Bela Crkva

Za druge upotrebe, pogledajte Bela Crkva (višeznačna odrednica).

Bela Crkva je gradsko naselje i sedište istoimene opštine u Južnobanatskom okrugu, u AP Vojvodini, u Republici Srbiji. Prema popisu iz 2022. živelo je 5346 stanovnika (prema popisu iz 2002. bilo je 10675 stanovnika).

Bela Crkva
Glavna ulica u Beloj Crkvi
Grb
Administrativni podaci
Država	Srbija
Autonomna pokrajina	Vojvodina
Upravni okrug	Južnobanatski
Opština	Bela Crkva
Stanovništvo
— 2011.	9.080
— gustina	231/km2
Geografske karakteristike
Koordinate	44° 53′ 58″ S; 21° 25′ 19″ I
Vremenska zona	UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Aps. visina	90 m
Površina	39,2 km2
Bela Crkva Bela Crkva na karti Srbije
Ostali podaci
Poštanski broj	26340
Pozivni broj	013
Registarska oznaka	VŠ

Nazivi

Bela Crkva je poznata po još nekim nazivima na drugim jezicima: mađ. Fehértemplom, nem. Weisskirchen, češ. Bílý Kostel, rum. Biserica Alba.

Istorija

Zgrada opštine.

Narodni muzej.

Spomen ploča streljanim Srbima od strane nemačkog okupatora 1943. godine

Spomenik palim borcima Crvene armije.

Jezero Šljunkara

Istorijski muzej.

Bela Crkva, gradić sa četiri imena i nemačkim nasleđem. Tragovi baroknog sjaja provincijalne panonske varoši Bela Crkva, gradić na samom jugoistoku Vojvodine, poput mnogih drugih vojvođanskih gradova, svojevremeno se dičila sa čak četiri imena — osim srpskog naziva, u zvaničnim dokumentima stajalo je i Fehertemplom (1355—1459), Weisskirchen (1717—1872) i Biserica Alba, Bela Crkva od 1918. g. što su imena grada na mađarskom, nemačkom, rumunskom i srpskom jeziku.

Osnivanje

Bela Crkva na Jozefinskom katastru 1769-1772.

Tokom dužeg perioda sedište belocrkvanske kotline i okolnih obronaka banatskih planina bila je fortifikacija-tvrđava Palanka, koja se nalazila na ušću reke Karaš i Nere u Dunav, a važila je za vojni i administrativni centar nahije ili distrikta. Na suprotnoj desnoj obali Dunava smeštena je tvrđava Ram. Obe tvrđave su iz vremena Rimskog carstva čija je glavna svrha bila odbrana granice od varvarskih naroda, kao i zaštita ulaza u Banatsku, odnosno Đerdapsku klisuru. Belu Crkvu je osnovao 1717. godine grof Mersiju, kao nemačko kolonističko selo nakon osvajanja palanačke tvrđave i nahije 1716. godine u Austrijsko-turskom ratu (1716–1718). Novo mesto za kolonizaciju je izabrano 10 kilometara nizvodno od ušća Nere i tvrđave Palanke. Kolonisti su podigli prvo naselje nedaleko od desne obale Nere, na obližnjem brdu, na kome su se nalazile ruševine srpskog manastira i sela, stara Bjelija Cerkve, koje je stradalo nešto pre 1690. godine tokom Rata svete lige, a čije izbeglo stanovništvo kada se vratilo naselilo u obližnju Suvaju. Srbi su palanačku nahiju, odnosno belocrkvansku kotlinu i obronke banatskih planina, već naseljavali, gde su imali formirane manastire, sela i naseobine. Najverovatnije se radi o autohtonim Srbljima despota Đurđa Brankovića i njegovog sina Jovana. Današnja Bela Crkva je mlađe naselje od sela koje je okružuju, poput: Crvene Crkve, Kruščice, Kusića, Sokolovca, Zlatice i legendarnog Bazijaša. Zanimljivo da danas, na početku 21. veka, između dve pogranične lokalne zajednice, Opštine Bela Crkva i Opštine Sokolovac, nisu uspostavljene zadovoljavajuće socijalne i kulturne veze. Novo naselje je formirano kao vojna naseobina u kojoj ima civilni doseljenika. Njihovo doseljavanje izvodi se organizovan i planski a transport se vrši Dunavom malim lađama do označenog odredišta. Godin 1735. u Beloj Crkvi živi popriličan broj Nemaca i mali broj Srba, a stalno je bila stacionirana 2. četa srpske milicije. Najveći broj doseljenika je iz udaljenih krajeva Svetog rimskog nemačkog carstva. Grof Mersiju je naredio kolonizaciju, tako da je u periodu od 1725. do 1727. naseljeno prvih 200-300 Nemaca iz Franačke i Hesena.

Atar grada Bele Crkve bio je naseljen još u praistorijsko doba. Kod Siglove ciglane iskopani su ostaci nekadašnjeg naselja, a kod dudare grob urni iz bronzanog doba. Sadašnja Bela Crkva javlja se u XIV veku — 7. novembra 1355. godine pominje se prvi put u predikatu njenog vlasnika.

Njihova upornost i hrabrost nije, međutim, ostala bez rezultata, te u vreme vladavine Marije Terezije Bela Crkva doživljava pravi procvat, iza kojeg stoji preduzimljivost i marljivost nemačkih trgovaca, zanatlija i vinogradara. Grad izrastao na obroncima Karpata, na blago zatalasanoj ravnici, već svojim geografskim položajem u stvari je bio predodređen za uzgoj vinove loze, što su maksimalno iskoristili nemački doseljenici i izgradili imidž vinogradarskog kraja u kojem uspevaju dobro grožđe i isto tako dobro vino.

Period do Prvog svetskog rata

Prvo streljačko udruženje na području Srbije osnovano je 1777. u Beloj Crkvi. Prva železnička pruga na području današnje Srbije je upravo nastala u Opštini Bela Crkva i puštena je u rad 1856. godine. Trasa kojom se kretali prvi vozovi je bila: Oravica — Rakaždija — Jam — Jasenovo — Bela Crkva — Bazijaš.

Područje Bele Crkve je bilo politički odvojeno od ostatka Vojvodine. Vršac, Zrenjanin i druga mesta bili su u sastavu Srpske Vojvodine, i kasnije su priključeni Mađarskom kraljevstvu (deo Austrougarske) dok je područje Bele Crkve bilo u sastavu Vojne krajine, nominalno sa svojim zakonima, ali pod krunom austrijskog cara. Tek po ukidanju Vojne Krajine 1872. godine, Bela Crkva postaje integralni deo Mađarskog kraljevstva sve do 1918. godine kada postaje deo Srbije.

Međuratni period

Posle raspada Austrougarske monarhije većina Nemaca, čiji je maternji jezik bio nemački, postali su jugoslovenski državljani, uglavnom protiv svoje volje. Sa dolaskom Hitlera na vlast njihov položaj se posebno pogoršao. Za vreme Drugog svetskog rata većina Nemaca u Beloj Crkvi bila je politički pasivna. Podelom Banata između Srbije i Rumunije došlo je do velikog sakaćenja Opštine Bela Crkva, čiji najprosperitetniji deo, sa obradivim zemljištem i voćnjacima ostaje u Rumuniji. Tada počinje i ekonomska stagnacija grada i opštine, a primat u južnom Banatu preuzima Vršac. Broj stanovnika opada, kao i cena nekretnina, što je, doduše, privuklo "veliki broj penzionera, a najviše iz Nemačke".

Nakon pobede Oktobarske revolucije u Rusiji, u Belu Crkvu dolazi veliki broj "belih" emigranata. Oni bivaju prihvaćeni kao državljani Kraljevine SHS, i dobijaju smeštaj. Čitave ruske škole su prebačene na ova područja, posebno Kadetski ruski korpus, koji je tu imao školu sve do Drugog svetskog rata.

Drugi svetski rat i zločini Nemaca nad Srbima i Jevrejima Bele Crkve

Dolaskom Adolfa Hitlera na vlast u Nemačkoj, budi se nemački nacionalizam i u Kraljevini Jugoslaviji. Najveći deo nemačkog naroda pristaje na stranu nacizma dok manjina ostaje pasivna i neopredeljena a jedan manji deo je pomagao NOB. Aprilski rat je bio izuzetno kratak i Nemci su okupirali grad. Bela Crkva je nominalno bila deo Banata priključenog Nedićevoj Srbiji, ali svu vlast je imala nemačka nacionalna manjina. Odmah po dolasku u Belu Crkvu, nemački okupatori potpomognuti domaćim nemačkim stanovništvom izvršili su genocid nad Belocrkvanskim Jevrejima, od kojih skoro niko nije preživeo rat.

Nemački okupator, zdušno potpomognut domaćim Nemcima iz Bele Crkve činio je razne zločine nad Srbima i Jevrejima. Tako, jedno vreme Srbima i Jevrejima čak nije bilo dozvoljeno da šetaju gradskim šetalištem, koje je bilo rezervisano samo za Nemce. Pljačke i otimačina jevrejske imovine u Beloj Crkvi od strane Nemaca bile su izuzetno česte

U Beloj Crkvi je marta 1942. godine osnovana nemačka 7. SS dobrovoljačka brdska divizija Princ Eugen, zloglasna po zlodelima nad srpskim narodom u Jugoslaviji. Tokom samog rata, nemački okupatori počinili su zločine nad srpskim narodom, posebno masovnim streljanjima širom Banata pa i Beloj Crkvi. Godine 1943. izvršeno je tako masovno streljanje srpskog stanovništva. Dolaskom oslobođenja, nemačko stanovništvo u strahu od odmazde uglavnom beži. Mnogi od njih su nastradali u vozu koji je dignut u vazduh, a oni koji su uspeli da pobegnu, nastanili su se u Austriji i Nemačkoj.

Nemci, koji iz određenih razloga nisu uspeli da odu iz Bele Crkve, poslati su u koncentracione i radne logore u južnom i srednjem Banatu, gde je mnogo njih izgubilo život. Njihova imovina je podeljena pobednicima, najvećim delom kolonistima pristiglim iz Crne Trave, Crne Gore, BiH, Like i Korduna.

Kultura

Najznačajniji objekti nastali su krajem 18. veka, a sagrađeni su u baroknom stilu. Od baroknih zgrada najznačajnije su rimokatolička i pravoslavna crkva, zgrada opštine, Dom Vojske, vatrogasni dom i ostale zgrade. Glavnu fizionomiju grada daju objekti sazidani i rekonstruisani u stilu bečke secesije, tako da je Bela Crkva po tome karakteristična.

U ovoj varošici nekada je živelo znatno više nacija i govorilo znatno više jezika, tako da i danas možete sresti prezimena koja nedvosmislen kazuju da su ona u panonsku nizinu stigla iz različitih krajeva Evrope — nemačkih, francuskih, mađarskih, italijanskih, jevrejskih, rumunskih, romskih, čeških, slovačkih, ukrajinskih, ruskih oblasti... Ipak, veliki broj tih prezimena danas samo po svom poreklu i morfologiji pripada drugim nacijama, dok njihovi vlasnici nose najčešće drugu nacionalnost. Sticaj istorijskih prilika je ovde učinio svoje te je od mnogonacionalnog gradića, sa nekoliko vera i još više jezika Bela Crkva postala većinski srpski grad, sa mnogo nacionalnih manjina, ali uglavnom malobrojnih. Ako se pogleda popis stanovništva obavljen 1910. i 2002. godine, odnos je vrlo očigledan. Početkom 20. veka u gradu sa 11524 stanovnika, Nemaca je bilo 6062, Srba 1994, Rumuna 1806, Mađara 1203 uz neznatan broj Čeha, Slovaka itd. popis 2002. je pokazao da od 23707 stanovnika, oko 19 hiljada čine Srbi, dok se ostali izjašnjavaju kao Rumuni, Mađari, Slovaci, Česi. Među njima je tek 10 Nemaca. Doduše, Nemaca koji se mogu prepoznati po nemačkim imenima i prezimenima, jer mnogi od građana sa ortodoksnim nemačkim imenima i prezimenima, u stvari, i ne govore nemački jezik te se više i ne osećaju Nemcima.

U tradiciji i svakodnevnom životu grada i okolnih sela stanovnici, danas nažalost mnogo siromašniji i nerazvijeniji od svojih stvarnih mogućnosti, ovaj grad još čuva ostatke urbane lepote srednjoevropskih varoši i mnoge kulturne navike Evropljana, kao što je recimo tradicija uređivanja kuća, ili kuhinja sa primetnim uticajem švapskih jela. Jedna od atraktivnijih manifestacija koju Bela Crkva i dan-danas neguje je nadaleko poznati karneval cveća datira iz 1852, tradicija stara 150 godina, čiji su počeci vezani upravo za vreme nemačke dominacije. O nekadašnjem ekonomskom i kulturnom procvatu Bele Crkve donekle govori i nemačko groblje, sa prekrasnim mermernim spomenicima. Bela Crkva spada u red vojvođanskih gradova u kome je do današnjih dana sačuvan veliki broj objekata kulturno-istorijskih vrednosti.

Privreda

Grad Bela Crkva kao kulturni, privredni i politički centar ovog područja osnovan je Weisskirchen 1717. godine. Pre svega, bio je kulturni centar predodređen za razvoj vinogradarstva. Godine 1926. 70% stanovništva Južnog Banata bavilo se vinogradarstvom. Voćarstvo i zemljoradnja bili su intenzivno razvijani. Vino, rakija, liker i konjak bili su proizvodi koji su se izvozili po celoj Evropi. Upravo je struktura podneblja stvorila uslove da Banat u XX-veku postane najveći proizvođač svilenih buba.

Početkom XX veka pored grada je bilo zasađeno preko deset hiljada lanaca vinograda, a proizvodilo se 50 do 60 hiljada hektolitara vina. Većina tih vinograda je iskrčena posle 1945. godine, sa dolaskom novih stanovnika, te je danas vinogradarstvo tek sporedna privredna grana.

U Beloj Crkvi je 1876. godine bilo pet fabrika svile, uspešno su radile i fabrike cigle i crepa, konjaka i likera, parna strugara, fabrika prehrambenih proizvoda, kože, mlinska industrija, majdana za bagerovanje šljunka, tri fabrike sodne vode, štamparije i veštačko gradinarstvo. Razvijalo se cvećarstvo, a već 1931. godine u Beloj Crkvi je radilo 349 zanatskih udruženja, a bilo je i 392 radnje.

Geografija

Belocrkvanska kotlina spuštena je između Vršačkih planina na severu, do Dunava na jugu i Karpatskih planina na istoku. Ona je otvorena prema zapadu — Panonskoj niziji, zbog čega u odnosu na nju predstavlja njen poveći zaliv. Vetrovi su u kotlini navejali les i pesak. Les pokriva sve niže predele kotline, dok je pesak navejan na zapadnoj strani u obliku dugačkih dina u pravcu jugoistok-severozapad. Ovaj pesak odvaja Belu Crkvu od Deliblatske peščare. Bela Crkva se nalazi u centralnom delu proširenja reke Nere naslanjajući se na njen severni, viši obod, a južnije spušta se u vlažnu i barovitu Nerinu dolinu. Ovo više zemljište vrlo je pogodno za vinogradarske kulture, a ostalo zemljište za zemljoradnju. Kao tle nekadašnjeg Panonskog mora, ovo zemljište ima veliki privredni značaj. Zemljište oko Bele Crkve pruža povoljne uslove za razvoj vinogradarstva i voćarstva. Zbog tako pogodnih uslova, kotlina je gusto naseljena. Bela Crkva leži u toj plodnoj i vinorodnoj kotlini na nadmorskoj visini od 89,5 m.

Belocrkvanska opština prostire se na 353 km² površine. Ima oko 21.500 hektara oranice. Ostali deo zemljišta čine: livade, pašnjaci, vinogradi, voćnjaci, šume i drugo.

Kroz belocrkvansku kotlinu protiču reke Karaš i Nera, a preseca je i kanal Dunav—Tisa—Dunav. Nera je leva i najmanja pritoka Dunava. Ona izvire u Rumuniji a u našu zemlju ulazi kod sela Kusića. Od tog mesta pa do ušća u Dunav, Nera predstavlja graničnu reku prema Rumuniji u dužini od 27 km.

Opština, pored Bele Crkve, obuhvata i sledeća naselja i sela:

1. Banatska Palanka
2. Stara Palanka
3. Banatska Subotica
4. Vračev Gaj
5. Grebenac
6. Dobričevo
7. Dupljaja
8. Jasenovo
9. Kajtasovo
10. Kaluđerovo
11. Kruščica
12. Kusić
13. Crvena Crkva
14. Češko Selo

Klima

Bela Crkva i okolina imaju umereno kontinentalnu klimu koju karakterišu duga i topla leta, nešto hladnija, a ponekad hladna i snegovita zima, kraća proleća i toplija jesen. Klimi ovog kraja posebnu specifičnost daje košava. To je jak, suv i slapovit vetar koji duva i do tri nedelje. Košava je jugoistočni vetar koji duva u pravcu severozapada. Osim košave dosta često duva severac i severozapadni vetar. Severac je hladan vetar i najčešće duva zimi, a severozapadni vetar donosi kišu.

Turizam

U okolini Bele Crkve postoji šest većih i više manjih veštačkih jezera, nastalih eksploatacijom šljunka. Jezera su različite veličine i dubine a iz najvećeg se još uvek vadi šljunak, tako da se njegova površina povećava. Jezera čine dobru osnovu za razvoj letnjeg kupališnog i sportsko-rekreativnog turizma, kao i sportskog ribolova. U samom gradu nalazi se „Gradsko jezero“ koje ima uređenu plažu, auto-kamp, restoran, bungalove... U blizini Vračev Gaja nalazi se „Vračevgajsko jezero“ koje je ambijentalno lepo uređeno i pogodno je za kampovanje.

Osim Karnevala cveća u Beloj Crkvi se organizuje još jedna kulturna manifestacija, „Lov na Besija“ (lov na soma kapitalca).

• 
  Crkva Sv. Petra i Pavla
• 
  Ruska crkva
• 
  Rumunska crkva
• 
  Rimokatolička crkva Svete Ane

Demografija

U naselju Bela Crkva živi 8500 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 39,1 godina (36,9 kod muškaraca i 41,0 kod žena). U naselju ima 3899 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,71 (popis 2002).

Ovo naselje je uglavnom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine), a u poslednja tri popisa, primećen je pad u broju stanovnika.

Demografija Godina Stanovnika 1948. 9.428 1953. 9.803 1961. 10.722 1971. 11.084 1981. 12.317 1991. 11.634 11.014 2002. 10.675 11.718 2011. 9.080

Etnički sastav prema popisu iz 2002.‍
Srbi			8.222	77,02%
Česi			511	4,78%
Jugosloveni			267	2,50%
Romi			266	2,49%
Rumuni			188	1,76%
Mađari			180	1,68%
Crnogorci			131	1,22%
Makedonci			64	0,59%
Hrvati			59	0,55%
Muslimani			30	0,28%
Nemci			29	0,27%
Slovaci			18	0,16%
Rusi			14	0,13%
Slovenci			11	0,10%
Albanci			11	0,10%
Bugari			8	0,07%
Bošnjaci			4	0,03%
Rusini			3	0,02%
Vlasi			3	0,02%
Ukrajinci			1	0,00%
Goranci			1	0,00%
Bunjevci			1	0,00%
nepoznato			335	3,13%

Stanovništvo prema polu i starosti

	m			ž
?	45			46
80+	60			147
75—79	107			209
70—74	154			277
65—69	236			338
60—64	254			285
55—59	250			269
50—54	472			472
45—49	430			498
40—44	381			404
35—39	289			314
30—34	336			325
25—29	417			404
20—24	390			389
15—19	382			329
10—14	354			325
5—9	327			269
0—4	258			233
Prosek :	36,9			41,0

Domaćinstva

Broj domaćinstava prema popisima iz perioda 1948—2002. Godina popisa 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991. 2002. Broj domaćinstava 2.733 2.801 3.156 3.392 3.949 3.842 3.899

Broj domaćinstava po broju članova prema popisu iz 2002. Broj članova 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 i više Prosek Broj domaćinstava 934 985 766 864 242 76 19 8 3 2 2,71

Stanovništvo staro 15 i više godina po bračnom stanju i polu

Pol	Ukupno	Neoženjen/Neudata	Oženjen/Udata	Udovac/Udovica	Razveden/Razvedena	Nepoznato
Muški	4.203	1.287	2.555	187	149	25
Ženski	4.706	953	2.561	883	287	22
UKUPNO	8.909	2.240	5.116	1.070	436	47

Stanovništvo po delatnostima koje obavlja

Pol	Ukupno	Poljoprivreda, lov i šumarstvo	Ribarstvo	Vađenje rude i kamena	Prerađivačka industrija
Muški	1.980	355	6	21	299
Ženski	1.461	193	0	7	248
UKUPNO	3.441	548	6	28	547
Pol	Proizvodnja i snabdevanje	Građevinarstvo	Trgovina	Hoteli i restorani	Saobraćaj, skladištenje i veze
Muški	26	171	209	67	107
Ženski	19	19	263	54	31
UKUPNO	45	190	472	121	138
Pol	Finansijsko posredovanje	Nekretnine	Državna uprava i odbrana	Obrazovanje	Zdravstveni i socijalni rad
Muški	18	20	342	68	73
Ženski	35	19	93	113	229
UKUPNO	53	39	435	181	302
Pol	Ostale uslužne aktivnosti	Privatna domaćinstva	Eksteritorijalne organizacije i tela	Nepoznato
Muški	50	2	0	146
Ženski	45	2	0	91
UKUPNO	95	4	0	237

Vidi još

• Belocrkvanska jezera
• Karneval cveća
• Lov na Besija
• Bela Crkva u jabukama
• Lovište Deliblatska peščara
• Vatrogasni dom u Beloj Crkvi
• Narodni muzej Bela Crkva
• Staro jezgro Bele Crkve
• Rumunska pravoslavna crkva u Beloj Crkvi
• Ruska pravoslavna crkva u Beloj Crkvi
• Rimokatolička crkva Svete Ane u Beloj Crkvi

Literatura

• Ilić-Mandić, Jelena (2015). „Banatska vojna krajina u 18. i 19. veku” (PDF). Usmena tradicija Banatske vojne granice: Zbornik radova. Novi Sad: Matica srpska. str. 17—33. 
• Ilić-Mandić, Jelena (2020). Banatska vojna krajina (1764—1800). Beograd: Istorijski institut. 
• Spasović, Ivana B. (2004). Banatska vojna granica i njeno ukidanje 1872. godine. Pančevo: Istorijski arhiv. 

Spoljašnje veze

• Zvanična prezentacija
• Prezentacija na EU
• O Srbima u Beloj Crkvi s kraja XVII do sredine XVIII veka, Živan Ištvanić, Istorijski časopis, knj. XXXIX, str. 233-247 (1992)
• Banatska vojna krajina u drugoj polovini 18. veka, Jelena M. Ilić, Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu, 2014.
• I kineski trgovci beže iz Bele Crkve („Politika“, 28. novembar 2010)
• Ukrasi belocrkvanskih ulica („Politika”, 26. februar 2017)
• Tragovima Đurđa Brankovića, Boris Subašić, Večernje novosti, 12. oktobar 2017.