297] IDO upravlja kombinacijom svih putničkih trajekata i auto-putničkih trajekata do luka na obje strane Bosfora, sjeverno do Crnog mora.[298][299] Sa dodatnim odredištima po Mramornom moru, IDO upravlja najvećim opštinskim trajektnim operacijama na svijetu.[300] Glavni termin za brodove u gradu je Istanbulska luka u Karakoju, sa kapacitetom od 10.000 putnika po satu.[301] Većina posjetilaca u Istanbul stiže putem vazduha, ali svake godine oko pola miliona stranih turista u grad ulazi prema mora.[186]
Međunarodna željeznička služba od Istanbula pokrenuta je 1898. godine, sa linijom između Bukurešta i istanbulskog Sirkeči terminala, koji je na kraju postao poznat kao istočni terminal Orijent ekspresa iz Pariza.[95] Redovna služba do Bukurešta i Soluna nastavljena je do početka drugog desetljeća 21. vijeka, kada je prva prekinuta zbog gradnje Marmaraje, dok je druga prekinuta zbog ekonomski problema u Grčkoj.[302][303] Nakon što je otvoren istanbulski Hajdarpaša terminal 1908. godine, služio je kao zapadni terminal Bagdadske željeznice i proširenje Hedžaske željeznice; danas, nijedna od ovih usluge ne nudi se neposredno iz Istanbula.[304][305][306] Usluge ka Ankari i drugim tačkama u zemlji obično je nudila Turska državna željeznica, ali izgradnjom Marmaraje i brze pruge Ankara—Istanbul stanica je zatvorena 2012. godine.[307] Otvaranje novih stanica koje će zamijeniti i Sirkeči i Hajdarpaša terminale, kao i povezivanjem željezničkih mreža u gradu, očekuje se nakon završetka projekta Marmaraja; do tada, Istanbul je bez međugradske željezničke usluge.[307] Privatna autobuska preduzeća vrše prevoz umjesto željeznice. Glavna autobuska stanicu u Istanbulu je najveća u Evropi, sa dnevnim kapacitetom od 15.000 autobusa i 600.000 putnika, nudeći prevoz do udaljenih destinacija kao što je Frankfurt.[308][309]
Istanbul ima dva međunarodna aerodroma. Najveći je aerodrom Istanbul Ataturk, 24 km zapadno od gradskog centra. U 2015. godini je upravljao sa 61,5 milionom putnika, što ga je učinilo trećim najvećim aerodromom u Evropi i osamnaestim najprometnijim na svijetu.[311] Međunarodni aerodrom Sabiha Gokčen, 45 km jugoistočno od gradskog centra, otvoren je 2001. kako bi se Ataturk rasteretio. Sa pretežno niskotarifnim prevoznicima, drugi istanbulski aerodrom je ubrzo postao popularan, naročito od otvaranja novog međunarodnog terminala 2009. godine;[312] aerodrom je rukovodio sa 14,7 miliona putnika u 2012. godini, godinu nakon što ga je Međunarodni savjet aerodroma imenovao najbrže rastućim aerodromom na svijetu.[313][314] Ataturk je takođe doživio ubrzan rast, s obzirom da je rast od 20,6% u putničkom saobraćaju između 2011. i 2012. bio najveći među 30 najvećih aerodroma na svijetu.[311] Zbog saobraćaja na postojećim istanbulskim aerodromima,[315] u planu je izgradnja trećeg aerodroma na obali Crnog mora.[316] Izgradnja nove piste na Ataturku je odbijena zbog troškova;[315] pitanja životne sredine takođe idu u prilog izgradnji novog aerodroma.[317] Trenutno u izgradnji, novi međunarodni aerodrom postaće najveći aerodrom na svijetu nakon završetka sve četiri faze projekta, sa kapacitetom usluge za 150 miliona putnika u godini.[318][319][320]
Partnerski gradovi
Istanbul je zbratimljen sa 39 gradova širom svijeta. To su:[321]
Almati, Kazahstan
Aman, Jordan
Bangkok, Tajland
Barselona, Španija
Bejrut, Liban
Bengazi, Libija
Berlin, Njemačka
Busan, Južna Koreja
Kairo, Egipat
Konstanca, Rumunija- Keln, Njemačka
Damask, Sirija
Dubai, Ujedinjeni Arapski Emirati
Drač, Albanija
Plovdiv, Bugarska
Guangdžou, Kina
Hjuston, Sjedinjene Američke Države
Džakarta, Indonezija
Džeda, Saudijska Arabija
Džohor Bahru, Malezija
Kartum, Sudan
Kazanj, Rusija
Lahor, Pakistan
Mari, Turkmenistan
Meksiko Siti, Meksiko
Ndžamena, Čad
Odesa, Ukrajina
Oš, Kirgistan
Rabat, Maroko
Rio de Žaneiro, Brazil
Sarajevo, Bosna i Hercegovina- Šangaj, Kina
Šimonoseki, Japan- Sankt Peterburg, Rusija
Skoplje, Severna Makedonija
Tabriz, Iran
Tbilisi, Gruzija
Tunis, Tunis
Venecija, Italija
Pored bratskih odnosa sa gore navedenim gradovima, Istanbul ima potpisan protokol o saradnji sa mnogim gradovima, među kojima se nalaze:[321]
Atina, Grčka
Beč, Austrija
Budimpešta, Mađarska- Bukurešt, Rumunija
Varšava, Poljska
Kabul, Avganistan- Kazablanka, Maroko
- Kjoto, Japan
- Lahor, Pakistan
- Moskva, Rusija
- Napulj, Italija
Pariz, Francuska
Prag, Češka- Seul, Južna Koreja
- Si’an, Kina
Stokholm, Švedska- Strazbur, Francuska
Toronto, Kanada- Firenca, Italija
Sa ostalim gradovima Istanbul ima potpisan Protokol o dobrim namjerama, među kojima su:[321]
Vidi još
Napomene
- ^ UEFA očigledno ne vodi spisak stadiona kategorije 4, ali propisi predviđaju da samo ovi elitni stadioni imaju pravo da budu domaćini finala Lige šampiona,[225] što je Olimpijski stadion Ataturk i bio 2005. godine, finala Lige Evrope (nekad Kup UEFA),[226] što je stadion Šukru Saradžoglu i bio 2009. godine. Turk Telekom Arena prema UEFA kriterijumu ima 5 zvijezdi.[227]
Reference
- ^ a b v „Turkey: Provinces and Major Cities”. www.citytpopulation.de. Citypopulation. 31. 12. 2014. Pristupljeno 18. 3. 2018. „The population of the Turkish cities and provinces according to census results and latest register-based tabulations”
- ^ „All urban agglomerations of the world with a population of 1 million inhabitants or more”. www.citypopulation.de. Citypopulation. 1. 4. 2015. Pristupljeno 18. 3. 2018.
- ^ a b „The Results of Address Based Population Registration System, 2017”. Turkish Statistical Institute. 1. 2. 2018. Pristupljeno 18. 3. 2018.
- ^ a b v WCTR Society; Unʼyu Seisaku Kenkyū Kikō 2004, str. 281.
- ^ Çelik 1993, str. xv.
- ^ a b Masters & Ágoston 2009, str. 114–5.
- ^ Dumper & Stanley 2007, str. 320.
- ^ a b Turan 2010, str. 224.
- ^ a b v „Population and Demographic Structure”. Istanbul 2010: European Capital of Culture. Istanbul Metropolitan Municipality. 2008. Arhivirano iz originala 23. 07. 2011. g. Pristupljeno 18. 3. 2018.
- ^ a b „Defining What Makes a City a Destination”. newsroom.mastercard.com (na jeziku: engleski). 26. 9. 2017. Arhivirano iz originala 10. 08. 2020. g. Pristupljeno 5. 8. 2018.
- ^ „GaWC - The World According to GaWC 2012”. www.lboro.ac.uk (na jeziku: engleski). 24. 4. 2017. Pristupljeno 5. 8. 2018.
- ^ Berube, Alan (1. 12. 2010). „Global Growth on the Orient Express”. Brookings Institution blog "The Avenue". Pristupljeno 18. 3. 2018.
- ^ a b v g d OECD Territorial Reviews: Istanbul, Turkey. Policy Briefs. The Organisation for Economic Co-operation and Development. 2008. ISBN 978-92-64-04383-1.
- ^ „IOC selects three cities as Candidates for the 2020 Olympic Games”. The International Olympic Committee. 2012. Pristupljeno 18. 3. 2018.
- ^ a b v g Room 2006, str. 177.
- ^ Georgacas 1947, str. 352ff..
- ^ Gregory 2010, str. 62–3.
- ^ Masters & Ágoston 2009, str. 286.
- ^ Masters & Ágoston 2009, str. 226–7.
- ^ Finkel 2005, str. 57, 383.
- ^ a b Sakaoğlu, Necdet (1994). Akbayar, Nuri, ur. Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi (na jeziku: turski) (8. izd.). İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı. ISBN 978-975-7306-00-9.
- ^ „istanbul | Origin and meaning of the name istanbul by Online Etymology Dictionary”. www.etymonline.com (na jeziku: engleski). Pristupljeno 18. 3. 2018.
- ^ Room 2006, str. 177–8.
- ^ Göktürk, Soysal & Türeli 2010, str. 7.
- ^ „Šta znači STAMBOL?”. Šta znači. Pristupljeno 14. 8. 2016.
- ^ Gregory 2010, str. 63.
- ^ „Istanbul from a Bird's Eye View”. Governorship of Istanbul. Arhivirano iz originala 17. 5. 2009. g. Pristupljeno 19. 3. 2018.
- ^ a b „The Topography of İstanbul”. Republic of Turkey Ministry of Culture and Tourism. Pristupljeno 19. 3. 2018.
- ^ Revkin, Andrew C. (24. 2. 2010). „Disaster Awaits Cities in Earthquake Zones”. The New York Times. Pristupljeno 19. 3. 2018.
- ^ Parsons, Tom; Toda, Shinji; Stein, Ross S.; Barka, Aykut; Dieterich, James H. (2000). „Heightened Odds of Large Earthquakes Near Istanbul: An Interaction-Based Probability Calculation”. Science. Washington, D.C.: The American Association for the Advancement of Science. 288 (5466): 661—5. Bibcode:2000Sci...288..661P. PMID 10784447. doi:10.1126/science.288.5466.661.
- ^ Traynor, Ian (9. 12. 2006). „A Disaster Waiting to Happen – Why a Huge Earthquake Near Istanbul Seems Inevitable”. The Guardian. UK. Pristupljeno 19. 3. 2018.
- ^ Kottek, Markus; Grieser, Jürgen; Beck, Christoph; Rudolf, Bruno; Rube, Franz (jun 2006). „World Map of the Köppen-Geiger climate classification updated” (PDF). Meteorologische Zeitschrift. 15 (3): 259—263. Bibcode:2006MetZe15259K Proverite vrednost parametra
|bibcode=length (pomoć). doi:10.1127/0941-2948/2006/0130. Pristupljeno 29. 3. 2013. - ^ Peel, M. C.; Finlayson, B. L.; McMahon, T. A. (2007). „Updated world map of the Köppen-Geiger climate classification” (PDF). Hydrology and Earth System Sciences. 4 (2): 439—473. doi:10.5194/hessd-4-439-2007. Pristupljeno 29. 3. 2013.
- ^ „Total Participation Data: August” (na jeziku: turski). Turkish State Meteorological Service. Arhivirano iz originala 16. 5. 2012. g. Pristupljeno 6. 7. 2012.
- ^ a b Efe & Cürebal 2011, str. 716–7.
- ^ „COMPARISONS OF ANNUAL MEANPRECIPITATION GRIDDED AND STATION DATA: AN EXAMPLE FROM ISTANBUL, TURKEY Yıllık Ortalama Gridlenmiş Yağış Verisi ve İstasyon Yağış Verisinin Karşılaştırılması, İstanbul Örneği – USTAOĞLU – Marmara Coğrafya Dergisi”. marmara.edu.tr. Arhivirano iz originala 04. 03. 2016. g. Pristupljeno 12. 2. 2016.
- ^ belgrat. „HÜSNÜ YAZICI YAZDIĞI KONULAR”. blogspot.com.tr. Pristupljeno 12. 2. 2016.
- ^ a b „Weather – Istanbul”. World Weather. BBC Weather Centre. Pristupljeno 15. 10. 2012.
- ^ „Istanbul Enshrouded in Dense Fog”. Turkish Daily News. 14. 1. 2005. Arhivirano iz originala 18. 10. 2017. g. Pristupljeno 15. 10. 2012.
- ^ „Thick Fog Causes Disruption, Flight Delays in İstanbul”. Today's Zaman. 23. 11. 2009. Arhivirano iz originala 4. 11. 2013. g. Pristupljeno 15. 10. 2012.
- ^ „Dense Fog Disrupts Life in Istanbul”. Today's Zaman. 6. 11. 2010. Arhivirano iz originala 4. 11. 2013. g. Pristupljeno 15. 10. 2012.
- ^ a b Pelit, Attila. „When to Go to Istanbul”. TimeOut Istanbul. Arhivirano iz originala 14. 12. 2011. g. Pristupljeno 19. 12. 2011.
- ^ a b v g „Resmi İstatistikler (İl ve İlçelerimize Ait İstatistiki Veriler)” [Official Statistics (Statistical Data of Provinces and Districts) – Istanbul] (na jeziku: turski). Turkish State Meteorological Service. Pristupljeno 10. 8. 2015.
- ^ Quantic 2008, str. 155.
- ^ Kindap, Tayfin (19. 1. 2010). „A Severe Sea-Effect Snow Episode Over the City of Istanbul”. Natural Hazards. 54 (3): 703—23. ISSN 1573-0840. doi:10.1007/s11069-009-9496-7.
- ^ „Istanbul Winds Battle Over the City”. Turkish Daily News. 17. 10. 2009. Arhivirano iz originala 18. 10. 2017. g. Pristupljeno 15. 10. 2012.
- ^ a b „Yıllık Toplam Yağış Verileri” [Annual Total Participation Data: Istanbul, Turkey] (na jeziku: turski). Turkish State Meteorological Service. Pristupljeno 6. 7. 2012.
- ^ „İstanbul Bölge Müdürlüğü'ne Bağlı İstasyonlarda Ölçülen Ekstrem Değerler” [Extreme Values Measured in Istanbul Regional Directorate] (PDF) (na jeziku: turski). Turkish State Meteorological Service. Arhivirano iz originala (PDF) 24. 5. 2011. g. Pristupljeno 27. 7. 2010.
- ^ Tayanç, Mete; Karaca, Mehmet; Dalfes, H. Nüzhet (1998). „March 1987 Cyclone (Blizzard) over the Eastern Mediterranean and Balkan Region Associated with Blocking”. Monthly Weather Review. American Meteorological Society. 126 (11): 3036. Bibcode:1998MWRv..126.3036T. doi:10.1175/1520-0493(1998)126<3036:MCBOTE>2.0.CO;2. Pristupljeno 27. 7. 2010.
- ^ „Resmi İstatistikler (İl ve İlçelerimize Ait İstatistiki Veriler)” (na jeziku: turski). Turkish State Meteorological Service. Arhivirano iz originala 17. 12. 2008. g. Pristupljeno 3. 12. 2014.
- ^ „The Yearly Measurements by Kirecburnu Station Between 1990–1999” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 18. 10. 2017. g. Pristupljeno 26. 03. 2018.
- ^ „The Yearly Measurements by Bahcekoy Station Between 1990–1999” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 18. 10. 2017. g. Pristupljeno 26. 03. 2018.
- ^ „Istanbul, Turkey - Climate data”. Weather Atlas. Arhivirano iz originala 30. 3. 2017. g. Pristupljeno 29. 3. 2017.
- ^ a b Rainsford, Sarah (10. 1. 2009). „Istanbul's ancient past unearthed”. BBC. Pristupljeno 21. 4. 2010.
- ^ Nazik, A.; Polat, M. A.; Meriç, E.; Yılmaz, Y. C.; Sarı, E.; Kırcı-Elmas, E.; Yılmaz, İ.; Bulkan, Ö.; Ongan, D.; Gazioğlu (2011). „Holocene coastal change in the ancient harbor of Yenikapı–İstanbul and its impact on cultural history”. Quaternary Research. 76: 30. Bibcode:2011QuRes..76...30A. doi:10.1016/j.yqres.2011.04.002.
- ^ „Bu keşif tarihi değiştirir”. hurriyet.com.tr.
- ^ „Marmaray kazılarında tarih gün ışığına çıktı”. fotogaleri.hurriyet.com.tr.
- ^ „Cultural Details of Istanbul”. Republic of Turkey, Minister of Culture and Tourism. Arhivirano iz originala 12. 9. 2007. g. Pristupljeno 2. 10. 2007.
- ^ Janin, Raymond (1964). Constantinople byzantine. Paris: Institut Français d'Études Byzantines. str. 10f.
- ^ „Pliny the Elder, book IV, chapter XI”. Arhivirano iz originala 1. 1. 2017. g. Pristupljeno 5. 8. 2018. „On leaving the Dardanelles we come to the Bay of Casthenes, ... and the promontory of the Golden Horn, on which is the town of Byzantium, a free state, formerly called Lygos; it is 711 miles from Durazzo...”
- ^ Bloom & Blair 2009, str. 1.
- ^ Çelik 1993, str. 11.
- ^ De Souza 2003, str. 88.
- ^ Freely 1996, str. 20.
- ^ Freely 1996, str. 22.
- ^ Grant 1996, str. 8–10.
- ^ Limberis 1994, str. 11–2.
- ^ Barnes 1981, str. 77.
- ^ Barnes 1981, str. 212.
- ^ Barnes 1981, str. 222.
- ^ Barnes 1981, str. 222; Gregory 2010, str. 63.
- ^ a b Klimczuk & Warner 2009, str. 171.
- ^ Dash, Mike (2. 3. 2012). „Blue Versus Green: Rocking the Byzantine Empire”. Smithsonian Magazine (na jeziku: engleski). The Smithsonian Institution. Arhivirano iz originala 05. 08. 2012. g. Pristupljeno 25. 3. 2018.
- ^ Dahmus 1995, str. 117.
- ^ Cantor 1994, str. 226; Morris 2010, str. 109–18.
- ^ Gregory 2010, str. 324–9.
- ^ Gregory 2010, str. 330–3.
- ^ Gregory 2010, str. 340.
- ^ Gregory 2010, str. 341–2.
- ^ Reinert 2002, str. 258–60.
- ^ Baynes 1949, str. 47.
- ^ Gregory 2010, str. 394–9.
- ^ Béhar 1999, str. 38; Bideleux & Jeffries 1998, str. 71.
- ^ Inalcik, Halil (1969). „The Policy of Mehmed II toward the Greek Population of Istanbul and the Byzantine Buildings of the City”. Dumbarton Oaks Papers (na jeziku: engleski). 23: 236. doi:10.2307/1291293.
- ^ Müller-Wiener 1977.
- ^ Müller-Wiener 1977, str. 27.
- ^ Holt, Lambton & Lewis 1977, str. 306–7.
- ^ Byrne, Joseph P. (2012). Encyclopedia of the Black Death (na jeziku: engleski). Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. str. 87. ISBN 9781598842548.
- ^ a b Holt, Lambton & Lewis 1977, str. 307.
- ^ Tarasov & Milner-Gulland 2004, str. 121; El-Cheikh 2004, str. 22.
- ^ Holt, Lambton & Lewis 1977, str. 735–6.
- ^ Chandler, Tertius; Fox, Gerald (1974). „3000 Years of Urban Growth”. London: Academic Press. ISBN 978-0-12-785109-9.
- ^ Shaw & Shaw 1977, str. 4–6, 55.
- ^ Çelik 1993, str. 87–9.
- ^ a b Harter 2005, str. 251.
- ^ Shaw & Shaw 1977, str. 230, 287, 306.
- ^ Çelik 1993, str. 31.
- ^ Freedman 2009, str. 21–2
- ^ Landau 1984, str. 50.
- ^ Dumper & Stanley 2007, str. 39.
- ^ Keyder 1999, str. 11–2, 34–6.
- ^ Efe & Cürebal 2011, str. 718–9.
- ^ Morris 2010, str. 113.
- ^ Chandler 1987, str. 463–505.
- ^ „2007 statistics”. tuik. Arhivirano iz originala 3. 11. 2012. g.
- ^ „1980 Statistics”. tuik. Arhivirano iz originala 3. 11. 2012. g.
- ^ „Istanbul Asian and European population details” (na jeziku: turski). 2013. Arhivirano iz originala 2. 2. 2009. g. Pristupljeno 16. 6. 2015. „"İstanbul'da 8 milyon 156 bin 696 kişi Avrupa, 4 milyon 416 bin 867 vatandaş da Asya yakasında bulunuyor (In Istanbul there are 8,156,696 people in Europe, 4,416,867 citizens in Asia)"”
- ^ a b „History of Local Governance in Istanbul”. Istanbul Metropolitan Municipality. Pristupljeno 21. 12. 2011.
- ^ Kamp, Kristina (17. 2. 2010). „Starting Up in Turkey: Expats Getting Organized”. Today's Zaman. Arhivirano iz originala 9. 5. 2013. g. Pristupljeno 27. 3. 2012.
- ^ a b „Social Structure Survey 2006”. KONDA Research. 2006. Pristupljeno 27. 3. 2012. (Note: Accessing KONDA reports directly from KONDA's own website requires registration.)
- ^ „Turkey: International Religious Freedom Report 2007”. U.S. Department of State. 2007. Pristupljeno 27. 3. 2012.
- ^ „History of the Ecumenical Patriarch”. The Ecumenical Patriarch of Constantinople. Arhivirano iz originala 8. 6. 2012. g. Pristupljeno 20. 6. 2012.
- ^ „The Patriarchal Church of Saint George”. The Ecumenical Patriarch of Constantinople. Arhivirano iz originala 31. 5. 2012. g. Pristupljeno 20. 6. 2012.
- ^ Çelik 1993, str. 38.
- ^ Athanasopulos 2001, str. 82.
- ^ „The Greek Minority and its foundations in Istanbul, Gokceada (Imvros) and Bozcaada (Tenedos)”. Hellenic Republic Ministry of Foreign Affairs. 21. 3. 2011. Arhivirano iz originala 26. 7. 2012. g. Pristupljeno 21. 6. 2012.
- ^ „Istanbul Population 2015”. World Population Review. 7. 7. 2015.
- ^ Khojoyan, Sara (16. 10. 2009). „Armenian in Istanbul: Diaspora in Turkey welcomes the setting of relations and waits more steps from both countries”. Armenia Now. Arhivirano iz originala 06. 08. 2018. g. Pristupljeno 21. 6. 2012.
- ^ „Blue Mosque”. bluemosque.co. Pristupljeno 12. 6. 2014.
- ^ Masters & Ágoston 2009, str. 520–1.
- ^ Wedel 2000, str. 182.
- ^ Nachmani 2003, str. 90
- ^ Milliyet Konda Araştırma (2006). „Biz Kimiz: Toplumsal Yapı Araştırması” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 15. 02. 2017. g. Pristupljeno 4. 5. 2013.
- ^ Agirdir, Bekir (2008). „Kürtler ve Kürt Sorunu” (PDF). KONDA. Arhivirano iz originala (PDF) 03. 11. 2013. g. Pristupljeno 4. 5. 2013.
- ^ Agirdir, Bekir. „Kürtlerin nüfusu 11 milyonda İstanbul"da 2 milyon Kürt yaşıyor”. Pristupljeno 4. 5. 2013.
- ^ Bird 2007, str. 308
- ^ Gabela, Elma (5. 6. 2011). „Turkey's Bosniak communities uphold their heritage, traditions”. Today's Zaman. Arhivirano iz originala 23. 8. 2011. g. Pristupljeno 20. 9. 2011.
- ^ Rôzen 2002, str. 55–8, 49.
- ^ Rôzen 2002, str. 49–50; Brink-Danan 2011, str. 176.
- ^ ʻAner 2005, str. 367.
- ^ Schmitt 2005, passim.
- ^ „Going cold Turkey: African migrants in Istanbul see hopes turn sour”. IRIN. Pristupljeno 23. 2. 2016.
- ^ „Büyükşehir Belediyesi Kanunu” [Metropolitan Municipal Law]. Türkiye Büyük Millet Meclisi (na jeziku: turski). 10. 7. 2004. Arhivirano iz originala 13. 03. 2016. g. Pristupljeno 25. 3. 2018. „Bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihte; büyükşehir belediye sınırları, İstanbul ve Kocaeli ilinde, il mülkî sınırıdır. (On the date this law goes in effect, the metropolitan city boundaries, in the provinces of İstanbul and Kocaeli, are those of the province.)”
- ^ Gül 2012, str. 43–9.
- ^ Çelik 1993, str. 42–8; Kapucu & Palabiyik 2008, str. 145.
- ^ Taşan-Kok 2004, str. 87.
- ^ Wynn 1984, str. 188; Taşan-Kok 2004, str. 87–8.
- ^ a b Kapucu & Palabiyik 2008, str. 153–5.
- ^ Erder, Sema (novembar 2009). „Local Governance in Istanbul” (PDF). Istanbul: City of Intersections. Urban Age. London: London School of Economics: 46. Arhivirano iz originala (PDF) 29. 08. 2017. g. Pristupljeno 25. 3. 2018.
- ^ a b Kapucu & Palabiyik 2008, str. 156.
- ^ a b „Metropolitan Executive Committee”. Istanbul Metropolitan Municipality. Arhivirano iz originala 2. 1. 2012. g. Pristupljeno 21. 12. 2011.
- ^ Kapucu & Palabiyik 2008, str. 155–6.
- ^ „The Mayor's Biography”. Istanbul Metropolitan Municipality. Pristupljeno 25. 3. 2018.
- ^ „Organizasyon” [Organization] (na jeziku: turski). Istanbul Special Provincial Administration. Arhivirano iz originala 26. 11. 2011. g. Pristupljeno 25. 3. 2018.
- ^ Organisation for Economic Co-operation and Development 2008, str. 206.
- ^ „Encümen Başkanı” [Head of the Council] (na jeziku: turski). Istanbul Special Provincial Administration. Arhivirano iz originala 2. 1. 2012. g. Pristupljeno 25. 3. 2018.
- ^ Çelik 1993, str. 70, 169.
- ^ Çelik 1993, str. 127.
- ^ Moonan, Wendy (29. 10. 1999). „ANTIQUES; For Turks, Art to Mark 700th Year”. The New York Times (na jeziku: engleski). Pristupljeno 27. 3. 2018.
- ^ Oxford Business Group 2009, str. 105.
- ^ Karpat 1976, str. 78–96.
- ^ Yavuz, Ercan (8. 6. 2009). „Gov't launches plan to fight illegal construction”. Today's Zaman. Arhivirano iz originala 20. 1. 2012. g. Pristupljeno 20. 12. 2011.
- ^ Atkinson & Bridge 2005, str. 123
- ^ Bourque, Jessica (2012). „Poor but Proud Istanbul Neighborhood Faces Gentrification”. The New York Times. Pristupljeno 6. 5. 2013.
- ^ „New city construction to begin in six months”. Hurriyet Daily News. 22. 2. 2013. Pristupljeno 6. 5. 2013.
- ^ Boyar & Fleet 2010, str. 247.
- ^ Taylor 2007, str. 241.
- ^ „Water Supply Systems, Reservoirs, Charity and Free Fountains, Turkish Baths”. Republic of Turkey Ministry of Culture and Tourism. Arhivirano iz originala 19. 11. 2010. g. Pristupljeno 29. 4. 2012.
- ^ Time Out Guides 2010, str. 212.
- ^ Yenisehirlioglu, Filiz (2006). „Continuity and Change in Nineteenth-Century Istanbul: Sultan Abdulaziz and the Beylerbeyi Palace”. Ur.: Behrens-Abouseif, Doris; Vernoit, Stephen. Islamic art in the 19th century : tradition, innovation, and eclecticism (na jeziku: engleski). Leiden: Brill. ISBN 9789004144422.
- ^ a b Chamber of Architects of Turkey 2006, str. 80, 118.
- ^ Chamber of Architects of Turkey 2006, str. 176.
- ^ Gregory 2010, str. 138.
- ^ Freely 2000, str. 283.
- ^ Necipoğlu 1991, str. 180, 136–137.
- ^ Çelik 1993, str. 159.
- ^ Çelik 1993, str. 133–34, 141.
- ^ „Global MetroMonitor”. Brookings Institution. 30. 11. 2012. Arhivirano iz originala 4. 6. 2013. g. Pristupljeno 13. 4. 2013.
- ^ a b „Presentation of Reference City: Istanbul”. Urban Green Environment. 2001. Arhivirano iz originala 17. 1. 2012. g. Pristupljeno 30. 12. 2011.
- ^ Geromel, Ricardo (14. 3. 2013). „Forbes Top 10 Billionaire Cities – Moscow Beats New York Again”. Forbes. Pristupljeno 27. 7. 2013.
- ^ „Dış Ticaretin Lokomotifi İstanbul” [Istanbul is the Locomotive of Foreign Trade] (na jeziku: turski). NTV-MSNBC. 13. 2. 2006. Arhivirano iz originala 31. 5. 2013. g. Pristupljeno 28. 3. 2012.
- ^ Bilgic, Taylan (5. 4. 2013). „Istanbul Opens New Bourse as Erdogan Seeks to Build Finance Hub”. Bloomberg News. Pristupljeno 14. 4. 2013.
- ^ Odabaşı, Attila; Aksu, Celal; Akgiray, Vedat (decembar 2004). „The Statistical Evolution of Prices on the Istanbul Stock Exchange”. The European Journal of Finance. London: Routledge. 10 (6): 510—25. doi:10.1080/1351847032000166931.
- ^ „History of the Bank”. The Ottoman Bank Archives and Research Centre. Arhivirano iz originala 13. 4. 2012. g. Pristupljeno 28. 3. 2012.
- ^ „Milestones in ISE History”. Istanbul Stock Exchange. 2012. Arhivirano iz originala 25. 11. 2009. g. Pristupljeno 28. 3. 2012.
- ^ Bentley, Mark; Harvey, Benjamin (17. 9. 2012). „Istanbul Aims to Outshine Dubai With $2.6 Billion Bank Center”. Bloomberg Markets Magazine. Pristupljeno 5. 5. 2013.
- ^ Oxford Business Group 2009, str. 112.
- ^ Jones, Sam, and agencies (27. 4. 2011). „Istanbul's new Bosphorus canal 'to surpass Suez or Panama'”. The Guardian. Pristupljeno 29. 4. 2012.
- ^ Organisation for Economic Co-operation and Development 2008, str. 80.
- ^ „Ports of Turkey”. Cerrahogullari T.A.S. Arhivirano iz originala 6. 9. 2012. g. Pristupljeno 28. 8. 2012.
- ^ Cavusoglu, Omer (mart 2010). „Summary on the Haydarpasa Case Study Site” (PDF). Cities Programme. London School of Economics. Arhivirano iz originala (PDF) 09. 07. 2012. g. Pristupljeno 3. 4. 2012.
- ^ Zeybek, Hülya; Kaynak, Muhtesem (27—30. 5. 2008). „What Role for Turkish Ports in the Regional Logistics Supply Chains?” (PDF). International Conference on Information Systems and Supply Chain. Arhivirano iz originala (PDF) 6. 2. 2009. g. Pristupljeno 28. 8. 2012.
- ^ Organisation for Economic Co-operation and Development 2008, str. 143.
- ^ Organisation for Economic Co-operation and Development 2008, str. 81.
- ^ Kerimoğlu, Ebra; Ciraci, Hale. „Urban Tourism: An Analysis of Visitors to Istanbul” (PDF). Vienna University of Economics and Business. Arhivirano iz originala (PDF) 22. 05. 2014. g. Pristupljeno 12. 2. 2016.
- ^ a b v „Istanbul '10” (PDF). Turkey Tourism Market Research Reports. Istanbul Valuation and Consulting. 2010. Arhivirano iz originala (PDF) 16. 6. 2012. g. Pristupljeno 29. 3. 2012.
- ^ a b „İstanbul - Archaeology Museum”. www.kultur.gov.tr (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2. 8. 2018.
- ^ Göktürk, Soysal & Türeli 2010, str. 8.
- ^ Reisman 2006, str. 88.
- ^ Göktürk, Soysal & Türeli 2010, str. 2–4.
- ^ a b Göktürk, Soysal & Türeli 2010, str. 221–3.
- ^ Göktürk, Soysal & Türeli 2010, str. 223–4.
- ^ Hansen, Suzy (10. 2. 2012). „The Istanbul Art-Boom Bubble” (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2. 8. 2018.
- ^ „İşte yeni İstanbul Modern” (na jeziku: turski). Hürriyet. 28. 11. 2017. Pristupljeno 2. 8. 2018.
- ^ „Istanbul Modern Closes Ahead of Renzo Piano's Multimillion-Dollar Revamp | artnet News”. artnet News (na jeziku: engleski). 1. 3. 2018. Pristupljeno 2. 8. 2018.
- ^ „RPBW Architects - Renzo Piano Building Workshop”. www.rpbw.com (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2. 8. 2018.
- ^ Merkezi, Arkitera Mimarlık. „Galataport”. Arkitera.com (na jeziku: turski). Pristupljeno 2. 8. 2018.
- ^ Göktürk, Soysal & Türeli 2010, str. 130–1.
- ^ Göktürk, Soysal & Türeli 2010, str. 133–4.
- ^ Göktürk, Soysal & Türeli 2010, str. 146.
- ^ Göktürk, Soysal & Türeli 2010, str. 165.
- ^ „Credit Suisse Publikationen”. publications.credit-suisse.com (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 17. 12. 2012. g. Pristupljeno 2. 8. 2018.
- ^ Köksal 2012, str. 24–5.
- ^ „History”. muzik.iksv.org (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 02. 08. 2018. g. Pristupljeno 2. 8. 2018.
- ^ Gibbons, Fiachra (21. 9. 2011). „10 of the best exhibitions at the Istanbul biennial”. the Guardian (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2. 8. 2018.
- ^ Ertaş, Hülya; Hensel, Michael; Hensel, Defne Sunguroğlu (2010). Turkey : at the threshold (na jeziku: engleski) (1. izd.). Hoboken, N.J.: Wiley. ISBN 978-0-470-74319-5.
- ^ a b Köse 2009, str. 91–2.
- ^ Taşan-Kok 2004, str. 166.
- ^ „TURKEY - Abdi İpekçi Avenue to be new Champs Elysee” (na jeziku: engleski). 9. 3. 2010. Arhivirano iz originala 12. 10. 2012. g. Pristupljeno 3. 8. 2018.
- ^ „Shopping in Singapore is better than Paris | CNN Travel” (na jeziku: engleski). 6. 1. 2012. Pristupljeno 3. 8. 2018.
- ^ „TURKEY - Managing the difficult balance between tourism and authenticity: Kumkapı” (na jeziku: engleski). 26. 7. 2008. Arhivirano iz originala 3. 6. 2013. g. Pristupljeno 3. 8. 2018.
- ^ Freely 2011, str. 429.
- ^ Keyder 1999, str. 34.
- ^ Kugel, Seth (6. 7. 2011). „$100 Weekend in Istanbul”. Frugal Traveler Blog (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 25. 09. 2020. g. Pristupljeno 3. 8. 2018.
- ^ Tomasetti, Kathryn; Rutherford, Tristan (23. 3. 2012). „A big night out in Istanbul – and a big breakfast the morning after”. the Guardian (na jeziku: engleski). Pristupljeno 3. 8. 2018.
- ^ „The Black Eagles of the Bosporus”. FIFA.com (na jeziku: engleski). 29. 10. 2008. Arhivirano iz originala 03. 08. 2018. g. Pristupljeno 3. 8. 2018.
- ^ „Turkey - List of Champions”. www.rsssf.com (na jeziku: engleski). Pristupljeno 3. 8. 2018.
- ^ a b „The Lions of the Bosporus”. FIFA.com (na jeziku: engleski). 13. 1. 2011. Arhivirano iz originala 03. 08. 2018. g. Pristupljeno 3. 8. 2018.
- ^ „UEFA Champions League 2007/08 - History - Fenerbahçe-Chelsea – UEFA.com”. Uefa.com (na jeziku: engleski). 2. 4. 2008. Pristupljeno 3. 8. 2018.
- ^ „Maçlar”. www.bsl.org.tr (na jeziku: turski). Arhivirano iz originala 03. 08. 2018. g. Pristupljeno 3. 8. 2018.
- ^ „International Association of Athletics Federations CERTIFICATION SYSTEM” (PDF) (na jeziku: engleski). 17. 1. 2013. Arhivirano iz originala (PDF) 3. 8. 2018. g. Pristupljeno 3. 8. 2018.
- ^ „Istanbul to host 2020 Champions League final, Uefa confirms”. The Independent (na jeziku: engleski). 24. 5. 2018. Pristupljeno 3. 8. 2018.
- ^ „uefa.com - UEFA Europa League” (na jeziku: engleski). 20. 5. 2009. Arhivirano iz originala 22. 4. 2010. g. Pristupljeno 3. 8. 2018.
- ^ „Aşçıoğlu sues partners in joint project over Ali Sami Yen land”. Hürriyet Daily News (na jeziku: engleski). 14. 3. 2012. Pristupljeno 3. 8. 2018.
- ^ „Regulations of the UEFA European Football Championship 2010–12” (PDF). The Union of European Football Associations. str. 14. Pristupljeno 10. 4. 2012.
- ^ „Regulations of the UEFA Europa League 2010/11” (PDF). The Union of European Football Associations. str. 17. Pristupljeno 10. 4. 2012.
- ^ „Türk Telekom Stadyumu” (na jeziku: turski). Arhivirano iz originala 30. 05. 2018. g. Pristupljeno 26. 9. 2018.
- ^ „FIBA.com - 2010 FIBA World Championship Istanbul: Arena” (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 31. 10. 2017. g. Pristupljeno 3. 8. 2018.
- ^ „FIBA.com - 2010 FIBA World Championship Istanbul: Arena” (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 3. 6. 2013. g. Pristupljeno 3. 8. 2018.
- ^ „Fenerbahce Ulker's new home, Ulker Sports Arena, opens”. Welcome to EUROLEAGUE BASKETBALL (na jeziku: engleski). Pristupljeno 3. 8. 2018.
- ^ „2020 Olympics: Six cities lodge bids for the games”. Christian Science Monitor (na jeziku: engleski). 2. 9. 2011. Pristupljeno 3. 8. 2018.
- ^ Richards, Giles (22. 4. 2011). „Turkey grand prix heads for the scrapyard over $26m price tag”. the Guardian (na jeziku: engleski).
- ^ „Events” (PDF). FIA World Touring Car Championship. 2012. Arhivirano iz originala 16. 6. 2012. g. Pristupljeno 29. 6. 2012.
- ^ „The Circuits”. European Le Mans Series. 2012. Arhivirano iz originala 7. 7. 2012. g. Pristupljeno 3. 7. 2012.
- ^ „2000 Race Calendar”. F1 Powerboat World Championship. 2000. Pristupljeno 8. 1. 2017.
- ^ „Powerboat P1 – 2009 World Championship – Istanbul, Turkey”. Supersport. 21. 6. 2009.
- ^ „2012 Yarış Programı ve Genel Yarış Talimatı” [2012 Race Schedule and General Sailing Instructions] (na jeziku: Turkish). The Istanbul Sailing Club. 2012. Arhivirano iz originala 4. 6. 2012. g. Pristupljeno 3. 7. 2012.
- ^ News, Turkish Daily (23. 8. 2008). „Sailing Week Starts in Istanbul”. Hürriyet Daily News. Pristupljeno 3. 7. 2012.
- ^ „About Us”. The Turkish Offshore Racing Club. 31. 3. 2012. Arhivirano iz originala 05. 09. 2013. g. Pristupljeno 3. 7. 2012.
- ^ Brummett 2000, str. 11, 35, 385–6.
- ^ a b v „Country Profile: Turkey” (PDF). The Library of Congress Federal Research Division. avgust 2008. Pristupljeno 8. 5. 2012.
- ^ „Tiraj”. Medyatava (na jeziku: turski). 25. 12. 2016. Arhivirano iz originala 28. 03. 2018. g. Pristupljeno 25. 12. 2016.
- ^ a b „TRT – Radio”. The Turkish Radio and Television Corporation. Arhivirano iz originala 9. 6. 2011. g. Pristupljeno 8. 5. 2012.
- ^ Time Out Guides 2010, str. 224.
- ^ „TRT – Television”. The Turkish Radio and Television Corporation. Arhivirano iz originala 14. 8. 2011. g. Pristupljeno 8. 5. 2012.
- ^ Norris 2010, str. 184.
- ^ „Chris Morris”. BBC. Pristupljeno 8. 5. 2012.
- ^ „History”. Istanbul University. 11. 8. 2011. Arhivirano iz originala 13. 11. 2012. g. Pristupljeno 20. 8. 2012.
- ^ „History”. Istanbul Technical University. Arhivirano iz originala 18. 6. 2012. g. Pristupljeno 4. 7. 2012.
- ^ „University Profile: Istanbul Technical University, Turkey”. Board of European Students of Technology. Arhivirano iz originala 16. 11. 2011. g. Pristupljeno 30. 3. 2012.
- ^ „State Universities”. The Turkish Council of Higher Education. Arhivirano iz originala 30. 11. 2011. g. Pristupljeno 30. 3. 2012.
- ^ „About Marmara”. Marmara University. Arhivirano iz originala 30. 6. 2012. g. Pristupljeno 4. 7. 2012.
- ^ a b Doğramacı, İhsan (avgust 2005). „Private Versus Public Universities: The Turkish Experience” (DOC). 18th International Conference on Higher Education. Ankara. Pristupljeno 30. 3. 2012.
- ^ „History of RC”. Robert College. 2012. Arhivirano iz originala 22. 10. 2012. g. Pristupljeno 15. 10. 2012.
- ^ „Private Universities”. The Turkish Council of Higher Education. Arhivirano iz originala 30. 11. 2011. g. Pristupljeno 30. 3. 2012.
- ^ „Baraja nazır en akıllı kent”. Hürriyet. 4. 5. 2013. Pristupljeno 5. 5. 2013.
- ^ „Aecom expands role on $2.2bn Istanbul scheme”. everythingturkish.com.au. EverythingTurkish. 5. 9. 2012. Arhivirano iz originala 21. 9. 2016. g. Pristupljeno 31. 8. 2016.
- ^ „2007 Yılına Ait Veriler” [Data for 2007] (na jeziku: turski). Governorship of Istanbul. Arhivirano iz originala 2. 8. 2011. g. Pristupljeno 30. 3. 2012.
- ^ „Historique” [History] (na jeziku: francuski). Galatasaray University. Arhivirano iz originala 21. 3. 2012. g. Pristupljeno 30. 3. 2012.
- ^ „Millî Eğitim Bakanlığı Anadolu Liseleri Yönetmeliği” [Ministry of Education Regulation on Anatolian High Schools] (na jeziku: turski). Ministry of Education. 5. 11. 1999. Arhivirano iz originala 15. 6. 2012. g. Pristupljeno 30. 3. 2012.
- ^ „Galatasaray Lisesi”. Galatasaray High School. Arhivirano iz originala 04. 04. 2023. g. Pristupljeno 4. 7. 2012.
- ^ „The History of the Italian School”. Liceo Italiano. Arhivirano iz originala 20. 1. 2012. g. Pristupljeno 3. 7. 2012.
- ^ „Principles of Education”. Darüşşafaka High School. Arhivirano iz originala 9. 5. 2012. g. Pristupljeno 6. 7. 2012.
- ^ „Kabataş Erkek Lisesi” (na jeziku: turski). Kabataş Erkek Lisesi. Arhivirano iz originala 2. 4. 2012. g. Pristupljeno 31. 3. 2012.
- ^ „KAL Uygulamalı Yabancı Dil Laboratuvarı” [KAL Applied Foreign Language Lab] (na jeziku: turski). Kadıköy Anadolu Lisesi. Arhivirano iz originala 20. 6. 2013. g. Pristupljeno 31. 3. 2012.
- ^ a b „İSKİ - History of Water Management in İstanbul”. www.iski.istanbul (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 06. 08. 2018. g. Pristupljeno 6. 8. 2018.
- ^ Tigrek & Kibaroğlu 2011, str. 33–4.
- ^ „İSKİ - About İSKİ”. www.iski.istanbul (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 02. 08. 2018. g. Pristupljeno 6. 8. 2018.
- ^ a b v „SILAHTARAĞA POWER PLANT”. www.santralistanbul.org (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 30. 07. 2018. g. Pristupljeno 6. 8. 2018.
- ^ a b „Short History of Electrical Energy in Turkey”. Turkish Electricity Transmission Company. 2001. Arhivirano iz originala 28. 11. 2009. g. Pristupljeno 5. 7. 2012.
- ^ „Central Post Office, Istanbul | 177730 | EMPORIS”. www.emporis.com (na jeziku: engleski). Pristupljeno 6. 8. 2018.
- ^ a b v g „History”. PTT (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 1. 1. 2016. g. Pristupljeno 6. 8. 2018.
- ^ Masters & Ágoston 2009, str. 557.
- ^ Shaw & Shaw 1977, str. 230.
- ^ a b „Milestones > About Us > Türk Telekom”. www.turktelekom.com.tr (na jeziku: engleski). Pristupljeno 6. 8. 2018.
- ^ Sanal 2011, str. 85.
- ^ Oxford Business Group 2009, str. 197.
- ^ Oxford Business Group 2009, str. 198.
- ^ Connell 2010, str. 52–3.
- ^ Papathanassis 2011, str. 63.
- ^ Google (1. 4. 2012). „Istanbul Overview” (Mapa). Google Maps. Google. Pristupljeno 1. 4. 2012.
- ^ Efe & Cürebal 2011, str. 720.
- ^ „3rd Bosphorus bridge opening ceremony”. TRT World. 25. 8. 2016. Arhivirano iz originala 28. 8. 2016. g.
- ^ ERM Group (Germany and UK) and ELC-Group (Istanbul) (januar 2011). „Volume I: Non Technical Summary (NTS)” (PDF). Eurasia Tunnel Environmental and Social Impact Assessment. The European Investment Bank. Pristupljeno 4. 7. 2012.
- ^ Letsch, Constanze (8. 6. 2012). „Plan for New Bosphorus Bridge Sparks Row Over Future of Istanbul”. The Guardian. Pristupljeno 4. 7. 2012.
- ^ „Istanbul's $1.3BN Eurasia Tunnel prepares to open”. Anadolu Agency. 19. 12. 2016.
- ^ Songün, Sevim (16. 7. 2010). „Istanbul Commuters Skeptical of Transit Change”. Hürriyet Daily News. Pristupljeno 5. 7. 2012.
- ^ a b v „Chronological History of IETT” (PDF). Istanbul Electricity, Tramway and Tunnel General Management. Arhivirano iz originala 16. 6. 2012. g. Pristupljeno 1. 4. 2012.
- ^ „T1 Bağcılar–Kabataş Tramvay Hattı” [T1 Bağcılar–Kabataş Tram Line] (na jeziku: turski). İstanbul Ulaşım A.Ş. (Istanbul Transport Corporation). Arhivirano iz originala 18. 4. 2014. g. Pristupljeno 20. 8. 2012.
- ^ „Tunnel”. Istanbul Electricity, Tramway and Tunnel. Arhivirano iz originala 6. 1. 2012. g. Pristupljeno 3. 4. 2012. (Note: It is apparent this is a machine translation of the original.)
- ^ „F1 Taksim–Kabataş Füniküler Hattı” [F1 Bağcılar–Kabataş Funicular Line] (na jeziku: turski). İstanbul Ulaşım A.Ş. (Istanbul Transport Corporation). Arhivirano iz originala 26. 8. 2012. g. Pristupljeno 20. 8. 2012.
- ^ „Raylı Sistemler” [Rail Systems] (na jeziku: turski). İstanbul Ulaşım A.Ş. (Istanbul Transport Corporation). Arhivirano iz originala 9. 4. 2014. g. Pristupljeno 20. 8. 2012.
- ^ „Ağ Haritaları” [Network Maps] (na jeziku: turski). İstanbul Ulaşım A.Ş. (Istanbul Transport Corporation). Arhivirano iz originala 15. 8. 2012. g. Pristupljeno 20. 8. 2012.
- ^ „Turkey: Connecting Continents”. Economic Updates. Oxford Business Group. 7. 3. 2012. Arhivirano iz originala 26. 04. 2013. g. Pristupljeno 3. 4. 2012.
- ^ Efe & Cürebal 2011, str. 723.
- ^ „Public Transportation in Istanbul”. Istanbul Electricity, Tramway and Tunnel General Management. Arhivirano iz originala 4. 1. 2013. g. Pristupljeno 3. 4. 2012.
- ^ „Metrobus”. Istanbul Electricity, Tramway and Tunnel General Management. Arhivirano iz originala 6. 10. 2011. g. Pristupljeno 3. 4. 2012.
- ^ „Interaktif Haritalar | İç Hatlar” [Interactive Map of Timetables | Inner-City Lines] (na jeziku: turski). İDO. Arhivirano iz originala 31. 5. 2012. g. Pristupljeno 3. 4. 2012.
- ^ „Dış Hatlar” [Interactive Map of Timetables | Inter-City Lines] (PDF) (na jeziku: turski). İDO. Arhivirano iz originala 16. 6. 2012. g. Pristupljeno 3. 4. 2012.
- ^ Grytsenko, Sergiy (26. 9. 2011). „EBRD Supports Privatisation of Ferry Operations in Istanbul”. The European Bank for Reconstruction and Development. Arhivirano iz originala 17. 6. 2013. g. Pristupljeno 4. 4. 2012.
- ^ „Liman Hizmetleri” [Port Services] (na jeziku: turski). Turkey Maritime Organization. 10. 2. 2011. Arhivirano iz originala 16. 10. 2012. g. Pristupljeno 28. 8. 2012.
- ^ „Bölgesel Yolcu Trenleri” [Regional Passenger Trains] (na jeziku: turski). Turkish State Railways. Arhivirano iz originala 4. 4. 2012. g. Pristupljeno 3. 4. 2012.
- ^ Keenan, Steve (22. 6. 2012). „How Your Greek Summer Holiday Can Help Save Greece”. The Guardian. Pristupljeno 28. 9. 2012.
- ^ „Haydarpasa Train Station”. Emporis. Pristupljeno 3. 4. 2012.
- ^ Head, Jonathan (16. 2. 2010). „Iraq – Turkey railway link re-opens”. BBC. Pristupljeno 3. 4. 2012.
- ^ „Transports to Middle-Eastern Countries”. Turkish National Railways. Arhivirano iz originala 15. 4. 2012. g. Pristupljeno 3. 4. 2012.
- ^ a b Akay, Latifa (5. 2. 2012). „2012 Sees End of Line for Haydarpaşa Station”. Today's Zaman. Arhivirano iz originala 16. 9. 2013. g. Pristupljeno 3. 4. 2012.
- ^ „İstanbul Otogarı” [Istanbul Bus Station] (na jeziku: turski). Avrasya Terminal İşletmeleri A.Ş. (Eurasian Terminal Management, Inc.). Arhivirano iz originala 20. 4. 2012. g. Pristupljeno 3. 4. 2012.
- ^ „Eurolines Germany–Deutsche Touring GmbH–Europabus”. Touring. Pristupljeno 3. 4. 2012.
- ^ „2015 Airport Traffic Statistics”. Airport Council International. 11. 4. 2016. Arhivirano iz originala 02. 04. 2016. g. Pristupljeno 7. 6. 2016.
- ^ a b „Preliminary 2013 World Airport Traffic and Rankings”. Airports Council International. 17. 3. 2014. Arhivirano iz originala 02. 04. 2016. g. Pristupljeno 25. 3. 2014.
- ^ Strauss, Delphine (25. 11. 2009). „Sabiha Gökçen: New Terminal Lands On Time and Budget”. The Financial Times. Pristupljeno 4. 7. 2012.
- ^ „Yolcu Trafiği (Gelen-Giden)” [Passenger Traffic (Incoming-Outgoing)] (na jeziku: turski). General Directorate of State Airports Authority. Arhivirano iz originala (PDF) 4. 11. 2013. g. Pristupljeno 30. 3. 2013.
- ^ „Sabiha Gökçen Named World's Fastest Growing Airport”. Today's Zaman. 18. 8. 2011. Arhivirano iz originala 16. 9. 2013. g. Pristupljeno 4. 4. 2012.
- ^ a b „‘Third airport a must to ease air traffic in İstanbul’”. Today's Zaman. 29. 4. 2012. Arhivirano iz originala 4. 11. 2013. g. Pristupljeno 6. 5. 2013.
- ^ Ozbilgin, Ozge (3. 5. 2013). „Turkish firms win 22 billion euro Istanbul airport tender”. Reuters. Arhivirano iz originala 05. 05. 2013. g. Pristupljeno 5. 5. 2013.
- ^ „Consortium wins Istanbul airport tender for 22.1 billion euros”. Hurriyet Daily News. 3. 5. 2013. Pristupljeno 6. 5. 2013.
- ^ „It will be the biggest airport of the world”. 24. 1. 2013. Arhivirano iz originala 29. 1. 2013. g. Pristupljeno 24. 1. 2013.
- ^ Sharkov, Damien (14. 8. 2014). „Istanbul's New Erdoğan-Backed Airport to Be Named After... Erdoğan”. Newsweek. Pristupljeno 8. 3. 2016.
- ^ „Erdogan Airport: Istanbul's Super Hub 'to be Named After Turkey's President-Elect'”. International Business Times UK. Pristupljeno 12. 2. 2016.
- ^ a b v Sansal, Burak. „Sister Cities of Istanbul - All About Istanbul”. greatistanbul.com (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 15. 11. 2017. g. Pristupljeno 6. 8. 2018.
Literatura
- Atkinson, Rowland; Bridge, Gary (2005). Gentrification In A Global Context: The New Urban Colonialism. Routledge. str. 123. ISBN 978-0-415-32951-4. Pristupljeno 6. 5. 2013.
- Bird, Christiane (2007). A Thousand Sighs, A Thousand Revolts: Journeys in Kurdistan. Random House Publishing Group. str. 308. ISBN 978-0-307-43050-2. Pristupljeno 4. 5. 2013.
- Byrne, Joseph P. (2012). Encyclopedia of the Black Death (na jeziku: engleski). Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. str. 87. ISBN 9781598842548.
- Freedman, Jeri (2009). The Armenian genocide (1. izd.). New York: Rosen Pub. Group. str. 21—2. ISBN 978-1-4042-1825-3.
- Nachmani, Amikam (2003). Turkey: Facing a New Millenniium: Coping With Intertwined Conflicts. Manchester University Press. str. 90. ISBN 978-0-7190-6370-1. Pristupljeno 5. 5. 2013.
- Janin, Raymond (1964). Constantinople byzantine. Paris: Institut Français d'Études Byzantines. str. 10f.
- Sakaoğlu, Necdet (1994). Akbayar, Nuri, ur. Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi (na jeziku: turski) (8. izd.). İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı. ISBN 978-975-7306-00-9.
- OECD Territorial Reviews: Istanbul, Turkey. Policy Briefs. The Organisation for Economic Co-operation and Development. 2008. ISBN 978-92-64-04383-1.
- ʻAner, Nadav (2005). Pergola, Sergio Della; Gilboa, Amos; Ṭal, Rami, ur. The Jewish People Policy Planning Institute Planning Assessment, 2004–2005: The Jewish People Between Thriving and Decline. Jerusalem: Gefen Publishing House Ltd. ISBN 978-965-229-346-6.
- Athanasopulos, Haralambos (2001). Greece, Turkey, and the Aegean Sea: A Case Study in International Law. Jefferson, N.C.: McFarland & Company, Inc. ISBN 978-0-7864-0943-3.
- Barnes, Timothy David (1981). Constantine and Eusebius. Cambridge, Mass.: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-16531-1.
- Baynes, Norman H. (1949). Baynes, Norman H.; Moss, Henry S. L. B., ur. Byzantium: An Introduction to East Roman Civilization. Oxford, Eng.: Clarendon Press. ISBN 978-0-674-16531-1.
- Béhar, Pierre (1999). Vestiges d'Empires: La Décomposition de l'Europe Centrale et Balkanique. Paris: Éditions Desjonquères. ISBN 978-2-84321-015-0.
- Bideleux, Robert; Jeffries, Ian (1998). A History of Eastern Europe: Crisis and Change. New York and London: Routledge. ISBN 978-0-415-16111-4.
- Boyar, Ebru; Fleet, Kate (2010). A Social History of Ottoman Istanbul. Cambridge, Eng.: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-13623-5.
- Bloom, Jonathan M.; Blair, Sheila (2009). The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture: Delhi to Mosque. Oxford University Press. str. 1. ISBN 978-0-19-530991-1. Pristupljeno 11. 4. 2013. „Whatever the prehistoric antecedents of Istanbul, the continuous historical development of the site began with the foundation of a Greek colony from Megara in the mid-7th century BCE...”
- Brink-Danan, Marcy (2011). Jewish Life in Twenty-First-Century Turkey: The Other Side of Tolerance. New Anthropologies of Europe. Bloomington, Ind.: Indiana University Press. ISBN 978-0-253-35690-1.
- Brummett, Palmira Johnson (2000). Image and Imperialism in the Ottoman Revolutionary Press, 1908–1911. Albany, N.Y.: SUNY Press. ISBN 978-0-7914-4463-4.
- Cantor, Norman F. (1994). Civilization of the Middle Ages. New York: HarperCollins. ISBN 978-0-06-092553-6.
- Çelik, Zeynep (1993). The Remaking of Istanbul: Portrait of an Ottoman City in the Nineteenth Century. Berkeley, Calif., & Los Angeles: University of California Press. ISBN 978-0-520-08239-7.
- Chamber of Architects of Turkey (2006). Architectural Guide to Istanbul: Historic Peninsula. 1. Istanbul: Chamber of Architects of Turkey, Istanbul Metropolitan Branch. ISBN 978-975-395-899-8.
- Chandler, Tertius (1987). Four Thousand Years of Urban Growth: An Historical Census. Lewiston, N.Y.: St. David's University Press. ISBN 978-0-88946-207-6.
- Connell, John (2010). Medical Tourism. CAB Books. Wallingford, Eng.: CABI. ISBN 978-1-84593-660-0.
- Dahmus, Joseph (1995). A History of the Middle Ages. New York: Barnes & Noble Publishing. ISBN 978-0-7607-0036-5.
- De Sélincourt, Aubery (2003). Marincola, John M, ur. The Histories. Penguin Classics. London: Penguin Books. ISBN 978-0-14-044908-2.
- De Souza, Philip (2003). The Greek and Persian Wars, 499-386 B.C. London: Routledge. ISBN 978-0-415-96854-6.
- Dumper, Michael; Stanley, Bruce E., ur. (2007). Cities of the Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia. Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. ISBN 978-1-57607-919-5.
- Efe, Recep; Cürebal, Isa (2011). „Impacts of the "Marmaray" Project (Bosphorus Tube Crossing, Tunnels, and Stations) on Transportation and Urban Environment in Istanbul”. Ur.: Brunn, Stanley D. Engineering Earth: The Impacts of Megaengineering Projects. London & New York: Springer. str. 715-34. ISBN 978-90-481-9919-8.
- El-Cheikh, Nadia Maria (2004). Byzantium Viewed by the Arabs. Cambridge, MA: Harvard University Press. ISBN 978-0-932885-30-2.
- Finkel, Caroline (2005). Osman's Dream: The Story of the Ottoman Empire, 1300–1923. New York: Basic Books. ISBN 978-0-465-02396-7.
- Freely, John (1996). Istanbul: The Imperial City. New York: Viking. ISBN 978-0-670-85972-6.
- Freely, John (2000). The Companion Guide to Istanbul and Around the Marmara. Woodbridge, Eng.: Companion Guides. ISBN 978-1-900639-31-6.
- Freely, John (2011). A History of Ottoman Architecture. Southampton, Eng.: WIT Press. ISBN 978-1-84564-506-9.
- Georgacas, Demetrius John (1947). „The Names of Constantinople”. Transactions and Proceedings of the American Philological Association. The Johns Hopkins University Press. 78: 347—67. JSTOR 283503. doi:10.2307/283503.
- Göksel, Aslı; Kerslake, Celia (2005). Turkish: A Comprehensive Grammar. Comprehensive Grammars. Abingdon, Eng.: Routledge. ISBN 978-0-415-21761-3.
- Göktürk, Deniz; Soysal, Levent; Türeli, İpek, ur. (2010). Orienting Istanbul: Cultural Capital of Europe?. New York: Routledge. ISBN 978-0-415-58011-3.
- Grant, Michael (1996). The Severans: The Changed Roman Empire. London: Routledge. ISBN 978-0-415-12772-1.
- Gregory, Timothy E. (2010). A History of Byzantium. Oxford, Eng.: John Wiley and Sons. ISBN 978-1-4051-8471-7.
- Gül, Murat (2012). The Emergence of Modern Istanbul: Transformation and Modernisation of a City (Revised Paperback izd.). London: IB.Tauris. ISBN 978-1780763743.
- Harter, Jim (2005). World Railways of the Nineteenth Century: A Pictorial History in Victorian Engravings (illustrated izd.). Baltimore: Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-8089-6.
- Holt, Peter M.; Lambton, Ann K. S.; Lewis, Bernard, ur. (1977). The Cambridge History of Islam. 1A (illustrated, reprint izd.). Cambridge, Eng.: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-29135-4.
- Isaac, Benjamin H. (1986). The Greek Settlements in Thrace Until the Macedonian Conquest (illustrated izd.). Leiden, the Neth.: BRILL. ISBN 978-90-04-06921-3.
- Kapucu, Naim; Palabiyik, Hamit (2008). Turkish Public Administration: From Tradition to the Modern Age. USAK Publications. 17. Ankara: USAK. ISBN 978-605-4030-01-9.
- Karpat, Kemal H. (1976). The Gecekondu: Rural Migration and Urbanization (illustrated izd.). Cambridge, Eng.: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-20954-0.
- Keyder, Çağlar, ur. (1999). Istanbul: Between the Global and the Local. Lanham, Md.: Rowman & Littlefield. ISBN 978-0-8476-9495-2.
- King, Charles (2014). Midnight at the Pera Palace, The birth of modern Istanbul. Norton & Cy. ISBN 9780393089141-.
- Klimczuk, Stephen; Warner, Gerald (2009). Secret Places, Hidden Sanctuaries: Uncovering Mysterious Sights, Symbols, and Societies. New York: Sterling Publishing Company, Inc. ISBN 978-1-4027-6207-9.
- Knieling, Jörg; Othengrafen, Frank (2009). Planning Cultures in Europe: Decoding Cultural Phenomena in Urban and Regional Planning. Urban and Regional Planning and Development. Surrey, Eng.: Ashgate Publishing, Ltd. ISBN 978-0-7546-7565-5.
- Köksal, Özlem, ur. (2012). World Film Locations: Istanbul. Bristol, Eng: Intellect Books. ISBN 978-1-84150-567-1.
- Köse, Yavuz (2009). „Vertical Bazaars of Modernity: Western Department Stores and Their Staff in Istanbul (1889–1921)”. Ur.: Atabaki, Touraj; Brockett, Gavin. Ottoman and Republican Turkish Labour History. Cambridge, Eng: Cambridge University Press. str. 91—114. ISBN 978-0-521-12805-6.
- Landau, Jacob M. (1984). Atatürk and the Modernization of Turkey. Leiden, the Neth.: E.J. Brill. ISBN 978-90-04-07070-7.
- Limberis, Vasiliki (1994). Divine Heiress: The Virgin Mary and the Creation of Christian Constantinople. London: Routledge. ISBN 978-0-415-09677-5.
- Lister, Richard P. (1979). The Travels of Herodotus. London: Gordon & Cremonesi. ISBN 978-0-86033-081-3.
- Masters, Bruce Alan; Ágoston, Gábor (2009). Encyclopedia of the Ottoman Empire. New York: Infobase Publishing. ISBN 978-1-4381-1025-7.
- Morris, Ian (2010). Social Development (PDF). Stanford, Calif.: Stanford University. Arhivirano iz originala (PDF) 15. 9. 2012. g. Pristupljeno 5. 7. 2012.
- Necipoğlu, Gülru (1991). Architecture, Ceremonial, and Power: The Topkapi Palace in the Fifteenth and Sixteenth Centuries. Cambridge, Mass.: The MIT Press. ISBN 978-0-262-14050-8.
- Necipoğlu, Gülru (2010). „From Byzantine Constantinople to Ottoman Kostantiniyye”. Ur.: ölcer, Nazan. From Byzantion to Istanbul. Istanbul: SSM. ISBN 978-605-4348-04-6.
- Norris, Pippa (2010). Public Sentinel: News Media & Governance Reform. Washington, D.C.: World Bank Publications. ISBN 978-0-8213-8200-4.
- Organisation for Economic Co-operation and Development (2008). Istanbul, Turkey. OECD Territorial Reviews. Paris: OECD Publishing. ISBN 978-92-64-04371-8.
- Group, Oxford Business (2009). The Report: Turkey 2009. Oxford, Eng.: Oxford Business Group. ISBN 978-1-902339-13-9.
- Papathanassis, Alexis (2011). The Long Tail of Tourism: Holiday Niches and Their Impact on Mainstream Tourism. Berlin: Springer. ISBN 978-3-8349-3062-0.
- Quantic, Roy (2008). Climatology for Airline Pilots. Oxford, Eng.: John Wiley & Sons. ISBN 978-0-470-69847-1.
- Reinert, Stephen W. (2002). „Fragmentation (1204–1453)”. Ur.: Mango, Cyril. The Oxford History of Byzantium. Oxford, Eng.: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-814098-6.
- Reisman, Arnold (2006). Turkey's Modernization: Refugees from Nazism and Atatürk's Vision. Washington, D.C.: New Academia Publishing, LLC. ISBN 978-0-9777908-8-3.
- Roebuck, Carl (1959). Ionian Trade and Colonization. Monographs on Archaeology and Fine Arts. New York: Archaeological Institute of America. ISBN 978-0-89005-528-1.
- Room, Adrian (2006). Placenames of the World: Origins and Meanings of the Names for 6,600 Countries, Cities, Territories, Natural Features, and Historic Sites (2. izd.). Jefferson, N.C.: McFarland & Company. ISBN 978-0-7864-2248-7.
- Rôzen, Mînnā (2002). A History of the Jewish Community in Istanbul: The Formative Years, 1453–1566 (illustrated izd.). Leiden, the Neth.: BRILL. ISBN 978-90-04-12530-8.
- Sanal, Aslihan (2011). Fischer, Michael M. J.; Dumit, Joseph, ur. New Organs Within Us: Transplants and the Moral Economy. Experimental Futures (illustrated izd.). Chapel Hill, N.C.: Duke University Press. ISBN 978-0-8223-4912-9.
- Schmitt, Oliver Jens (2005). Levantiner: Lebenswelten und Identitäten einer ethnokonfessionellen Gruppe im osmanischen Reich im "langen 19. Jahrhundert" (na jeziku: nemački). München: Oldenbourg. ISBN 978-3-486-57713-6.
- Shaw, Stanford J.; Shaw, Ezel K. (1977). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. 2. Cambridge, Eng.: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-29166-8.
- Tarasov, Oleg; Milner-Gulland, R. R. (2004). Icon and Devotion: Sacred Spaces in Imperial Russia. London: Reaktion. ISBN 978-1-86189-118-1.
- Taşan-Kok, Tuna (2004). Budapest, Istanbul, and Warsaw: Institutional and Spatial Change. Delft, the Neth: Eburon Uitgeverij B.V. ISBN 978-90-5972-041-1.
- Taylor, Jane (2007). Imperial Istanbul: A Traveller's Guide: Includes Iznik, Bursa and Edirne. New York: Tauris Parke Paperbacks. ISBN 978-1-84511-334-6.
- Tigrek, Sahnaz; Kibaroğlu, Ayșegül (2011). „Strategic Role of Water Resources for Turkey”. Ur.: Kibaroğlu, Ayșegül; Scheumann, Waltina; Kramer, Annika. Turkey's Water Policy: National Frameworks and International Cooperation. London & New York: Springer. ISBN 978-3-642-19635-5.
- Time Out Guides, ur. (2010). Time Out Istanbul. London: Time Out Guides. ISBN 978-1-84670-115-3.
- Society, WCTR; Unʼyu Seisaku Kenkyū Kikō (2004). Urban Transport and the Environment: An International Perspective. Amsterdam: Elsevier. ISBN 978-0-08-044512-0.
- Turan, Neyran (2010). „Towards an Ecological Urbanism for Istanbul”. Ur.: Sorensen, André; Okata, Junichiro. Megacities: Urban Form, Governance, and Sustainability. Library for Sustainable Urban Regeneration. London & New York: Springer. str. 223—42. ISBN 978-4-431-99266-0.
- Wedel, Heidi (2000). Ibrahim, Ferhad; Gürbey, Gülistan, ur. The Kurdish Conflict in Turkey. Berlin: LIT Verlag Münster. str. 181—93. ISBN 978-3-8258-4744-9.
- Wynn, Martin (1984). Planning and Urban Growth in Southern Europe. Studies in History, Planning, and the Environment. Los Altos, Calif: Mansell. ISBN 978-0-7201-1608-3.
- Müller-Wiener, Wolfgang (1977). Bildlexikon zur Topographie Istanbuls: Byzantion-Konstantinupolis-Istanbul bis zum Beginn des 17. Jahrhunderts (na jeziku: nemački). Tübingen: Wasmuth. ISBN 978-3-8030-1022-3.
Spoljašnje veze
- Zvanični veb-sajt
- Zvanični veb-sajt Metropolitanske opštine Istanbul
- Zvanični veb-sajt Istanbulskog guvernatorstva
- Metropolitanska opština Istanbul: Interaktivne fotografije iz vazduha iz 1946, 1966, 1970, 1982, 2006, 2011. i 2013. godine
- Metropolitanska opština Istanbul: Pogled uživo na glavne znamenitosti Istanbula
