Vojna krajina
Vojna krajina ili Vojna granica (njem. Militärgrenze, mađ. Katonai határőrvidék, rum. Graniţă militară) bila je vojno-upravna oblast koja je obuhvatala pogranični pojas duž južnih i istočnih granica Habzburške monarhije, a kasnije Austrijskog carstva i Austrougarske monarhije. U svom najširem teritorijalnom opsegu prostirala se u pograničnom pojasu od planine Velebita za zapadu do Karpata na istoku. Delovala je kao cordon sanitaire protiv upada iz susednog Osmanskog carstva. Postojala je u periodu od 16. veka, do konačnog ukidanja i razvojačenja 1873. godine, a tokom svoje duge istorije prošla je kroz nekoliko faza administrativnog i teritorijalnog razvoja.[1]
| Vojna krajina Militärgrenze | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1533.—1873/1881. (348 god.) | |||||||||||||
 Zapadni deo Vojne krajine (označeno crvenim obrubom), sredinom 19. veka | |||||||||||||
| Zemlja |  Habzburška monarhija | ||||||||||||
| Događaji | |||||||||||||
| Status | bivša pokrajina | ||||||||||||
| Vladavina | |||||||||||||
| • Oblik | vojna pokrajina | ||||||||||||
| Istorija | |||||||||||||
• Uspostavljeno | 1533. | ||||||||||||
• Ukinuto | 1873/1881. (348 god.) | ||||||||||||
| |||||||||||||
Nastala je tokom 16. vijeka, reorganizacijom starih kapetanija i formiranjem posebnog pogrančnog pojasa, koji je postepeno izuzet od nadležnosti županijskih i saborskih vlasti. Neposrednu komandu nad pograničnim pojasom u habzburškoj Hrvatskoj i gornjoj Slavoniji preuzeo je Gradački ratni savet, koji je bio podređen Dvorskom ratnom savetu u Beču. Pogranične oblasti organizovane su u dva generalata: Karlovački i Varaždinski, između kojih je postojao krajiški sektor pod komadom hrvatsko-slavonskog bana, prozvan Banskom krajinom.[2]
.jpg)
Krajem 17. i početkom 18. veka, teritorija Vojne krajine proširena je prema istočnim oblastima koje su oslobođene od osmanske vlasti. Duž novih granica formirane su nove krajine: Slavonsko-sremska, Potisko-pomoriška, Banatska i, Transilvanska. Od tada se granični pojas protezao od Like i Krbave na zapadu, preko donje Slavonije i Tamiškog Banata, do Transilvanije na krajnjem istoku, zahvatajući razne teritorije u sastavu današnjih država Hrvatske, Srbije, Rumunije i Mađarske. Tokom 17. i 18. veka, sistem odbrane je dodatno zaokružen, prerastanjem starog modela zasnovanog na garnizonskoj odbrani u novi model zasnovan na teritorijalnoj odbrani koja je počivala na graničarskoj službi slobodnih seljaka-vojnika.[3]
Stanovnici Vojne krajine su bili poznati kao graničari (njem. Grenzer) ili krajišnici. Bili su kolonisti, većinom Srbi, Hrvati, Rumuni i Nemci, koji su se obavezali na vojnu službu u zamenu za zemljišne posede. Nemci koje je državna vlast regrutovala tokom 18. veka radi naseljavanja i razvoja u pograničnim ugarskim oblastima postali su poznati kao Dunavske Švabe (njem. Donauschwaben). Vojni pukovi koje su formirali doseljenici bili su vezani za teritorije svojih regimenti, tako da su bili dobro upoznati sa pomesnim terenom i uslovima. Zbog svojih vojničkih kvaliteta, krajiški pukovi su uživali znatnu vojnu reputaciju.
Istorija uredi
Vojna krajina se razvila na temelju starijih vojnih struktura, koje su u ugarskim zemljama postojale tokom poznog srednjovekovnog perioda. U pokušaju da ojača odbranu protiv Osmanlija i Mletaka, ugarski kralj Sigimund je 1435. godine osnovao tzv. tabor, odnosno vojni logor u Hrvatskoj, Slavoniji i Usori. Kralj Matija je nakon 1463. godine osnovao nove banovine Jajačku i Srebreničku, a 1469. godine i vojnu kapetaniju sa sedištem u Senju, po uzoru na osmanske kapetanije u Bosanskom sandžaku. Sve ove akcije, preduzimane sa ciljem poboljšanja bezbednosti, pokazale su se nedovoljni uspešnim, što je dovelo do razvoja hrvatske pandurske pešadije i srpske husarske konjice.
16. vek uredi
Nakon što su 1526. godine austrijski Habzburzi postali kraljevi Ugarske i ugarske provincije Hrvatske,[4] car Ferdinand I otpočeo je sa stvaranjem odbrambene linije ka Osmanskom carstvu. U kratkom roku, sve ovo se pokazalo neefikasnim, jer su Osmanlije prolazeći 1529. kroz to područje, zauzeli Budim i držali pod opsadom Beč, pustošeći tom prilikom pogranična područja.
Novi vojni uzmaci su postali ozbiljan problem i Kongres unutrašnjih austrijski zemalja je u Bruku na Muri 1578. definisao obaveze svake zemlje u pokrivanju vojnih troškova i definisao prioritete u poboljšanju odbrambene strategije. Štajersko plemstvo finansiralo je Gornjoslavonsku vojnu krajinu, dok su ostali (Donja Austrija, Gornja Austrija, Kranjska, Koruška i Salcburg) finansirali Hrvatsku vojnu krajinu.
Na kraju 16. veka, zapadni deo Vojne Krajine postao je poznata kao Karlovački generalat, a od tridesetih godina 17. veka Gornjoslavonska vojna krajina je postala poznata kao Varaždinski generalat. Vojna krajina bila je pod direktnom vlašću bečkog tj.carskog dvora i Vojnog savjeta u Gracu.[traži se izvor]
17. vek uredi
Uprkos finansijsko podršci unutrašnjeg austrijskog plemstva, finansiranje Krajine nije bilo dovoljno efikasno. Vojno rukovodstvo u Gracu odlučilo je da proba drugu mogućnost pored plaćanja jedinica. Tridesetih godina 15. vijeka Carski sud je odlučio da dodjeli zemljište i određene povlastice za doseljenike u Krajinu (uskoci kao i izbjeglice iz Osmanskog carstva) u blizini Žumberka, koji bi zauzvrat služili u carskoj vojsci. Preostalo mesno stanovništvo je takođe podsticano da dobije status slobodnih seljaka (a ne kmetova) i ostale privilegije. Nove jedinice su organizovane u deset ili više vojvodstava u svakoj kapetaniji.
Vojna krajina je 1627. godine uklonjena iz nadležnosti Hrvatskoj sabora i stavljena pod neposrednu kontrolu habzburške vojske. Na taj način je imala potpunu kontrolu nad civilnim i vojnim vlastima sve do ukidanja Krajine.[5]
Car Ferdinand II je u novembru 1630. godine proglasio Vlaški statut (lat. Statuta Valachorum), dekret kojim su definisana prava „Vlaha” (termin je korišten za zajednice pravoslavnih izbjeglica, prvenstveno Srbe[a]) vezana za vojnu komandu, obaveze i unutrašnju samoupravu. Vojna krajina izuzima definitivno iz banske uprave i podvodi pod austrijsku.
Tokom 17. vijeka teritorija Vojne krajine se širila prema istoku i formirane su nove organizacione jedinice. Do tada se ona prostirala od uže Hrvatske na zapadu do istočne Transilvanije, uključujući dijelove današnje Hrvatske, Srbije, Rumunije i Mađarske.[11] Oblast su naseljavali uglavnom hrvatski, srpski i nemački kolonisti (nazivani graničari), koji su u zamenu za zemlju služili u vojnim jedinicama braneći carstvo od Osmanlija. Većina doseljenika su bili Srbi, dok su neki bili Hrvati, uglavnom iz Bosne.[12] Velika seoba Srba u habzburške zemlje je bila izvedena za vrijeme patrijarha Arsenija III Crnojevića.[12] Veliku zajednici Srba skoncentrisanih u Banatu, južnoj Ugarskoj i Vojnoj krajini, činili su trgovci i zanatlije iz gradova, ali su izbeglice uglavnom bili seljaci.[12]
18. vek uredi
Nizom dekreta i zakona, od kojih su najznačajniji „Vojno-graničarska prava” (1754) i „Krajiški temeljni zakon” (1807), regulisana su prava, obaveze i posjedi Krajišnika, koja su uvijek bila daleko veća od prava hrvatskih seljaka, kmetova i purgera.
Ugarski sabor je tražio poštovanje njegovih prava i jedinstvo ugarske teritorije i integrisanje Vojne krajine u okolne komitate, obrazlažući to time da finansijski teret održavanja Vojne krajine spada na njih.[13] Srbi su smatrali da su kao ratnici slobodni na teritoriji Vojne krajine, koja je bila izuzeta od mesnih vlasti i podređena njihovim zapovednicima i time direktno austrijskom caru.[14]
Srpski frajkori su osnovani u Banatu od izbjeglica koji su pobjegli za vrijeme ranijih ratova protiv Osmanskog carstva i brojali su oko 5.000 pripadnika. Frajkori će se boriti za oslobođenje Srbije i ujedinjenje pod habzburškom vlašću. Austrijanci su koristili frajkore u dva neuspješna pokušaja zauzimanja Beograda, krajem 1787. i početkom 1788. Ernst Gideon fon Laudon je zauzeo Beograd 1789. Austrijska vojska je okupirala Srbiju, a mnogi Srbi su se borili u habzburškim frajkorima, stičući vojno i organizaciono iskustvo. Međutim, do 1791. Austrijanci su prinuđeni na povlačenje preko Dunava i Save, a njih su pratili hiljade srpskih porodica koji su se plašili osmanskih progona. Rat je okončan Svištovskim mirom.
Značajne promene nastupile su krajem 18. veka. Prvo je 1783. godine izvršeno spajanje Banske krajine i Varaždinskog generalata u objedinjenu Bansko-varaždinsku krajinu, kojoj je 1786. godine pridružen i Karlovački generalat, čime je stvorena objedinjena Bansko-varaždinsko-karlovačka krajina, iz koje je već 1790. godine izdvojena Banska krajina, čime je ostatak sveden na Karlovačko-varaždinsku krajinu, sa sedištem u Zagrebu. U međuvremenu, civilna uprava u Vojnoj krajini je 1787. godine razdvojena od vojne, ali to rešenje je poništeno već 1800. godine.
19. vijek uredi
Nova reorganizacija izvršena je 1823. godine, kada je Banska krajina ponovo i konačno spojena sa Karlovačko-varaždinskim generalatom, čime je stvorena proširena Hrvatska vojna krajina. Dodatne reforme sprovedene su u periodu između 1848. i 1850. godine, kada su dve susedne krajine, Hrvatska i Slavonska, objedinjene u jedinstvenu Hrvatsko-slavonsku vojnu krajinu sa sedištem u Zagrebu. Zapovednik objedinjene krajine bio je Josip Jelačić, hrvatsko-slavonski ban koji je osigurao da krajišnici pošalju svoje izabrane delegate u Hrvatsko-slavonski sabor.[15]. To pravo je kasnije oduzeto. Uprkos carevog obećanja iz 1850. godine da će Hrvatsko-slavonska vojna krajina i Kraljevina Hrvatska i Slavonija činiti jednu jedinicu sa zasebnom upravom, to se nije dogodilo.[16] Glavna komanda Hrvatsko-slavonske krajine imala je sedište u Zagrebu, ali je i dalje ostala direktno potčinjena ministarstvu rata u Beču.
Hrvatsko-slavonski sabor je više puta tražio demilitarizaciju i priključenje Vojne krajine. Proces etapnog razvojačenja vojno-krajiških oblasti iniciran je 1869. godine, nakon načelnog sporazuma između bečkog dvora i ugarske vlade. Prvo je 1871. godine ukinuta vojna uprava na području nekadašnjeg Varaždinskog generalata, čije su regimente (keiževačka i đurđevačka) razvojačene, nakon čega je njihova teritorija priključena Kraljevini Hrvatskoj i Slavoniji. Potom je 1873. godine izvršeno razvojačenje preostalog dela hrvatske i slavonske vojne krajine, ali te oblasti nisu odmah priključene Kraljevini Hrvatskoj i Slavoniji, već su dobile posebnu zemaljsku upravu, koja se delila na šest krajiških okružja (ličko-otočko, ogulinsko-slunjsko, banijsko, gradiško, brodsko, petrovaradinsko). Tek 1881. godine, sva krajiška okružja su po slovu vladarskog dekreta od 15. jula priključena Kraljevini Hrvatskoj i Slavoniji, koja je time dobila granicu na rekama Uni i Savi. Preuzimanje krajiške zemaljske uprave izvršeno je 1. avgusta od strane hrvatsko-slavonskog bana. U okvirima proširene Kraljevine, priključena okružja nastavila su da postoje sve do 1886. godinne, kada je županijsko uređenje protegnuto i na te prostore, čime je bio okončan proces integracije nekadašnjih krajiških oblasti.[17][18]
U međuvremenu je 8. avgusta 1873. godine razvojačena i Banatska vojna krajina, koja je integrisana u Ugarsku.
Administracija uredi
Podjela uredi
Tokom 18. i 19. vijeka, Krajina je bila podijeljena na nekoliko okruga:
| Okrug | Period | Napomene |
|---|---|---|
| Dunavska vojna krajina | 1702—1751. | Činili su je dijelovi južne Bačke (uključujući Palanku, Petrovac, Petrovaradinski Šanac, Titel itd) i sjevernoj Srema (uključujući Petrovaradin, Šid itd). Nakon ukidanja ovih dijela Krajine, jedan dio ove teritorije je postavljen pod civilnu upravu, dok je drugi pridružen drugom dijelu Krajine. |
| Potiska vojna krajina | 1702—1751. | Činili su je dijelovi sjeveroistočne Bačke (uključujući Sombor, Suboticu, Kanjižu, Sentu, Bečej itd). Nakon ukidanja ovog dijela Krajine, većina teritorije je postavljena pod civilnu upravu, dok je manja oblast na jugu ostala pod vojnom upravom Šajkaškog bataljona. |
| Pomoriška vojna krajina | 1702—1751. | Ovaj dio Krajine je činila oblast Pomorišje, oblast u donjem toku rijeke Moriš. Nakon ukidanja ovog dijela, cijela teritorija je postavljena pod civilnu upravu. |
| Posavska vojna krajina | 1702—1751. | Zauzimala je prostor duž toka rijeke Save. |
| Banatska vojna krajina | 1751—1873. | Nalazila se na prostoru današnje granice Srbije i Rumunije. Bila je podijeljena na srpski (ilirski), njemački i rumunska (vlaški) dio. |
| Slavonska vojna krajina | 1745—1873. | Nalazila se duž Posavine, od istočne uže Hrvatske, prateći rijeku Savu, duž granice sa Bosnom i Srbijom, protežući se u Srem, do ušća sa Dunavom blizu Zemuna. Sjeveroistočna granica je pratila Dunav do Petrovaradina. |
| Hrvatska vojna krajina | 1553—1873. | Nalazila se na granici uže Hrvatske i Bosne. Ovaj dio Krajine je uključivao oblasti Liku, Kordun i Baniju, graničeći se sa Jadranskim morem na zapadu, Mletačkom republikom na jugu, Kraljevinom Hrvatskom na zapadu i Osmanskim carstvom na istoku. Prostirala se do Slavonske krajine u blizini ušća rijeka Save i Une. |
| Šajkaški bataljon | 1763—1873. | Ovaj mali dio Krajine je osnovan 1763. godine od dijela ukinute Dunavske i Potiske vojne krajine. Bataljon je 1852. transformisan u Titelski pješadijski bataljon. Ukinut je 1873, kada je teritorija priključena Bačko-Bodroškoj županiji. |
| Transilvanijska vojna krajina | 1762—1851. | Smještena je u istočnom i južnom dijelu Translivanije. Sastojala se od sekeljskog i rumunskog regimenta. Uspostavljanje ovog dijela Krajine pratio je masakr u Madefalvu ili Sikulicidijum. |
Mape uredi
-
Vojna krajina u Sremu, Bačkoj i Pomorišju (1699-1718) -
Vojna krajina u Sremu, Bačkoj i Pomorišju (1718—1744) -
Vojna krajina u Sremu, Bačkoj i Pomorišju (1744—1750) -
Vojna krajina u Banatu, Sremu i Bačkoj (1751—1873) -
Vojna krajina u Banatu, Sremu i Bačkoj (18—19. vijek) -
Vojna krajina u Banatu, Sremu i Bačkoj (1849) -
Slavonska vojna krajina (1849)
Demografija uredi
1828. uredi
Stanovništvo 1828. godine su činili:[19]
- 543.154 (50,60%) pravoslavca
- 434.344 (40,46%) katolika
- 53.073 (4,95%) grkokatolika
- 42.659 (3,98%) protestanata
- 450 (0,05%) jevreja
1846. uredi
Prema Austrijskom statističkom godišnjaku iz 1846. godine u Vojnoj krajini je živjelo 1.226.408 stanovnika:[20]
- 598.603 (48,82%) pravoslavca
- 514.545 (41,96%) katolika
- 62.743 (5,12%) grkokatolika
- 49.980 (4,08%) protestanata
- 537 (0,05%) jevreja
1857. uredi
Prvi savremeni popis stanovništva u Austrijskom carstvu je sproveden 1857. godine i bilježio je vjersku pripadnost. Vojna krajina je imala 1.062.072 stanovnika,[21] dok je vjerska struktura bila sljedeća:
- 587.269 (55,30%) pravoslavaca
- 448.703 (42,26%) katolika
- 20.139 (1,91%) protestanata
- 5.533 (0,53%) grkokatolika
- 404 (0,05%) jevreja
Umjetnički prikaz uredi
Srbe u Vojnoj Krajini i njihov život su kroz umjetničku formu bakroreza predstavili vodeći umjetnici ove forme za vrijeme vladavine Marije Terezije: Đenare Bazile, Gustav Adolf Miler, Toma Mesmer, Jakob Šmucer i Johan Ernst Mansfeld.[22]
Najbolje bakroreze sa predstavama Srba uradio je Đenare Bazile. Na njegovim radovima srpski vojnici su predstavljeni sa prodornim crtama lica i prodornim pogledima, ratoborno, spartanski. Idealizovan umetnički prikaz Srba služio je da pokaže da Habzburška monarhija ima ozbiljnu vojsku i da je njeni protivnici ne bi trebali potcjenjivati.[22]
Vidi još uredi
Napomene uredi
- ^ Termin „Vlasi” je korišten za Slovene koji su dijelili način života (kao stočari) sa romanskim narodima (Vlasi); korišten je za Srbe koji su se naselili u Vojnoj krajini.[6][7][8][9] Hrvatska nacionalistička istoriografija (uključujući ustašku propagandu[10]) tvrdi da doseljenici nisu bili Srbi nego Vlasi; da Srbi iz Hrvatske nisu Srbi.[9] Sve južnoslovenske etničke grupe imaju romansku komponentu, iako nema dokaza da su svi ili većina Srba u Hrvatskoj bili vlaškog porijekla.[10] „Raci” je bio još jedan termin koji se koristio za Srbe.
Reference uredi
- ^ Vaniček 1881, str. 1.
- ^ Dabić 1984.
- ^ Dabić 2000.
- ^ Fine 1994, str. 595.
- ^ Djilas 1991, str. 11.
- ^ Fowkes 2002, str. 12.
- ^ Lampe & Jackson 1982, str. 62.
- ^ Király & Rothenberg 1979, str. 301.
- ^ a b Trbovich 2008, str. 190.
- ^ a b Djilas 1991, str. 210.
- ^ Historical Atlas of Central Europe, Magocsi, Paul Robert. p. 34
- ^ a b v Jelavich 1983, str. 145.
- ^ Ćirković 2004, str. 159.
- ^ Ćirković 2004, str. 161.
- ^ Tanner 2001, str. 86–87.
- ^ Tanner 2001, str. 104.
- ^ Valentić 1981.
- ^ Planinić 1992, str. 173-183.
- ^ Versuch einer Darstellung der oesterreichischen Monarchie in statistischen Tafeln (na jeziku: nemački). 1828. str. 7.
- ^ Uebersichts-Tafeln zur Statistik der österreichischen Monarchie: besonderer Abdruck des X. und XI. Heftes der "Statistischen Mittheilungen". 1850 (na jeziku: nemački). 1850. str. 2.
- ^ Bundesministerium für Inneres 1859, str. 179.
- ^ a b Vlahovic, Ognjen. „Slika svakodnevnice srpskih graničara”.
Literatura uredi
- Valentić, Mirko (1981). Vojna krajina i pitanje njezina sjedinjenja s Hrvatskom 1849-1881. Zagreb: Centar za povijesne znanosti; Institut za historiju radničkog pokreta Hrvatske.
- Vaniček, Franc (1881). Istorija Vojničke krajine ili istorija vascelog srpskog naroda sa ove i one strane Dunava, Save, Une, Vrbasa tako i primorja (od 1538 do 1873 - 335 godina). 1. Novi Sad: Jovan Đuričić Biorac.
- Uebersichts-Tafeln zur Statistik der österreichischen Monarchie: besonderer Abdruck des X. und XI. Heftes der "Statistischen Mittheilungen". 1850 (na jeziku: nemački). 1850. str. 2.
- Versuch einer Darstellung der oesterreichischen Monarchie in statistischen Tafeln (na jeziku: nemački). 1828. str. 7.
- Bundesministerium für Inneres (1859). Statistische Übersichten Über Die Bevölkerung und Den Viehstand Von Österreich. Nach Der Zählung Vom 31. October 1857.
- Vukšić, Dragan (2015). Žumberački uskoci: Unijaćenje i odnarođivanje. Zagreb: Srpsko narodno vijeće.
- Gavrilović, Slavko (1989). Građa za istoriju Vojne granice u XVIII veku. 1. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti.
- Gavrilović, Slavko (1997). Građa za istoriju Vojne granice u XVIII veku. 2. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti.
- Gavrilović, Slavko (2006). Građa za istoriju Vojne granice u XVIII veku. 3. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti.
- Gavrilović, Slavko (2008). Građa za istoriju Vojne granice u XVIII veku. 4. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti.
- Gavrilović, Slavko (2009). Građa za istoriju Vojne granice u XVIII veku. 5. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti.
- Gavrilović, Slavko (2011). Građa za istoriju Vojne granice u XVIII veku. 6. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti.
- Dabić, Vojin S. (1975). „Prilog proučavanju ratne privrede u Hrvatskoj, Slavoniji i Banskoj krajini od polovine XVI do kraja XVII veka”. Istorijski časopis. 22: 91—102.
- Dabić, Vojin S. (1977). „Predstavke, žalbe i tužbe krajišnika Banske krajine iz prve polovine XVIII veka”. Mešovita građa (Miscellanea). 5: 19—51.
- Dabić, Vojin S. (1983). „Građa o bunama u Baniji od kraja XVII do polovine XVIII veka”. Mešovita građa (Miscellanea). 11: 7—38.
- Dabić, Vojin S. (1984). Banska krajina (1688-1751): Prilog istoriji srpskog i hrvatskog naroda i krajiškog uređenja u Baniji. Beograd-Zagreb: Istorijski institut & Prosvjeta.
- Dabić, Vojin S. (1988). „Stanovništvo Banske krajine od kraja XVII do kraja XVIII veka”. Glina: Glinski kraj kroz stoljeća. Glina: Skupština općine. str. 30—37.
- Dabić, Vojin S. (1988). „Zapisnici krajiških sudova u Karlovačkom generalatu 1668-1738. godine”. Mešovita građa (Miscellanea). 16 (1987): 7—48.
- Dabić, Vojin S. (1989). „Uputstvo za regimentskog auditora Karlovačkog generalata”. Mešovita građa (Miscellanea). 19: 34—43.
- Dabić, Vojin S. (1992). „Wanderungen der Serben nach Kroatien und Slawonien vom Anfang des XVI bis Ende des XVII Jahrhunderts”. Istorijski časopis. 38 (1991): 43—76.
- Dabić, Vojin S. (1992). „Seoba Srba u Hrvatsku i Slavoniju od početka XVI do kraja XVII veka”. Catena mundi. 1. Beograd: Matica Srba i iseljenika Srbije. str. 265—281.
- Dabić, Vojin S. (1994). „Srbi u Zapadnoj Slavoniji”. Činjenice o Zapadnoj Slavoniji. Pakrac: Regionalno udruženje Srba Zapadne Slavonije. str. 12—17.
- Dabić, Vojin S. (2000). Vojna krajina: Karlovački generalat (1530-1746). Beograd: Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve.
- Dabić, Vojin S. (2007). „Knezovi u Vojnoj krajini u Hrvatskoj i Slavoniji do polovine XVIII veka”. Zbornik o Srbima u Hrvatskoj. 6: 7—123.
- Dabić, Vojin S. (2010). „Mala Vlaška u Slavoniji: Naselja i stanovništvo od kraja XVII do polovine XVIII veka” (PDF). Srpske studije. 1: 11—38. Arhivirano iz originala (PDF) 25. 05. 2019. g. Pristupljeno 25. 05. 2019.
- Dabić, Vojin S. (2010). „Sumarni popis naselja, imovine i stanovništva Pakračkog, Subockog, Zabrdskog i Podborskog vojvodstva u Maloj Vlaškoj iz 1721. godine” (PDF). Mešovita građa (Miscellanea). 31: 149—159.
- Dabić, Vojin S. (2011). „The Habsburg-Ottoman War of 1716-1718 and Demographic Changes in the War-Afflicted Territories”. The Peace of Passarowitz, 1718. West Lafayette: Purdue University Press. str. 191—208.
- Dabić, Vojin S. (2012). „Srpska naselja u Slavoniji (16-18. vek)”. Glas SANU. 420 (16): 173—196.
- Dubravica, Branko (2001). „Političko-teritorijalna podjela i opseg civilne Hrvatske u godinama sjedinjenja s vojnom Hrvatskom 1871.-1886”. Politička misao. 38 (3): 159—172.
- Djilas, Aleksa (1991). The Contested Country: Yugoslav Unity and Communist Revolution, 1919-1953. Harvard University Press.
- Ivić, Aleksa (1909). Seoba Srba u Hrvatsku i Slavoniju: Prilog ispitivanju srpske prošlosti tokom 16. i 17. veka. Sremski Karlovci.
- Jelavich, Barbara (1983). History of the Balkans. Cambridge University Press. str. 145—151. ISBN 978-0-521-27458-6.
- Kulauzov, Maša (2008). „The emergence, development and demilitarization of the military border of the Austrian Monarchy”. Matica srpska.
- Petrić, Hrvoje (2012). Pogranična društva i okoliš: Varaždinski generalat i Križevačka županija u 17. stoljeću. Zagreb: Meridijani.
- Planinić, Silvana (1992). „Krajiško okružno upraviteljstvo (distrikti) i krajiške imovne općine u Hrvatsko-slavonskoj krajini”. Arhivski vjesnik. 34-35 (1991-1992): 173—183.
- Tejlor, Alen (2001). Habzburška monarhija 1809-1918: Istorija Austrijske carevine i Austrougarske. Beograd: Clio.
- Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium.
- Fine, John Van Antwerp Jr. (1994) [1987]. The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press.
- Haas, Arthur G. (1963). Metternich, Reorganization and Nationality, 1813-1818: A Story of Foresight and Frustration in the Rebuilding of the Austrian Empire. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
- Horvat, Rudolf (1906). Najnovije doba hrvatske povjesti. Matica hrvatska.
