Istorija Sjedinjenih Američkih Država
Istorija Sjedinjenih Američkih Država se deli u nekoliko perioda, pri čemu se kao međaši uzimaju neki od najvažnijih događaja. Najčešća je podela na pretkolumbovski period - koji pokriva vreme sve do dolaska prvih evropskih istraživača i kolonista u Severnu Ameriku - a iza koga sledi kolonijalni period - kojim se pokriva vreme od dolaska kolonista do stvaranja samih SAD 1776. godine. istorija u užem smislu se najčešće deli na periode koji se tiču sledećih događaja - donošenje Ustava SAD kojim su SAD postale federacija, odnosno država u pravom smislu reči; završetak američko-meksičkog rata kojim su etablirane njene granice; završetak građanskog rata kojim su SAD postale moderna industrijska sila; Prvi svetski rat kojim su SAD postale svetska sila; Drugi svetski rat kojim su postali supersila, te Hladni rat nakon koga su SAD postale jedina supersila. Period Hladnog rata se ponekad deli na periode pre i posle atentata na predsednika Kenedija, odnosno pre i posle Reganove revolucije.
Pred-kolonijalna Amerika uredi
Područje današnjih SAD je bilo nenastanjeno sve do poslednjeg ledenog doba kada se zbog niže nivoi mora stvorio Beringov kopneni most. Tada su - prema nekim izvorima od pre 20.000 godina - preko njega grupe lovaca-sakupljača iz Azijske Rusije postupno prešle u Aljasku i nastavile se širiti na jug kroz Severnu, Centralnu i Južnu Ameriku.
O dolasku tih ljudi u Ameriku i njihovom načinu života se vrlo malo zna, jer je ostalo relativno malo arheoloških dokaza, mnogi od kojih su nestali kada je prestalo ledeno doba, otopili se lednici i porasla nivoa mora, potopivši delove kopna s dokazima njihovog prisustva. Potomci prvih doseljenika u Ameriku su danas poznali poznati pod nazivom Indijanci, odnosno američki domoroci. Sve do kraja 1400-ih oni nisu imali nikakvih dokumentiranih kontakata s kulturama i narodima iz drugih krajeva sveta, te su se razvijali samostalno.
Američki Indijanci su uglavnom živeli kao lovci-sakupljači, ali su se s vremenom razvile i neke sjedilačke kulture, a u istočnom delu današnjih SAD se oko 2500. p. n. e. razvila poljoprivreda temeljena na domestikaciji suncokreta.[1] Kasnije se na teritoriju današnjih SAD iz Meksika počeo širiti kukuruz.
Uprkos postojanju poljoprivrede, pa i nekih naselja koja bi se mogla nazvati primitivnim gradovima, na teritoriji SAD se među domorocima, za razliku od Mezoamerike, nisu razvile civilizacije i države.
Kolonijalna Amerika uredi
Nakon perioda otkrića od strane raznih evropskih moreplovaca od kraja 15. do 17. veka, države kao što su Španija, Portugal, Holandija, Engleska, Francuska i Švedska su počele ustanovljavati kolonije u Novom svetu. Prvi Evropljanin koji je stupio na tlo današnjih SAD bio je Kristifor Kolumbo kada se 1492. iskrcao na San Salvador. S Evropljanima su u Ameriku došli konji, goveda i svinje koje će u potpunosti izmeniti ekološku i ekonomsku ravnotežu Novog sveta.
Španske ekspedicije i kolonije uredi
Španski istraživači su bili prvi Evropljani koji su došli na teritoriju današnjih SAD, počevši s Kristiforom Kolumbom i njegovom drugom ekspedicijom koja je stigla u Portoriko 19. novembra 1493. Prvi Evropljanin čije je prisustvo bilo potvrđeno na teritoriji kontinentalnih SAD bio je španski istraživač Huan Ponse de Leon, koji se 1513. godine iskrcao na obali koju je nazvao La Florida.
Tri decenije kasnije španski istraživači su bili prvi Evropljani koji su videli Apalače, reku Misisipi, Veliki kanjon i Velike ravnice. Godine 1540. Ernando de Soto je preduzeo veliku ekspediciju na teritoriji današnjih SAD, a iste je godine Fransisko Vaskez de Koronado vodio 2.000 Španaca i meksičkih Indijanaca preko današnje granice Arizone i Meksika te stigao do centralnog Kanzasa. Ostali važni španski istraživači su bili Lukas Vaskez de Ajljon, Panfilo de Narvaez, Sebastijan Vizcaijno, Huan Rodrigez Kabrilo, Gaspar de Portola, Pedro Menendez de Aviles, Alvar Nunjez Kabeza de Vaka, Tristan de Luna i Oreljano i Huan de Onjate.
Nakon istraživača Španci su poslali i naseljenike, pa je tako prvo stalno evropsko naselje na teritoriji današnjih kontinentalnih SAD postao Sent Ogastin na Floridi 1565. godine, a njega su sledili Santa Fe, San Antonio, Tuson, San Dijego, Los Anđeles i San Francisko. Većina španskih naselja su bila duž kalifornijske obale i reke Santa Fe u Novom Meksiku.
Engleske i francuske kolonije u Severnoj Americi uredi
Osim Španije su u 16. veku i druge evropske države pokušale uspostaviti kolonije kako bi nastojale izvući deo bogatstva Novog sveta te tako izazvati njenu svetsku dominaciju. Francuska je tako 1564. bezuspešno pokušala uspostaviti koloniju na Floridi zvanu Fort Kerolajn. Slično su prošli brojni pokušaji da se uspostave kolonije na severu, u današnjoj Kanadi, sve dok 1608. nije osnovan današnji Kvebek. Francuska naselja, koja će kasnije biti objedinjena u teritoriju zvanu kao Nova Francuska, počela su se polako širiti na jug, a mreža trgovačkih stanica i manjih utvrda je stvorila teritoriju čije su granice bili Stenovite planine na zapadu, Apalači na istoku i Meksički zaliv na jugu. Međutim, zbog relativno malog broja kolonista, kontrola Francuske nad tim područjem nikada nije bila snažna.
To nije bio slučaj s engleskim kolonijama, koje su počele nicati na istočnoj obali Severne Amerike od 1607. godine kada je na području današnje Virdžinije formiran Džejmstaun. Ta se kolonija održala i prosperirala zahvaljujući uzgajivanju duvana, dok su nešto severnije, na teritoriji poznatoj kao Nova Engleska počeli pristizati doseljenici nonkonformističkih verskih stavova, poznatiji kao puritanci, a koji su u Novom svetu tražili versku slobodu. Veća fleksibilnost engleskih vlasti prema svojim kolonijama u odnosu na Francusku je omogućila veći broj kolonista, pa su tako do kraja 17. veka među engleske kolonije absborbirana manja nizozemska i švedska naselja. U južnim delovima engleskih poseda je naglo širenje plantaži pamuka i duvana dovelo do potrebe za radnom snagom koju kolonisti, čak ni uz sistem tzv. ugovornog ropstva odnosno uz angažovanje kažnjenika, nisu bili u stanju zadovoljiti. Zbog toga se Afrike počinju uvoziti robovi koji će biti preci današnjih Afroamerikanaca.
Engleski kolonisti su od samog dolaska na tlo Severne Amerike povremeno dolazili u sukobe s domorodačkim stanovništvom. Iako su mnoga naselja kolonista bila uništavana, kao u slučaju rata kralja Filipa, Indijanci se u pravilu nisu mogli na duži rok efikasno suprotstaviti kolonistima, delom zbog razjedinjenosti, delom zbog tehnološke inferiornosti, ali najviše zbog stalnog priliva novih kolonista.
Mnogo ozbiljnija opasnost po engleske, a kasnije britanske koloniste, bili su sukobi s Novom Francuskom. Oni su završeni Francuskim i indijanskim ratom, odnosno Sedmogodišnjim ratom kojim je 1763. Nova Francuska prešla pod britansku vlast. Troškovi rata, odnosno nastojanje britanske vlade da ih nadoknadi oporezivanjem kolonista, dovelo je do velikog nezadovoljstva u Trinaest kolonija koje će 1775. godine eskalirati u oružani sukob s maticom zemljom.
Stvaranje i prve godine SAD uredi
,_by_John_Trumbull.jpg)
Kada je oružani sukob izbio 1775. godine, kolonisti su se ispočetka samo nameravali osloboditi poreza. Međutim, radikalna frakcija na čelu s Tomasom Džefersonom, inspirisana prosvetiteljskim idealima, je zaključila da se američke kolonije mogu trajno rešiti nepravde iz matice zemlje jedino ako postanu potpuno nezavisne. Te zamisli su svoj izraz našle na Drugom kontinentalnom kongresu u Filadelfiji gde je 4. jula 1776. donesena Deklaracija o nezavisnosti SAD. Njime se trinaest kolonija proglasilo nezavisnim od Velike Britanije i sklopilo ad hoc savez koji će biti poznat kao Sjedinjene Američke Države.
Američki rat za nezavisnost mlade nacije nije išao dobro po koloniste sve do pobede nad britanskom vojskom u bici kod Saratoge 1777. godine. To je podstaklo Francusku da prizna američku nezavisnost i 1778. godine i da otvoreno pomaže američke koloniste novcem, oružjem i ekspedicionim korpusom. Kasnije su se Francuskoj priključile Španija (1779) i Nizozemska (1780). Suočena s koalicijom evropskih sila, Britanija se vrlo brzo našla iscrpljena, a demokratske ideje kolonista su izazivale simpatije kod liberalne britanske javnosti i političara. Konačni udarac je došao kada su francuske i američke snage 1781. u bici kod Jorktauna naterale veliku britansku vojsku pod lordom Kornvolisom na predaju. Sledeće godine je potpisano primirje, a 1783. u Parizu mirovni ugovor kojim je Britanija priznala nezavisnost SAD.
Završetak rata je, pak, u mnogim kolonijama - čije su privrede profitirale od rata - doveo do nagle ekonomske krize, ali i bujanja nezadovoljstva, pa i oružanih pobuna. Istovremeno se pokazalo kako konfederalno uređenje trinaest kolonija nije efikasno, te su se javile ideje kako bi trebalo da se stvori novo, čvršće uređenje. Te su ideje formulisane u Federalističkim spisima, a usvojene su na Ustavnoj konvenciji u Filadelfiji 1787. kada je odlučeno da SAD postanu federacija te donesen Ustav, koji je i danas na snazi. Prvi federalni organi temeljeni na Ustavu su počeli s radom u proleće 1789. godine.
Teritorijalna ekspanzija SAD uredi
Prve decenije postojanja SAD kao federalne države je označila teritorijalna ekspanzija u Severnoj Americi kojoj su pogodovali razni faktori, kao što je slaba naseljenost tih prostora, odnosno i slabost ili nezainteresiranost evropskih kolonijalnih sila da nad njima održavaju suverenitet.
Na samom početku tom je procesu izuzetno doprinela Francuska revolucija, odnosno ratovi koji su je izazvali u Evropi, te time resurse i pažnju tamošnjih sila skrenule sa Severne Amerike. U samim SAD je francuska revolucija izazvala podelu između radikalnih veterana revolucije koji su podržavali Francusku te konzervativaca koji su držali da nakon izborene nezavisnost nema smisla kvariti odnose s Velikom Britanijom. Krajem 1790-ih su prevagu imali konzervativci što je dovelo do kratkotrajnog pomorskog rata s revolucionarnom Francuskom (1798—1800). Međutim, nakon 1800. prevagu ponovno dobijaju Džefersonovi radikali organizovani u Demokratsko-republikansku stranku.
To je dovelo do postupno kvarenja odnosa s Britanijom i ponovnog približavanja Francuskoj, koja je, pak, 1803. godine znamenitom prodajom Luizijane proširila teritoriju SAD sve do Stenovitih planina. Godine 1812. su SAD, koristeći zauzetost Britanije Napoleonskim ratovima, pokušale osvojiti Kanadu. Taj pokušaj nije uspeo i rezultovao je anglo-američkim ratom nakon koga su cementirane predratne granice.
Iako među silama pobednicama, Španija je bila tako iscrpljena Napoleonovim ratovima da nakon njihovog završetka nije bila u stanju držati pod kontrolom svoju kolonijalnu imperiju u Amerikama, gde se takođe javljaju pokreti za nezavisnost. Godine 1819. Španija je tako predala SAD Floridu, a nešto kasnije je na zapadnim granicama kontinentalnih SAD Novu Španiju zamenio nezavisni Meksiko.
Američkoj teritorijalnoj ekspanziji je u tom periodu snažan podsticaj dala činjenica da su SAD još uvek bile pretežno ruralna i na poljoprivredu orijentisana nacija, kao i da je migracija na slabo naseljeni, a resursima bogati Zapad služila kao isduvni ventil za socijalno nezadovoljstvo. Glad za novom zemljom je bio razlog sve učestalijih sukoba s indijanskim plemenima, kao i nasilnog proterivanja Indijanaca na područja zapadno od reke Misisipi 1830. godine.
Deo američkih kolonista se počeo naseljavati i na prostor pod nominalnom meksičkom vlašću, uključujući područje današnjeg Teksasa. Godine 1836. tamošnji naseljenici su otpočeli pobunu protiv Meksika, i nakon kratkog rata proglasili nezavisnu Republiku Teksas.
Širenje SAD na Zapad, koje se od 1845. godine vezano uz ideološki koncept Manifestne sudbine, je ipak s vremenom moralo dovesti do sukoba sa susednim državama. U slučaju Britanske imperije, koja je bila na vrhuncu snage, teritorijalna prisezanja na pacifičku obalu su rešena 1846. kompromisom. U slučaju Meksika pristupanje Teksasa SAD je dovelo do američko-meksičkog rata (1846—1847). Američke snage su porazile Meksiko i prisilile ga da Mirovnim ugovorom u Guadelupe Hidalgou preda 42% teritorija, uključujući Kaliforniju.
Ustavna kriza i građanski rat uredi
Došavši do obale Pacifika, SAD se više nisu mogle širiti, pa se nakon trijumfalnog rata počelo postavljati pitanje ekonomskog i političkog preuređenja SAD.
To se prvenstveno odnosilo na sve veći jaz između država poljoprivrednog Juga - koji je ekonomiju temeljio na izvozu pamuka i drugih sirovina u Evropu, te kome su odgovarale slobodna trgovina i niske carine - i država industrijskog Severa kome su odgovarale visoke carine i protekcionizam. Sukob je dobio i ideološku dimenziju, s obzirom da su na Jugu većinu radne snage činili robovi.
Prvih decenija postojanja SAD robovlasničke države su dominirale nad slobodnim državama, ali je razvoj industrije kao i sve veći broj doseljenika doveo do nesrazmeea između ekonomske i demografske nadmoći Severa i političke moći Juga. Tinjajući sporovi su se rešavali kroz niz kompromisa, kojima je cilj bio uspostaviti političku ravnotežu između Severa i Juga.
Južnjački političari su se nadali kako će se na novim teritorijama Zapada proširiti robovlasništvo, odnosno da će se tamo stvoriti nove robovlasničke države. Međutim, većina doseljenika su bili mali siromašni farmeri kojima nisu odgovarali velike robovlasničke latifundije, a robovlasništvu se iz ideoloških razloga počeo suprostavljati na Severu sve jači abolicionistički pokret.
Spor je s vremenom toliko dobio na intenzitetu da je na zapadnim područjima, pogotovo nakon izglasavanja kontroverznog Zakona o Kanzasu i Nebraski došlo do oružanih sukoba između pristalica i protivnika ropstva. Na Jugu se, pak, širilo mišljenje da ukoliko dominacija robovlasničkih država više nije moguća unutar SAD, sprovesti otcepljenje.
Kada su se nezadovoljni severnjaci konačno ujedinili pod novom Republikanskom strankom, njihov kandidat Abraham Linkoln je 1860. pobedio na predsedničkim izborima. Na to je Južna Karolina reagovala proglašenjem nezavisnosti, u čemu ju je sledilo još nekoliko južnih država koje su se početkom 1861. ujedinile u Konfederativne Američke Države.
Federalna vlada je odbila priznati secesiju te su na teritoriju južnih država ostale vojne instalacije, uključujući tvrđavu Fort Samter. Napad južnjačke milicije na nju je dao povod za početak oružanog sukoba poznatog kao Američki građanski rat.
Nade obe strane da će ga brzo rešiti u svoju korist su se rasplinule. Iako je Jug na početku beležio uspehe, njima nije mogao kompenzovati brojčanu i - što je još važnije - industrijsku premoć Severa. Nade Konfederacije da će je pomoći ili na njenoj strani oružano intervenisati Britanija i Francuska su se rasplinule kada je 1862. Linkoln posebnom proklamacijom službeno ukinuo ropstvo pretvorivši ustavni spor u rat za oslobođenje robova te tako stavivši na svoju stranu javnost potencijalnih južnjačkih saveznika. Nakon što je Jug doživeo niz velikih poraza 1863. godine, teritorija pod njegovom kontrolom se počinjala smanjivati da bi u proleće 1865. Konfederacija de fakto prestala postojati padom Ričmonda i predajom vojske pod generalom Lijem.
Građanski rat je ne samo konačno rešio pitanje ropstva, nego i nadmoći federalne nad vlašću pojedinih država, kao i stvorio moderni nacionalni identitet Amerikanaca i mnoge savremene državne institucije. Zbog toga mnogi istoričari taj period nazivaju Drugom američkom revolucijom.
SAD kao industrijska sila uredi
Uprkos velikom krvoproliću i razaranju, pogotovo na Jugu, SAD su iz građanskog rata izašle ojačane. Glavni je razlog bio u tome što su ratne potrebe dovele do naglog razvitka industrije, ali i širenja železnice, pogotovo na Zapad. Godine 1869. transkontinentalna železnica je spojila Zapadnu i Istočnu obalu i tako intenzivirala privredni razvoj.
Brutalnim slamanjem otpora preostalih indijanskih plemena na Zapadu do sredine 1880-ih, a već ranije tzv. Kompromisom 1877. godine i završetkom Rekonstrukcije na Jugu, otklonjene su sve političke i vojne prepreke pretvaranju SAD u veliku industrijsku silu.
Tome je značajno doprineo i dotle nezapamćena navala imigranata, koji su, za razliku od prethodnih decenija, dolalizi iz Skandinavije, južne i istočne Evrope. Novi doseljenici su zbog jezičnih, kulturnih i verskih barijera imali problema uklopiti se u pretežno protestansku anglofonu ruralnu maticu američke nacije, te su se ispočetka koncentrisali u velikim gradovima na Istoku, služeći kao jeftina radna snaga i tako potpomažući sve veću urbanizaciju SAD.
S naglim razvojem industrije se u SAD počela organizovati i radnička klasa u prve sindikate kao i radnički pokret, ali on nije imao toliko političkog uticaja kao sve više rastuća srednja klasa koja će, kao i u nekim drugim državama, svoj izraz naći u prvim oblicima masovne kulture, ali i društvenim pokretima kao što su sufražetkinje i trezvenjački pokret.
Zahvaljujući ogromnim prirodnim bogatstvima, ali i sve većem prilivu ljudi, u SAD je u drugoj polovini 19. veka bilo malo interesa za imperijalističku ekspanziju, odnosno stvaranje kolonija ili novih tržišta. Godine 1867. od Rusije je kupljena Aljaska, ali se sve do otkrića zlata 1896. godine ta teritorijalna ekspanzija smatrala promašenom.
Sredinom 1890-ih, pak, u SAD počne rasti bojazan da će evropske sile, koje su naglo ojačale kolonizacijom Azije i Afrike, početi ugrožavati američku nezavisnst i interese. U tu svrhu se u SAD počeo propovedati vlastiti imperijalizam, koji je na svoj vrhunac došao u mandatima predsednika Makinlija i Teodora Ruzvelta. Godine 1896. anektirani su Havaji, a u kratkom i uspešnom Špansko-američkom ratu osvojeni Gvam, Filipini i Portoriko, a Kuba stavljena po američki de fakto protektorat. Pod američkim pokroviteljstvom se od Kolumbije otcepila Panama, gde je počela gradnja Panamskog kanala, dovršena 1914. godine.
Ruzveltovo doba je takođe bilo obeleženo činjenicom da više nema novih nenastanjenih teritorija koje bi služile kao isduvni ventil za društveno nezadovoljstvo, odnosno da se SAD moraju suočiti sa sve većim jazom između bogatih i siromašnih. Stoga su početak 20. veka obeležili počeci društvenih reformi, kao i uvođenje elemenata državne intervencije u dotada dominantni model laissez faire kapitalizma. Ti su trendovi bili počeci pokreta koji će kasnije biti nazvan progresivizam.
Kada je 1914. izbio Prvi svetski rat, SAD su, u skladu sa svojom tradicionalnom izolacionističkom politikom, proglasile neutralnost. Takav stav je podržavala javnost, smatrajući da će SAD najbolje profitirati ako prodaje oružje i sirovine zaraćenim stranama. Međutim, pomorska blokada sila Antante je značila da se američka roba ne može prodavati Centralnim silama, odnosno da su jedino sile Antante postali kupci njene robe. Što je rat bio duži, to su sile Antante bile prisiljene zaduživati se u američkim bankama. Na kraju je kod vodećih američkih bankara i političara počeo prevladavati stav da je u američkom interesu da Antanta dobije rat, jer inače zajmovi nikada neće biti otplaćeni.
Konačnu odluku je doneo nemački neograničeni podmornički rat zbog koga su potapani američki trgovački brodovi, ali i objavljivanje Cimermanovog telegrama kojim je Nemačka ohrabrivala Meksiko da objavi rat SAD i tako spreči američku intervenciju u Evropi. U proleće 1917. SAD su objavile rat Centralnim silama i provele dotada nezapamćenu mobilizaciju ljudskih i materijalnih resursa, uključujući slanje ekspedicijskog korpusa na Zapadni front. Predsednik Vudro Vilson, izabran 1916. na platformi nemešanja u rat, svoju je odluku nastojao opravdati ideološkim razlozima, odnosno nužnošću mlade američke demokratije da pomogne Starom svetu da postigne trajni mir. Iako američke snage nisu imale odlučujuću ulogu u ratnim operacijama, njihov dolazak u Evropu je značajno ojačao moral Antante i doprineo slomu Centralnih sila i završetku rata 1918. godine. SAD se tako prvi put pojavila kao velika svetska sila, odnosno saučesnik diplomatskog procesa koji je trebalo da uspostavi trajni mir u svetu.
SAD kao svetska sila uredi
Odmah po završetku rata se ispostavilo kako američka javnost nema interesa za trajno učestvovanje SAD na međunarodnoj sceni. Versajski mirovni ugovor nije ratifikovan, a SAD nije postala članica Društva naroda. Umesto toga su se SAD ponovno okrenule izolacionizmu, odnosno vlastitom razvoju i interesima, za što je glavni razlog bilo bogatstvo naglo stečeno ratom koji je SAD, za razliku od manje-više svih drugih svetskih sila, ostavio neokrznutim.
.jpg)
Rat je pre toga dao podsticaj da se konačno ostvare ciljevi nekih od reformskih pokreta iz prethodnih decenija. Tako su ustavnim amandmanima žene konačno stekle pravo glasa, a ustavnim amandmanom je 1920. uvedena i prohibicija proizvodnje i točenja alkoholnih pića na nacionalnoj nivou. Za prohibiciju se ubrzo ispostavilo da predstavlja veliki promašaj, s obzirom da se njome nisu mogli iskoreniti običaji američkog stanovništva vezani uz konzumaciju alkohola, pa je potražnja za ilegalnim alkoholom dovela do masovnog krijumčarenja koje je s vremenom preuzeo organizovani kriminal. Masovno kršenje zakona koje se istovremeno smatralo društveno prihvatljivim, a zajedno s novostečenim prosperitetom i usponom srednje klase dovelo je i do naglih promena u društvenom moralu i kulturi koje su pospešili novi izumi kao automobil i radio te nova muzika koja se naziva jazz.
Taj period, koji se često naziva Burne dvadesete (engl. Roaring Twenties), došao je do svog kraja kada je na Crni četvrtak u oktobru 1929. godine došlo do sloma na njujorškoj berzi. Iza nje je sledila nezapamćena ekonomska kriza koja će se proširiti po celom svetu. U SAD je ona dovela do naglog osiromašenja velikih slojeva stanovništva i brisanja mnogih dostignuća koja su se u Burnim dvadesetima uzimala zdravo za gotovo.
Godine 1933. na čelo SAD je stupio predsednik Frenklin Delano Ruzvelt čija je administracija, po uputstvima znamenitog britanskog ekonomista Džona Mejnarda Kejnsa započela novi ekonomski program temeljen na državnoj intervenciji u smeru povećanja zaposlenosti i podsticanja proizvodnje. Program, poznat pod nazivom Nju dil, nastojao je ublažiti najgore posledice Velike depresije, ali je opipljivije rezultate počeo davati tek kada je 1939. godine u Evropi izbio Drugi svetski rat i tako vojnim narudžbinama dao podsticaj američkoj industriji.
SAD su 1930-ih, u skladu s izolacionističkom politikom, uglavnom ignorisale uspon fašizma u Evropi te sve izglednije nasilno obaranje versajskog poretka. Jedini izuzetak su bili Azija i Pacifik, gde je Amerikance zabrinjavala sve agresivnija politika Japana, pogotovo nakon napada na Kinu 1937. godine, koju je SAD počeo diskretno potpomagati oružjem.
SAD u Drugom svetskom ratu uredi
Nakon što je 1940. Hitler osvojio Francusku, a s njome i kontrolu nad najvećim delom Evrope, Ruzveltova administracija se počela više zanimati i za tu oblast, te je počela isporuakama oružja i opreme potpomagati Britaniju, a godinu dana kasnije i SSSR. Međutim, za direktnu vojnu intervenciju nije postojalo volje među američkom javnošću, iako je Ruzvelt nastojao isprovocirati sukob s nemačkim podmornicama u Atlantiku. Sve se promenilo japanskim napadom na Perl Harbor 7. decembra 1941. godine, nakon čega je Nemačka kao japanski saveznik objavila rat SAD.
SAD su konačno u potpunosti mobilizisale svoje ljudske i materijalne resurse. Uprkos teškim porazima na Pacifiku u prvoj polovini 1942. godine, Ruzvelt je odoleo političkom pritisku i odlučio da se ti resursi prvenstveno koriste za poraz Nemačke. Američke snage su se učestvovale u iskrcavanjima u Severnoj Africi 1942. godine, Italiji 1943. godine i Francuskoj 1944. godine što je konačno u maju 1945. dovelo do kapitulacije Nemačke. Tri meseca kasnije je korišćenjem nuklearnog oružja Japan prisiljen na predaju, čime su se SAD našle na strani pobednika u Drugom svetskom ratu.
SAD kao supersila uredi
Nakon uspešnog završetka rata, SAD su uživale mesto ne samo ekonomski, nego i politički i vojnički najjače sile sveta. Jedini koji ju je eventualno mogao osporiti primat bio je ratni saveznik Sovjetski Savez, s kojim su u roku od samo nekoliko godina odnosi toliko pogoršani da je otpočeo period zvan Hladni rat. SAD se sa Sovjetskim Savezom nije borio samo za primat u Evropi, nego i u raspadajućim kolonijalnim imperijama bivših evropskih sila. Amerikanci su tom sukobu dali snažnu ideološku notu, nastojeći suprotstavljanje Sovjetskom Savezu opravdati borbom za demokratske ideale, odnosno protiv komunizma.
Američku politiku je u to vreme vodila i ideologija, ali i ekonomsko-politički interesi za što je najbolji primer Maršalov plan temeljem koga je krajem 1940-ih i početkom 1950-ih obnovljena razrušena zapadna Evropa - relativni prosperitet je tamošnje stanovništvo trebalo da odvuče od komunizma, ali i stvoriti i tržište za američke industrijske proizvode. SAD se brzo nametnula kao vodeća sila tzv. Zapadnog bloka i slobodnog sveta, a kao vojni instrument hegemonije 1949. ustanovila NATO pakt.
Sukob sa Sovjetima je postupno eskalirao, ali otkako je 1949. godine SSSR dobio nuklearno oružje, nastojalo se izbeći njegovo pretvaranje u otvoreni oružani sukob. Već sledeće godine je time bila vođena američka politika u Korejskom ratu koji je 1953. završio pat-pozicijom. Istovremeno su veliki napori i sredstva uloženi u trku u naoružanju, a kasnije i svemirsku trku sa Sovjetskim Savezom.
Antikomunizam, koji je dominirao američkom politikom, našao je svog odraza i na unutrašnjem planu, gde je strah od prikrivrenih komunističkih simpatizera i sovjetskih agenata doveo do tzv. makartističkih progona levo orijentisanih umetnika i intelektualaca. Ti su se progoni postupno stišali tek sredinom 1950-ih.
S druge strane je poratni period označio nastavak ekonomskog uspona SAD, kome su bitno doprinele i nove tehnologije, kao i razvitak prometne infrastrukture te sve veća dostupnost automobila širokim slojevima stanovništva. U SAD se tako, pogotovo za vreme predsednika Ajzenhauera užurbano grade moteli, auto-putevi, drajv-in bioskopi, supermarketi i restorani brze hrane. Uz blagostanje i širenje srednje klase na popularnu kulturu, ali i politiku sve više utiče novi medij - televizija.
Poratni period u SAD takođe karakteriše tzv. bejbi bum, kao i odrastanje generacije zvane bejbibumeri - prve koja nikada nije iskusila siromaštvo. Ona počinje stvarati začetke vlastite kulture koja će se temeljiti na embrionalnom rokenrolu, odnosno eksplicitnom ili implicitnom odbacivanju tradicionalnih vrednosti. Istovremeno u SAD izum kontraceptivne pilule dovodi do začetaka seksualne revolucije.
Poratni period označava i jačanje pokreta za građanska prava, odnosno ukidanje institucionalne rasne diskriminacije koja je još uvek bila na snazi u južnim državama SAD. Iako su koraci u tom smeru započeti još 1940-ih i intenzivirani presudom Vrhovnog suda iz 1954. godine, pečat mu je ipak dao pokret na čelu s baptističkim sveštenikom Martinom Luterom Kingom.
Uprkos povremenim unutrašnjim sukobima vezanim uz građanska prava, kao i eskalacije Hladnog rata izazvane pobedom komunističke revolucije na Kubi, taj je period ostao obeležen ekonomskim usponom SAD i dramatičnim porastom blagostanja. Međutim, osećaj optimizma je brutalno ugašen po američku javnost izuzetno traumatičnim ubistvom predsednika Džona F. Kenedija 22. novembra 1963.
Društveni nemiri, Vijetnamski rat i ekonomska kriza uredi
Kenedija je nasledio njegov potpredsednik Lindon B. Džonson, koji je na izborima 1964. dobio plebiscitarnu podršku za ambiciozni projekat društvenih reformi poznat kao Veliko društvo. Pod Džonsonovim vođstvom su izglasanei ključni zakoni o ukidanju rasne segregacije, a takođe započet celi niz mera koji je za cilj imao iskorijevanje siromaštva u SAD, odnosno stvaranje države blagostanja nalik na evropske socijaldemokracije.
Taj je ambiciozni plan pokvarila eskalacija Vijetnamskog rata koji je pokrenuo Kenedi, ali koji je upravo u doba Džonsona krenuo tako loše da je iziskivao direktnu američku vojnu intervenciju. Međutim, ni sve veći broj američkih trupa u Južnom Vijetnamu nije mogao doneti jasnu vojnu pobedu. S vremenom su troškovi rata doveli do kresanja budžetskih sredstava za mnoge od Džonsonovih ambicioznih socijalnih programa.
Vijetnamski je rat ispočetka bio popularan, ali se nakon nekoliko godina protiv njega počela buniti najviše mlada generacija bejbibumera, pogotovo mladići kojima je pretila regrutacija i koji nisu hteli napustiti lagodan život zboh ratovanja u džunglama. Nezadovoljstvo ratom se s vremenom pretvorilo u nezadovoljstvo državom i svim društvenim institucijama te pokreta koji je za cilj imao radikalnu preobrazbu američkog društva, bilo kroz kontrakulturu bilo kroz razne radikalne pokrete ekstremne levice. Istovremeno je nezadovoljstvo rezultatima Velikog društva u dovelo do radikalizacije mlađeg dela crnačkog stanovništva, te se od sredine 1960-ih beleže veliki rasni neredi.
Vojni neuspesi u Vijetnamu i ulični neredi su kulminirali 1968. godine kada je diskreditovanog Džonsona zamenio novi predsednik Ričard M. Nikson, izabran pod parolom časnog mira u Vijetnamu te dovođenja zakona i reda na američke ulice. Iako se rat nastavio, pa čak i eskalirao američkim upadom u Kambodžu 1970. godine, Nikson je politikom tzv. „vijetnamizacije“ postupno počeo smanjivati broj američkih trupa u Vijetnamu a početkom 1973. je stvorio uslove za primirje nakon koga su se američke trupe potpuno povukle ostavivši Južni Vijetnam svojim lokalnim saveznicima. Nikson je nešto ranije svojim istorijskim putovanjem u NR Kinu nastojao stvoriti diplomatske uslove za detant sa Sovjetskim Savezom, koji je upravo u to doba dosegao vrhunac.
Postupnim smirivanjem rata se postupno jenjavali i neredi na američkim ulicama. Iako najradikalniji zahtevi bejbibumera nisu ispunjeni, pod njihovim su uticajem u mnogim sferama američkog života zavladali liberalni stavovi, pa se krajem 1960-ih i početkom 1970-ih beleže projekti afirmativne akcije, feminizam drugog talasa u medijima i upravi, legalizacija homoseksualnosti i pornografije. S druge je strane u mnogim od velikih gradova došlo do dotada nezapamćene eksplozije kriminala.
Uprkos neprijateljstvu bejbibumera, Nikson je godine 1972. pobedio na predsedničkim izborima. Međutim, za vreme kampanje su njegovi ljudi počinili niz ilegalnih radnji čije je objelodanjivanje izazvalo skandal zvan afera Votergejt. Predsednikov autoritet se brzo istopio, a godine 1973. je naftni šok doveo do najveće ekonomske krize od vremena Velike depresije. Suočen s mogućnošću opoziva, Nikson je godine 1974. podneo ostavku, a veliki broj Amerikanaca na duži rok izgubio poverenje u svoj politički sistem.
Ekonomska kriza se nastavila i pod Niksonovim naslednikom Fordom, čiji je kratki mandat obeležio i slom Južnog Vijetnama, odnosno konačni američki poraz u Vijetnamskom ratu - odnosno prvi nedvosmisleni poraz u američkoj istoriji. Nade da će poniženja prestati s novim predsednikom Karterom su se brzo ugasile. Ekonomska kriza se nastavila u dosada nezamapćenom obliku zvanom stagflacija, a SAD su dobile težak udarac kada je u Iranskoj revoluciji zbačen njihov strateški saveznik. Nakon toga je sledilo poniženje kada su studenti u Teheranu zauzeli američku ambasadu i osoblje uzeli za taoce. Krajem 1979. su Sovjeti, koristeći američku slabost, izvršili invaziju Avganistana. Taj niz poniženja je na izborima 1980. mnoge Amerikance naterao da se odbace liberalizam prethodnih decenija te da se vrate konzervativizmu oličenom u Ronaldu Reganu.
SAD kao pobednik Hladnog rata uredi
Izbor Ronalda Regana za predsednika 1980. godine predstavljao je radikalni zaokret kako u spoljnoj, tako i unutrašnjoj politici SAD.
Na spoljnom planu Regan je odbacio politiku detanta svojih prethodnika i zauzeo oštar kurs prema Sovjetskom Savezu i njegovim saveznicima, čime je ponovno započeo Hladni rat. Povećani su izdaci za odbranu, a projekti poput Strateške odbrambene inicijative poznate kao Ratovi zvezda su za cilj imali ponovno pokrenuti trku u naoružanju i ekonomski iscrpiti Sovjetski Savez. Pored toga su se podržavali avganistanski mudžahedini u ratu protiv Sovjeta, antikomunistički nastrojeni nikaragvanski kontraši kao i antikomunistički nastrojeni pokreti u Istočnoj Evropi poput poljske Solidarnosti. SAD su tokom ovog perioda tajno podržavale Irak Sadama Huseina u Iračko-iranskom ratu da bi zaustavili islamistički Iran, ali su takođe sarađivale i sa samim Iranom kome su prodavale oružje, a novac od prodaje oružja prebacivali nikaragvanskoj desničarskoj Kontri. Intenziviranje antisovjetske retorike je mnoge, po prvi put nakon 1960-ih, uverilo da je neizbežan Treći svetski rat.
Tako oštra spoljna politika je, pak, koincidirala s radikalnim odbacivanjem kejnzijanske ekonomske politike, odnosno kresanjem socijalnih izdataka, ali i radikalnim smanjenjem poreza. Regan je smatrao kako se SAD iz ekonomske krize može izvući jedino ako privatni sektor ne bude opterećen državnim davanjima, što bi s vremenom dovelo do smanjenja nezaposlenosti, a samim time i povećanja opšteg prosperiteta. Taj program, zvan Reganomika, do sredine 1980-ih je doveo do kraja ekonomske krize.
Istovremeno s ekonomskim trendovima su se od 1980-ih u SAD beležili i dotada nezabeleženi kulturni trendovi, koji su se prvenstveno odražavali kroz povratak društvenog konzervativizma, ali i jačanje protestantskog fundamentalizma koji je, koristeći nove medije kao televizija, odnosno televizijske propovednike stekao snažan politički uticaj. Ti su se trendovi najviše mogli primetiti kod bejbibumera od kojih su mnogi napustili radikalne ideje svoje mladosti kako bi prigrlili ili verski konzervativizam ili bezočni materijalizam koga je inkarnirala nova supkultura japija.
Poboljšanje ekonomske situacije, ali i ponovni uspon nacionalnog ponosa nakon uspešne invazije Grenade 1983. godine i losanđeleske Olimpijskih igara 1984. omogućila je Reganu da pobedi na predsedničkim izborima. Iako je zadržao oštar antikomunistički i antisovjetski stav, Regan je dolazak Gorbačova na vlast u Sovjetskom Savezu i početak političkih reformi zvanih perestrojka ispravno protumačio kao znak slabosti kod svog protivnika. Međutim, umesto da pojača pritisak, Regan je ispravno zaključio da bi odmrzavanje odnosa sa Sovjetskim Savezom omogućilo da se carstvo zla sruši mirnim putem, odnosno iznutra. Takva je politika svoje opravdanje dobila 1989. godine kada se srušio Berlinski zid, a potom raspao Istočni blok, a dve godine kasnije i sam SSSR.
Smirivanje Hladnog rata, odnosno sve izvesnija američka pobeda je fokus pažnje Amerikanaca počela vraćati na unutrašnja pitanja. Stalni porast kriminala je 1980-ih dobio novi podsticaj pojavom nove droge zvane krek, na što su vlasti, sada vođene konzervativnom ideologijom i principima zakona i reda odgovorile oštrom politikom gradnje novih zatvora, strožim kaznama i kontroverznim ratom protiv droge.
Pred kraj 1980-ih je u SAD, kao svojevrsna reakcija na jačanje verske desnice, novi podsticaj dobio i feministički pokret, a zahvaljujući epidemiji side i pokret za prava homoseksualaca. Zahvaljujući njima se u američki javni život, između ostalog, počeo uvlačiti koncept tzv. političke korektnosti.
Popularnog Regana je 1988. godine zamenio njegov dotad uglavnom potcenjeni potpredsednik Džordž H. V. Buš. Fokus njegove pažnje je bila uglavnom spoljna politika, odnosno osiguranje da SAD sve izgledniju pobedu u Hladnom ratu postignu sa što manje troškova i problema. Glavni izvor napetosti više nije bio SSSR nego Treći svet. Godine 1989. je američkom vojnom intervencijom u Panami svrgnut Manuel Norijega, a pokušaj Sadama Huseina da Iraku pripoji naftom bogati Kuvajt je godine 1991. doveo do Zalivskog rata. U njemu su SAD postigle vojnički trijumf čime su iz kolektivne memorije privremeno izbrisane traume Vijetnama te stvoren mit o američkoj nepobedivosti i vojnoj svemoći na kojoj će se temeljiti svet posle Hladnog rata.
SAD u post-hladnoratovskom svetu uredi
Završetak Hladnog rata je SAD učinio jedinom svetskom supersilom čiju hegemoniju na vojnom, ekonomskom i političkom planu niko nije mogao, barem na kraći rok, dovesti u pitanje. Stoga se od 1992. godine pažnja američke politike i javnosti orijentisala prvenstveno na unutrašnja pitanja.
To je najviše pogodovalo generaciji bejbibumera, pogotovo njenom delu koji je smatrao da je došao trenutak da SAD, neopterećena spoljnopolitičkim problemima, provede mnoge od radikalnih društvenih reformi i ideja za koje se njihova generacija borila 1960-ih. Takva su nastojanja svoje oličenje našle u Bilu Klintonu koji je u društvenim pitanjima podržavao idealizam bejbibumera, ali je u ekonomskim pitanjima bio veran tekovinama Reganove revolucije 1980-ih.
Pobeda Klintona na izborima 1992. godine je, pak, novog predsednika odmah dovela u oštar sukob s predstavnicima konzervativne desnice koja je ojačala 1980-ih, a koja je svoj izraz našla u sve većoj polarizaciji američke javnosti, odnosno stvaranju čvrste baze Republikanske stranke u ruralnoj unutrašnjosti SAD. Liberalna Amerika je, pak, svoje uporište našla na Istočnoj i Zapadnoj obali, stvorivši ideološku podelu koja traje i danas. Njoj je doprinos dala i razvoj novih medija - dok su liberali počeli dominirati tradicionalnim medijima kao novine i televizija, konzervativci su stekli dominaciju nad radijskim tok šouovima. I jednima i drugima je dosta pomogao razvoj interneta koji je potpuno izmenio američku privredu, kulturu i politiku.
Klintonova spoljna politika je bila orijentisana na očuvanje monopola SAD kao jedine svetske supersile, pri čemu su oružane snage bile od manjeg značaja. Tako od 1993. traje kresanje izdataka za odbranu i smanjenje oružanih snaga, čime je američka vlada nastojala uštedeti sredstva za privredni i društveni razvoj. Temelj američke vojne strategije su kratki i jednostavni, tzv. humanitarni ratovi koji su se vodili pod motivom spašavanja raznih etničkih grupa od gladi i genocida, a gde je temelj delovanja bilo Američko ratno vazduhoplovstvo i kopnene snage američkih saveznika na terenu. Taj je koncept, uveden nakon fijaska u Somaliji 1993. godini, s uspehom upotrebljen u Bosna i Hercegovini 1995. i na Kosovu 1999. godine, te u početnim fazama rata u Avganistanu 2001.
SAD su svoju dominaciju nastojale više ekonomskim putem, pri čemu je SAD pogodovalo to što su njihovi najveći ekonomski konkurenti - Japan i Nemačka - od početka 1990-ih pogođeni ekonomskom krizom, što sa SAD nije bio slučaj. Temelj američkog ekonomskog uspona bilo je agresivno promovisanje globalizacije kao rešenje svih ekonomskih problema, odnosno nastojanje da se svim državama u svetu nametnu načelo slobodnog tržišta što je tada pogodovalo američkoj privredi. 1990-ih je snažan podsticaj američkoj privredi dao i Internet, odnosno stvaranje firmi koje su koristile tu novu tehnologiju za promociju svojih roba i usluga. Nadmoć američke ekonomije i njenog modela se najbolje videla za vreme azijske ekonomske krize 1998. godine koja je SAD ostavila netaknutu. Klintonov društveno-ekonomski model je svoj ideološki podsticaj dobio dolaskom na vlast Tonije Blera u Velikoj Britaniji, koji je toj ideologiji dao naziv Treći put.
SAD su do kraja 1990-ih uživali ne samo ekonomskoj i političkoj, nego i u kulturnoj hegemoniji nad svetom, čemu je izuzetan doprinos dao Holivud, kao i drugi elementi američke industrije zabave kao MTV. SAD pod mladolikim i modernim Klintonom viđena kao rešenje svih svetskih problema, odnosno najbolje moguće ostvarenje tada popularne teze Frensisa Fukujame o kraju istorije.
Klinton, s druge strane, nikada u SAD nije uživao takvu popularnost kao u ostatku sveta. Razlog je bio niz grešaka koje je učinio u prvim godinama mandata, kada je na sebe navukao bes konzervativaca. On je za posledice prvo imao debakl pokušaja da se uvede zdravstveno osiguranje, a potom tzv. Republikansku revoluciju 1994. godine kojom su republikanci dobili kontrolu nad Kongresom. Klinton je zbog toga u mnogim svojim političkim stavovima skrenuo udesno i tako dobio izbore 1996. godine. Međutim, animozitet republikanaca je ostao i eskalirao prilikom afere Luinski 1998. godine kada umalo nije bio smenjen s položaja. Iako je Klinton preživeo to iskušenje, sa sobom je do kraja mandata vukao senu tog i niza drugih skandala, koji će duboko podeliti američku naciju.
Još pre kraja Klintonovog mandata je tzv. dot kom kolaps pokazao da su temelji američke ekonomske supremacije daleko krhkiji nego što se mislilo. Predsednički izbori 2000. godine, a pogotovo njihov tesan rezultat i kontroverze oko rezultata na Floridi, su u ostatku sveta pokazali nesavršenost američke demokratije.
Konačni udarac eri neprikosnovene američke hegemonije je došao s napadima 11. septembra koji su pokazali da su SAD izuzetno ranjive na savremeni međunarodni terorizam. Ti su napadi za posledicu imali globalnu ekonomsku recesiju, a SAD naterale da započnu izuzetno skupi, kontroverzni, a s protokom vremena sve nepopularniji rat protiv terorizma.
Nastojanje SAD da očuvaju status supersile je svoj izražaj doveo u mnogo agresivnijoj spoljnoj politici predsednika Džordža V. Buša, čija su meta postali problematični režimi i države poput Huseinovog Iraka. Nastojeći u korenu saseći svaki izazov američkoj supremaciji, Buš je pokrenuo rat protiv Iraka koji je doveo do dugotrajne, skupe okupacije koja se pretvorila u još skuplji, kontroverzniji i sve manje popularni gerilski rat. U SAD, a i u svetu, se javio snažan antiratni pokret. Buš je uspeo preživeti predsedničke izbore 2004. godine, ali je neadekvatni odgovor njegove vlade na uragan Katrina 2005. godine s vremenom doveo do gubitka republikanske većine u Kongresu.
SAD su ratom u Iraku moralno, materijalno i finansijski iscrpljene, a ugled koji je postojao nakon Hladnog rata nestao. Ekonomsku, a s vremenom i političku dominaciju, sve više ugrožava energetska i finansijska kriza, kao i izazov novih ekonomskih sila kao što je Kina. Godine 2008, u jeku globalne ekonomske recesije, Barak Obama je kao prvi Afroamerikanac izabran za predsednika. Velike reforme zdravstvene zaštite i finansijskog sistema su usvojene dve godine kasnije. U napadu američkih specijalaca u Pakistanu ubijen je Osama bin Laden. Rat u Iraku je zvanično okončan povlačenjem preostalih američkih trupa iz zemlje u decembru 2011. godine.
Reference uredi
- ^ Diamond, Jared. Guns, Germs, and Steel, pages 99-100. W.W. Norton and Company, New York, 1999 paperback.
Spoljašnje veze uredi
- Outline of U.S. History
- U.S. National Archives
- American Historical Association
- High School Level United States History & Government Glossary English-Serbo-Croatian - New York State Department of Education
