Istočni front (Drugi svetski rat)

Za druge upotrebe pogledajte stranicu Veliki otadžbinski rat (termin).

Istočni front tokom Drugog svetskog rata je naziv za sukobe vođene u istočnoj Evropi, ozloglašene po nepamćenoj žestini, razaranju i neizmernim gubicima života. Mnogi izvori uključuju Nemačku invaziju na Poljsku iz 1939. u borbe vođene na Istočnom frontu, ali je fokus ovog članka na mnogo većim sukobima vođenim od juna 1941. do maja 1945, u kojima su dve glavne zaraćene strane bile nacistička Nemačka i Sovjetski Savez. Sovjetski Savez je trijumfovao, i iz sukoba izašao kao vojna i industrijska supersila. Sovjetski Savez je nakon rata ostvario kontrolu nad istočnom Evropom, a Nemačka je okupirana i podeljena.

Istočni front
Deo Drugog svetskog rata
Vreme 22. jun 1941—9. maj 1945. Mesto Sovjetski Savez i Istočna Evropa Ishod Sovjetska pobeda
Sukobljene strane
Saveznici: SSSR, Poljska podzemna država, Tuva (do pripajanja Sovjetskom Savezu 1944), Mongolija	Sile Osovine: Treći rajh, Italija (do 1943), Rumunija (do 1944), Finska (do 1944), Mađarska, Slovačka, NDH, Bugarska (do 1944), Španija (do 1943, nezvanično)
Komandanti i vođe
Josif Staljin, Georgij Žukov, Aleksej Antonov, Ivan Konjev, Rodion Malinovski, Ivan Bagramjan, Kiril Mereckov, Ivan Petrov, Aleksandar Rodimicev, Konstantin Rokosovski, Pavel Rotmistrov, Semjon Timošenko, Fjodor Tolbuhin, Aleksandar Vasiljevski, Nikolaj Vatutin, Kliment Vorošilov, Andrej Jeremenko, Matvej Zaharov	Adolf Hitler, Fedor fon Bok, Ernst Buš, Hajnc Guderijan, Evald fon Klajst, Ginter fon Kluge, Georg fon Kihler, Vilhelm Riter fon Leb, Vilhelm List, Erih fon Manštajn, Valter Model, Fridrih Paulus, Gerd fon Rundštet, Ferdinand Šerner, Erhard Raus, Đovani Mese, CSIR, Italo Gariboldi, ARMIR, Petre Dumitresku, 3. armija, Konstantin Konstantinesku, 4. armija, Karl Lenart Eš, Gustav Jani, 2. armija, Ferenc Sombatelji, Agustin Munjoz Grandes, Emilio Esteban Infantes

Na ruskom, ovaj sukob se naziva Velikim otadžbinskim ratom (Velikaя Otečestvennaя voйna), ime koje aludira na Rusko – napoleonski otadžbinski rat na ruskom tlu 1812. godine. Rusko-finski rat se može smatrati severnim krilom Istočnog fronta. Neki istoričari ovaj sukob nazivaju Rusko-nemačkim ratom, a drugi koriste termin Sovjetsko-nemački rat ili Nemačko-sovjetski rat.

Pregled

Rat između Nemačke i Sovjetskog Saveza je otpočeo 22. juna 1941, kada su nemačke trupe izvršile invaziju na deo Poljske koji su prethodno držali Sovjeti, a završio se 8. maja 1945, kada su se nemačke oružane snage bezuslovno predale nakon Berlinske bitke. Nemačka je bila u prilici da dovede pojačanja iz tri svoje savezničke zemlje iz sila Osovine - Italije, Mađarske i Rumunije kao i određene kontingente kolaboracionističkih snaga iz okupiranih i vazalnih država: Francuske, Belgije, NDH... - kao podršku na frontu i naknadno okupiranim teritorijama. Određenu pomoć je imala i od antikomunističkih partizana kao i od Španske divizije. Sovjetski Savez je imao pomoć u vidu partizana iz mnogih istočnoevropskih zemalja, najviše iz Poljske i Jugoslavije. Osim toga, 1. i 2. poljska armija, koje su naoružali i obučili Sovjeti, se borila uz Crvenu armiju na Istočnom frontu.

Istočni front je bio daleko najveće i najkrvavije bojište Drugog svetskog rata, i zaista ima malo sukoba u istoriji čovečanstva koji se sa njim mogu uporediti. Podrazumevao je više kopnenih borbi nego svi ostali frontovi Drugog svetskog rata zajedno. Crvena armija i ostale snage Sovjetskog Saveza su uspele da nanesu oko 75% gubitaka - oko 2,5 miliona ljudi - koje su pretrpele nemačke kopnene snage (Heer i Waffen-SS) tokom Drugog svetskog rata. Nemački saveznici (uključujući Japan) su izgubili najmanje 800.000 vojnika u borbama sa Sovjetskim Savezom, uz dodatnih 1,4 miliona koji su pali u zarobljeništvo. Sa druge strane, SSSR je izgubio najmanje 8,7 miliona vojnika. Većina Nemaca koji su zarobljeni su internirani na prinudni rad nakon rata. Poslednji ratni zarobljenici su oslobođeni tek 1956, nakon dugih pregovora, mada se pola miliona ratnih zarobljenika nije vratilo kući usled smrti.

Nemačka invazija na istok je bila motivisana moćnim antislovenskim rasizmom koji su nacisti osećali, koji nije imao pandan na Zapadnom frontu, što je dovelo do ogromne brutalnosti i prema vojnicima i prema civilima.

Rat je naneo ogromne gubitke i patnje civilnom stanovništvu pogođenih zemalja. Iza linija fronta, zverstva prema civilima u zonama koje su Nemci okupirali su bila uobičajena, uključujući i Holokaust. Nemačke snage i njihovi saveznici su se ponašali prema civilnom stanovništvu posebno brutalno, sela su spaljivana, a hiljade civilnih taoca ubijano. Obe strane su učestalo praktikovale taktiku spržene zemlje. Kada su se borbe premestile na teritoriju naseljenu Nemcima, masovna silovanja nemačkih žena su bila uobičajena. Nakon rata, nemačko stanovništvo Istočne Pruske i Šleske je izmešteno na zapad, što je predstavljalo jednu od najvećih prisilnih migracija u svetskoj istoriji.

Veliki deo borbi se odigravao u naseljenim mestima, ili u njihovoj blizini, i akcije obe strane su doprinele ogromnim žrtvama među civilima.

Pozadina

Nakon višegodišnjeg odbijanja Francuske i Velike Britanije da potpišu savez s Sovjetskim Savezom protiv Nacističke Nemačke, potpisan je Sporazum Ribentrop-Molotov iz avgusta 1939. Tada je dogovoren sporazum o nenapadanju između Nacističke Nemačke i Sovjetskog Saveza, i tajni protokol koji je opisivao kako će Finska, Estonija, Letonija, Litvanija, Poljska i Rumunija biti podeljene između ove dve zemlje. U invaziji na Poljsku 1939. godine, dve sile su napale i podelile ovu državu, a juna 1940. Sovjetski Savez je pretnjom da će upotrebiti silu dobio diplomatske ratove protiv Rumunije i tri baltičke države što mu je omogućilo da mirno okupira Estoniju, Letoniju i Litvaniju i da povrati ukrajinske, beloruske i moldavske teritorije u severnim i severoistočnim oblastima Rumunije (severna Bukovina i Besarabija).

Tokom skoro dve godine, istočna granica je bila mirna. Do maja 1940. trajao je Lažni rat, a zatim je Nemačka okupirala Dansku, Norvešku, Francusku, i Balkansko poluostrvo.

Adolf Hitler je oduvek nameravao da prekrši pakt i da napadne Sovjetski Savez. U svom Majn kampfu je govorio o neophodnosti sticanja novih prostora za život Nemaca u istočnoj Evropi. Planirao je da uspostavi Nemce kao rasu gospodara u zapadnoj Rusiji, da većinu Rusa pobije ili deportuje u Sibir gde bi ovi radili u rudnicima. Nakon čistki 1930-ih, smatrao je Sovjetski Savez vojno slabim i zrelim za osvajanje: „Mi samo treba da razvalimo vrata, i cela trula struktura će se srušiti."

Josif Staljin se bojao rata sa Nemačkom, a ujedno je slepo verovao da će se Hitler držati sporazuma. Postoje verovanja da je Staljin odbijao tvrdnje o pripremama Barbarose kao provokacije koje dolaze sa britanske, pa čak i nemačke strane. Iako su Nemci koncentrisali vrlo veliku količinu trupa u istočnoj Poljskoj, i vršili tajne osmatračke letove preko granice, Staljin je ignorisao upozorenja svojih, kao i stranih obaveštajaca, i nije činio ništa da bi zemlju spremio za predstojeći rat. Štaviše, na samu noć invazije, sovjetske trupe su primile direktivu koju su potpisali maršal Semjon Timošenko i general armije Georgi Žukov koja je glasila (što je zahtevao Staljin): „ne odgovarati ni na kakve provokacije“ i „ne preduzimati nikakve akcije bez posebnih naređenja“. Nemačka invazija je stoga uhvatila sovjetsku vojsku i rukovodstvo potpuno nespremne i u iznenađenju.

Operacije

Invazija: leto 1941.

Glavni članak: Operacija Barbarosa

Operacija Barbarosa: Nemačka invazija na Sovjetski Savez, 21. jun 1941 — 5. decembar 1941.

  do 9. jula 1941.

  do 1. septembra 1941.

  do 9. septembra 1941.

  do 5. decembra 1941.

U 04:45 22. juna 1941, četiri miliona nemačkih, italijanskih, rumunskih, i drugih vojnika je prešlo granice i započelo juriš u Sovjetski Savez. Tokom narednih mesec dana, ofanziva koja se razvijala kao stablo drveta je bila potpuno nezaustavljiva. Nemačke oklopne snage su opkolile stotine hiljada sovjetski vojnika u ogromnim džepovima, koje su zatim smanjivale sporije pešadijske divizije, dok su tenkovi nastavljali juriš.

Cilj Grupe armija Sever je bio Lenjingrad, preko baltičkih država. Ova armijska grupa se sastojala od 16. i 18. armije, i 4. oklopne grupe. Formacija je prešla preko Litvanije, Letonije, Estonije i ruskih gradova Pskova i Novgoroda.

Grupa armija Centar se sastojala od dve oklopne grupe (2. i 3.), koje su se kretale na istok sa obe strane Brest-Litovska, kako bi se spojile ispred Minska, a pratile su ih 2, 4. i 9. armija. Kombinovane tenkovske snage su izašle na reku Berezinu za samo šest dana, 650 km od svojih početnih linija. Sledeći zadatak im je bio da pređu reku Dnjepar, što je i učinjeno do 11. jula. Nakon toga, meta im je bio Smolensk, koji je pao 16. jula, ali je bitka za Smolensk blokirala nemačko napredovanje do sredine septembra, što je praktično poremetilo blickrig.

Grupa armija Jug, koju su činile 1. oklopna grupa, 6, 11. i 17. armija je imala zadatak da napreduje kroz Galiciju i u Ukrajinu. Njeno napredovanje je, međutim, bilo znatno sporije, i samo je koridor prema Kijevu bio osiguran do sredine jula. 11. armija, potpomognuta sa dve rumunske armije, se probijala kroz Besarabiju prema Odesi. 1. oklopna grupa se za kratko okrenula od Kijeva, i napredovala je prema prevoju Dnjepra. Kada se spojila sa 17.armijom kod Umana, grupa je zarobila 100.000 Sovjeta u ogromnom džepu.

Kako se Crvena armija povlačila iza Dnjepra i Dvine, sovjetsko rukovodstvo je posvetilo svoju pažnju premeštanju što većeg dela teške industrije ovog regiona. Fabrike su rasklapane, transportovane što dalje od linije fronta, i ponovo sastavljane u udaljenim krajevima iza Urala i u centralnoj Aziji. Većina civilnog stanovništva nije mogla da bude evakuisana zajedno sa opremom, i ono je ostavljeno na nemilost nacistima.

Osvajanjem Smolenska i napredovanjem prema reci Lugi, grupe armija Centar i Sever su završile svoj prvi veliki zadatak: da pređu preko i zadrže „kopneni most“ između Dvine i Dnjepra. Put ka Moskvi, sada udaljenoj samo 400 km, je bio širom otvoren.

Nemački generali su se zalagali da se odmah izvrši napad na Moskvu, ali je Hitler odbio njihove predloge, ističući značaj zauzimanja ukrajinskih žitnica i teške industrije, kao i koncentrisanje sovjetskih rezervi u oblasti Gomelja između južnih krila Grupe armija Centar, i slabo napredovanje Grupe armija Jug na južnoj deonici fronta. Izdato je naređenje 2. oklopnoj grupi da se okrene na jug i napreduje prema Kijevu. Ovo je trajalo tokom celog avgusta i dela septembra, ali kada se 2. oklopna grupa spojila sa 1. oklopnom grupom kod Lokvice 5. septembra 665.000 Sovjeta je zarobljeno, i Kijev je pao 19. septembra.

Moskva i Rostov: Jesen 1941.

Glavni članci: Operacija Tajfun i Bitka za Rostov (1941)

Hitler je odlučio da sada nastavi pohod na Moskvu, i za tu priliku je preimenovao oklopne grupe u oklopne armije. U operaciji Tajfun, koja je otpočela 30. septembra, 2. oklopna armija je jurišala duž kaldrmisanog puta od Orela (osvojenog 7. oktobra) do reke Oke kod Plavska, dok su 4. oklopna armija (premeštena iz Grupe armija Sever u grupu Centar) i 3. oklopna armija okruživale sovjetske trupe u dva velika džepa kod Vjazme i Brjanska. Grupa armija Sever se postavila ispred Lenjingrada i pokušavala je da odseče železničku vezu od grada ka istoku kod Tihvina. Tako je otpočela 900-dnevna Opsada Lenjingrada. Severno od Arktičkog kruga, nemačko-finske snage su krenule na Murmansk, ali nisu mogle da dopru dalje od reke Lice, gde su stale.

Grupa armija Jug je išla na jug od Dnjepra, ka obali Azovskog mora, takođe napredujući kroz Harkov, Kursk i Stalino. 11. armija se kretala u Krim, i preuzela je kontrolu nad celim poluostrvom do jeseni (izuzev Sevastopolja, koji se držao do 3. jula 1942). 21. novembra, Nemci su zauzeli Rostov, kapiju ka Kavkazu. Međutim, nemačke linije su bile previše rastegnute, i sovjetski branioci su izvršili kontranapad na najisturenije delove 1. oklopne armije sa severa, i naterali Nemce da se povuku iz grada i iza reke Mius; ovo je bio prvo značajno nemačko povlačenje tokom rata.

Tek što je otpočela operacija Tajfun, rusko vreme je počelo da deluje. Tokom druge polovine oktobra su padale kiše, koje su pretvorile retke puteve u beskrajna blatišta koja su zarobila nemačka vozila, konje i ljudstvo. Na 160 km do Moskve, gore je tek prethodilo, kada je temperatura počela da se spušta, a sneg da pada. Vozila su ponovo mogla da se kreću, ali ljudi nisu, jer su se smrzavali bez zimske odeće. Nemačko rukovodstvo, očekujući da će kampanja biti gotova za par meseci, nije opremilo svoje armije za zimske borbe.

U poslednjem jurišu, 15. novembra, Nemci su pokušali da okruže Moskvu. 27. novembra, 4. oklopna armija je došla na samo 30 km od Kremlja i došla je do jedne okretnice moskovskih tramvaja, dok 2. oklopna armija nikako nije uspevala da zauzme Tulu, poslednji ruski grad koji je stajao na putu ka prestonici. Nakon sastanka održanog u Orši između šefa armijskog generalštaba, generala Franca Haldera, i šefova tri armijske grupe i armija, odlučen je da se krene na Moskvu, jer je za njih bilo bolje, kako je tvrdio šef Grupe armija Centar, Fedor fon Bok, da okušaju sreću na bojištu nego da samo čekaju i omoguće protivniku da skupi snage.

Međutim, do 6. decembra je postalo jasno da je Vermaht isuviše slab da osvoji Moskvu, i napad je morao da se prekine. General Žukov je tada otpočeo svoj kontra-napad.

Sovjetska kontra-ofanziva: Zima 1941.

Glavni članci: Moskovska bitka, Druga bitka za Harkov i Opsada Sevastopolja (1941—1942)

Sovjetska zimska kontra-ofanziva, od 5. decembra 1941. do 7. maja 1942.

Tokom jeseni, Žukov je prebacivao sveže i dobro opremljene snage iz Sibira i sa dalekog istoka u Moskvu (ove snage su bile stacionirane tamo u očekivanju japanskog napada, ali je Staljinov vrhunski špijun, Rihard Zorge doznao da su Japanci planirali napad na jugoistočnu Aziju i Pacifik, umesto na Rusiju). 5. decembra, 1941. pojačanja su napala nemačke linije oko Moskve, uz podršku novih tenkova T-34 i raketnih bacača Kaćuša. Sovjetske snage su bile pripremljene za zimsko ratovanje, i uključivale su nekoliko skijaških bataljona. Iznureni i smrznuti Nemci su bili razbijeni i odbačeni unazad između 100 i 250 km do 7. januara 1942.

Dalji sovjetski napad je pokrenut u kasnom januaru, i njegovo težište je bilo na raskrsnici između Grupih armija Sever i Centar, između jezera Seliger i Rževa, i napad je napravio rupu između dve nemačke armijske grupe. U sadejstvu sa napredovanjem od Kaluge na jugozapad od Moskve, bilo je planirano da se dve ofanzive spoje kod Smolenska, ali su se Nemci okupili, i uspeli da spreče ovo spajanje, zadržavši izbočinu kod Rzeva. Sovjetski padobranski desant na Dorogobuž je bio neverovatno neuspešan, i oni padobranci koji su preživeli su morali da beže ka zonama koje su držali partizani, koje su počele da se formiraju iza nemačkih linija. Na severu, Sovjeti su opkolili nemački garnizon u Demjansku, koji je opstajao pomoću snabdevanja iz vazduha četiri meseca, i uspostavili su front kod Holma, Veliža i Velikijeh Luki.

Na jugu, Crvena armija se probila preko reke Donjec kod Izjuma i napravila izbočinu duboku 100 km. Namera je bila da se Grupa armija Jug pribije uz Azovsko more, ali kako je zima slabila, Nemci su bili u stanju da izvedu kontra-napad, i odseku prerastegnute sovjetske trupe u Drugoj bici za Harkov.

Don, Volga i Kavkaz: Leto 1942.

Glavni članci: Bitka za Voronjež (1942), Bitka za Kavkaz i Staljingradska bitka

Operacija Plavi: Nemačka napredovanja od 7. maja 1942. do 18. novembra 1942.

  do 7. jula 1942.

  do 22. jula 1942.

  do 1. avgusta 1942.

  do 18. novembra 1942.

Mada su bili načinjeni planovi da se ponovo napadne Moskva, 28. juna 1942, ofanziva je ponovo počela u drugom smeru. Grupa armija Jug je preuzela inicijativu, napravivši uporište fronta bitkom za Voronjež a zatim prateći Don južno. Osnovni plan je bio da se osiguraju Don i Volga, a zatim da se uđe na Kavkaz prema naftnim poljima, ali su operaciona pitanja i lična taština nagnali Hitlera da naredi ostvarivanje oba cilja istovremeno. Rostov je ponovo osvojen 24. jula kada se pridružila 1. oklopna armija, a onda je ta grupa krenula na jug prema gradu Majkopu. Kao deo ove kampanje, izvedena je operacija Šamil, čiji je plan bio da grupa Brandenbruških komandosa obučenih u uniforme sovjetskog NKVD-a destabilizuje odbranu Majkopa, i olakša ulazak 1. oklopne armije u naftni grad.

U međuvremenu, 6. armija se kretala prema Staljingradu. Ovoj armiji tokom dugog perioda nije pružala podršku 4. oklopna armija, koja je skrenula da pomogne 1. oklopnoj armiji u prelasku preko Dona. Dok se 4. oklopna armija pridružila staljingradskoj ofanzivi, sovjetska odbrana (sačinjena od 62. armije pod Vasilijem Čujkovim) se zgusnula. Prelazak preko Dona je doveo nemačke snage do Volge 23. avgusta, ali naredna tri meseca Vermaht će se boriti ulicu po ulicu u Staljingradskoj bici.

Na jugu, 1. oklopna armija je dosegla obronke Kavkaza i reku Malku. Krajem avgusta, rumunske planinske jedinice su se pridružile Kavkaskoj kampanji, dok su 3. i 4. rumunska armija bile preraspoređene nakon uspešno završenog zadatka čišćenja azovskog primorja. One su zauzele pozicije sa obe strane Staljingrada. Svesni postojanog antagonizma između svojih saveznica, Rumunije i Mađarske oko Transilvanije, Nemci su razdvojili rumunsku armiju na Donu od Mađarske 2. armije, Italijanskom 8. armijom. Svi Hitlerovi saveznici su bili prisutni - uključujući slovački kontingent sa 1. oklopnom armijom, i ustaški puk pridružen 6. armiji.

Ofanziva na Kavkazu se usporila, pošto Nemci nisu bili sposobni da se probiju iza Malgobeka, do glavne mete - Groznog. Umesto toga, oni su promenili pravac napredovanja kako bi mu prišli sa juga, prešavši Malku krajem oktobra i ušavši u Severnu Osetiju. U prvoj nedelji novembra, u predgrađima Ordžonikidzea, 13. tenkovska divizija je bila zaustavljena, i nemačke snage su morale da se povuku. Ofanziva u Rusiji je bila gotova.

Staljingrad: Zima 1942.

Glavni članci: Staljingradska bitka, Operacija Saturn, Druga Ržev-sičevka ofanziva, Treća bitka za Harkov i Bitka za Velikije Luki

Operacije Uran, Saturn i Mars: Sovjetsko napredovanje na Istočnom frontu, od 18. novembra 1942. do marta 1943.

Dok su se nemačka 6. armija i 4. oklopna armija probijale u Staljingrad, sovjetske armije su se gomilale sa obe strane grada, posebno na mostobranima na Donu, koje Rumuni nisu uspevali da smanje, i sa ovih mostobrana su Sovjeti napali 19. novembra 1942. U operaciji Uran, dva sovjetska fronta su se probila kroz rumunske položaje i spojila kod Kalača 23. novembra, zarobivši iza sebe oko 300.000 vojnika sila Osovine. Simultana ofanziva na sektoru Rževa, poznata kao operacija Mars trebalo je da napreduje do Smolenska, ali je bila neuspešna, jer su je Nemci taktički savladali.

Nemci su žurili da prebace trupe u Rusiju u očajničkom pokušaju da podrže napad na Staljingrad, ali ofanziva nije mogla da otpočne do 12. decembra, do kada je 6. armija u Staljingradu bila već izgladnela isuviše slaba da bi podržala ofanzivu. Operacija Zimska oluja, sa tri prebačene tenkovske divizije, je brzo napredovala od Koteljnikova prema reci Aksaj ali je zaustavljena 65 km od cilja. Kako bi odvratili pokušaj spasavanja nemačke 6. armije, Sovjeti su odlučili da razbiju Italijane, i pokušaju da priđu iza snaga koje su dolazile u pomoć 6. armiji. Ova operacija je počela 16. decembra. Ono u čemu su Sovjeti uspeli je da unište veliki broj letelica koje su doturale zalihe u Staljingrad. Prilično ograničeni domet sovjetske ofanzive, mada još uvek konačno usmeren prema Rostovu, takođe je ostavio Hitleru vremena da uvidi poentu, i povuče Grupu armija A sa Kavkaza, i nazad preko Dona.

Dana 31. januara 1943, 90.000 preživelih od 300.000 ljudi iz nemačke 6. armije se predalo. Do tada je i mađarski kontingent bio zbrisan. Sovjeti su napredovali od Dona 500 km na zapad od Staljingrada, marširajući kroz Kursk (oslobođen 8. februara 1943) i Harkov (oslobođen 16. februara 1943). Kako bi očuvali poziciju na jugu, Nemci su u februaru odlučili da napuste izbočinu kod Rževa, i vojsku odatle iskoriste za uspešan kontranapad u istočnoj Ukrajini. Manštajnova kontraofanziva, ojačana posebno obučenim SS Pancer korpusom opremljenim Tigar tenkovima je počela 20. februara 1943, i Nemci su napredovali od Poltave nazad u Harkov u trećoj nedelji marta, kada je već počelo prolećno otapanje snega. Ovo je ostavilo istaknutu izbočinu na frontu, koncentrisanu na Kursk.

Kursk: leto 1943.

Glavni članak: Kurska bitka

Nemačko napredovanje u bitkama za Harkov i Kursk, od 19. februara 1943. do 1. avgusta 1943.

Posle neuspelog pokušaja osvajanja Staljingrada, Hitler je preuzeo planiranje nove kampanje od Nemačke vrhovne komande i postavio je Guderijana za Generalnog inspektora oklopnih jedinica. Rasprava između nemačkih generala o predstojećoj ofanzivi bila je veoma polarizovana pa je čak i sam Hitler bio nervozan zbog napada na Kursku izbočinu. Sve informacije koje su stigle do Hitlera i Vrhovne komande govorile su o tome da su Sovjeti u prethodnih 6 meseci snažno utvrdili Kursku izbočinu i da su na ovaj deo fronta prebacili veliki broj protivtenkovskih topova, artiljerijskih oruđa i minobacača. Međutim, generalni stav Nemačke vrhovne komande, koji je u velikoj meri nametnut od strane Hitlera, bio je da će jedna snažna nemačka ofanziva značajno iscrpiti sovjetske vojne potencijale i stabilizovati za duže vreme situaciju na Istočnom frontu što bi Nemačkoj omogućilo da se izbori sa očekivanim iskrcavanjem Zapadnih saveznika negde u Evropi. Pravac napredovanja nemačkih trupa trebalo je da bude sledeći: južni krak nemačkih snaga trebalo je da otpočne napad iz izbočine kod grada Orla i da napreduje severno ka Kursku: severni krak nemačkih snaga trebalo je da napreduje iz pravca Belgoroda ka Kursku: oba kraka trebalo je da se sastanu kod Tima čime bi obruč oko ruskih snaga u Kurskoj izbočini bio zatvoren. Na ovaj način ponovo bi se uspostavila linija fronta koju je grupa armija „Jug“ držala u zimu 1941-42. god.

Iako su Nemci znali da su ogromne ljudske rezerve Crvene armije iscrpene tokom leta 1941-42. godine. Sovjeti su i dalje popunjavali svoje jedinice ljudstvom koje su regrutovali sa oslobođenih teritorija.

Pod pritiskom svojih generala Hitler je doneo odluku da napadne kod Kurska. Svoju odluku bazirao je na informacijama koje je prikupio Abver, a koje su u velikoj meri bile pogrešne. Stavka je svojim aktivnim delovanjem i širenjem dezinformacija preko špijunske mreže Lusi u Švajcarskoj, uspela da stvori pogrešnu sliku o snazi sovjetskih položaja i sovjetskih jedinica na Kurskoj izbočini,a i da prikupi podatke o njemačkim pripremama. Kada je počela, nemačka ofanziva kasnila je nekoliko meseci zbog čekanja na nove nemačke tenkove tipa Panter i Tigar koji je trebalo da odigraju ključnu ulogu u probijanju sovjetske linije fronta. Međutim, Sovjeti su ovo odlaganje iskoristili da svoje položaje pojačaju sa najvećim brojem protivtenkovskih oruđa koja su ikada bila skoncentrisana na jednom mestu.

Na severu je cela nemačka 9. armija prebačena iz rževske u orlovsku izbočinu sa zadatkom da otpočne napad iz Maloarhangeljska u pravcu Kurska. Međutim, njene snage nisu uspele da ostvare ni prvi zadatak, a to je zauzeće Oljhovatke koja se nalazila na samo 8 km iza prvih sovjetskih položaja. Napredovanje jedinica 9. armije u velikoj meri je usporeno dubokim i gustim minskim poljima koje su Sovjeti posejali duž odbrambenog pojasa. Posle samo nekoliko sati borbi nemački komandanti dodatno su isfrustrirani kada su shvatili da gorje na kojem su se nalazili ruski položaji nije jedina prirodna prepreka na putu ka Kursku. Zbog snažnog ruskog otpora pravac napredovanja nemačke 9. armije usmeren je ka Poniriju, zapadno od Oljhovatke, ali ni tamo nije došlo do proboja zbog čega su Nemci prešli u defanzivu. Dubina utvrđenih položaja omogućila je Rusima da uspore i konačno zaustave nemačko napredovanje na ovom pravcu čime su se stvorili uslovi za kontranapad. 12. jula 1943. godine jedinice Crvene armije probile su nemačku liniju fronta na spoju između 211. i 293. pešadijske divizije na reci Žizdra i krenule u pravcu Karačeva koji se nalazio u nemačkoj pozadini iza Orla.

Vafen-SS Pancergrenadiri iz 3. SS-pancer-divizije „Totenkopf“ na početku Kurske bitke

Nemačka ofanziva na jugu, koju je predvodila nemačka 4. oklopna armija sastavljena od tri tenkovska korpusa, kojom je komandovao general-pukovnik Hot, imala je više uspeha. Napredujući sa obe strane gornjeg Donjeca, na uskom koridoru, 2.SS oklopni korpus i nemačka SS. oklopno-grenadirska divizija „Velika Nemačka“ probijale su se kroz gusta minska polja i preko uzvišenja u pravcu Obojanja. Žestok sovjetski otpor primorao je Nemce da promene pravac napredovanja sa istočnog na zapadni deo fronta, ali su nemački tenkovi napredovali 25 km u dubinu sve do susreta sa rezervom sovjetske 5. gardijske tenkovske armije izvan Prohorovke. 12. jula se na ovom pravcu razvila velika tenkovska bitka u kojoj je učestvovalo preko hiljadu tenkova. Posle Drugog svetskog rata, Bitka kod Prohorovke proglašena je od strane ruskih vojnih istoričara za najveću tenkovsku bitku u istoriji. Novija istraživanja pružaju sasvim drugačiju sliku. Tenkovska bitka kod Prohorovke je zapravo bio haotičan i neuspeo napad oko 250 tenkova sovjetske 5. gardijske tenkovske armije na odbrambene položaje nemačkog II SS korpusa. Neustrašivi frontalni napad bio je neočekivan, ali i loše organizovan, zbog čega su ga nemačke jedinice uspešno razbile. Sovjetski tenkovi, oko 400 komada uništeni su tokom 12. jula. Nemci su izgubili neznatan broj tenkova, ali su gubici u pešadiji, koja se u bliskoj borbi sukobila sa ruskim tenkovima T-34 bili značajni. Do kraja dana su obe strane bila toliko iscrpljene da je na ovom delu fronta došlo do smirivanja situacije. Bez obzira na loše napredovanje severnog kraka Manštajn je odlučio da nastavi napad sa 4. oklopnom armijom. Međutim, bez obzira na sve, sposobnost Crvene armije da trpi velike gubitke u materijalu i ljudstvu i da nastavi da se bori dovela je do zaustavljanja nemačke ofanzive, iako su nemački gubici bili znatno manji od sovjetskih. Pod uticajem neuspele kontraofanzive na jugu, Crvena armija prešla je u ofanzivu na severu, kod orlovske izbočine, probila je nemačku liniju fronta i izbila u pozadinu nemačke 9. armije. Avgusta 1943. godine, Hitler je povukao II SS oklopni korpus sa južnog kraka Kurske izbočine čime je operacija Citadela okončana neuspehom.

Bitka kod Kurska podsećala je na bitke iz Prvog svetskog rata - pešadija koja napreduje pod mitraljeskom vatrom i tenkovi koji napadaju na baterije protivtenkovskih topova. Najveći deo nemačke ratne opreme je bio nov i neproveren, a njihove posade nisu bile dovoljno obučene za rukovanje novim tipovima naoružanja. Jedinice opremljene novim teškim lovcima na tenkove tipa Ferdinand Elefant, naoružanim sa odličnim nemačkim topom kalibra 88 mm nisu bile opremljene mitraljezom zbog čega su postajale laki plen pešadije ili su uništavane od strane sovjetskih protivtenkovskih topova postavljenih u formaciji u obliku potkovice koja je slabiji bočni oklop nemačkih oklopnih vozila izlagala njihovoj vatri. Ovi položaji su takođe bili zaštićeni malim rovovima za jednog ili dva vojnika koji su bili naoružani mitraljezima i protivtenkovskim minama, koji su onemogućavali nemačkoj pešadiji da napreduje uz svoje tenkove i da ih štiti od napada ruske pešadije. Kurska ofanziva je poslednja ofanziva koja se po svojim razmerama može meriti sa nemačkim ofanzivama tokom 1941 i 1942. godine. Posle ovog poraza Hitlerovo poverenje u njegove generale je značajno opalo. Njegovo mentalno zdravlje je takođe pretrpelo težak udarac što će se u velikoj meri odraziti i na strateške odluke koje je donosio do kraja rata.

Ukrajina: jesen i zima 1943.

Sovjetska napredovanja od 1. avgusta 1943. do 31. decembra 1944.

  do 1. decembra 1943.

  do 30. aprila 1944.

  do 19. avgusta 1944.

  do 31. decembra 1944.

Prodor sovjetskih snaga u pozadinu orlovske izbočine bio je veoma ozbiljan. Čak ni omiljena Hitlerova SS divizija „Velika Nemačka“, koja je prebačena iz Belgoroda u Karačev, nije uspela da zaustavi napredovanje ruskih jedinica, zbog čega je doneta strateška odluka da se napusti Orel (Crvena armija oslobodila je ovaj grad 5. avgusta 1943. god.) i da se nemačke jedinice povuku na Hagen liniju ispred Brjanska. Na jugu, sovjetske jedinice probile su front nemačke Grupe armija „Jug“ u blizini Belgoroda i nastavile da napreduju u pravcu Harkova. U žestokoj pokretnoj bici koja je usledila na ovom delu fronta, tokom jula i avgusta 1943. godine nemački tenkovi Tigar uspeli su da uspore i zaustave ruski napad na jednom delu fronta ali su bili prinuđeni na povlačenje zbog proboja ruskih jedinica u pravcu Psela, zbog čeka je Harkov konačno morao da bude evakuisan 22. avgusta.

Nemačke jedinice koje su početkom avgusta držale položaj na Mijusu i koje su bile sastavljene od 1. oklopne armije i ponovo formirane 6. armije bile su preslabe da bi mogle da se odupru sovjetskom napadu koji ih je primorao da se povuku kroz Donbaski industrijski basen sve do Dnjepra. Zbog ovog povlačenja Nemci su izgubili značajne industrijske resurse i polovinu žitnica koje su bile jedan od glavnih strateških ciljeva invazije na SSSR. Zbog loše strateške situacije na ovom delu fronta Hitler je bio prinuđen da se saglasi sa opštim povlačenjem nemačkih jedinica na zapadnu obalu reke Dnjepar, na kojoj je trebalo da se uspostavi odbrambena linija Istočni zid (Ostwall), kao pandan odbrambenoj liniji Zapadni zid (Westwall) koja je izgrađena da bi zaštitila zapadne granice Nemačke. Međutim, u trenutku kada je nemačka Grupa armija „Jug“ napustila istočnu Ukrajinu i počela da se povlači preko Dnjepra, tokom septembra, ova linija još uvek nije bila izgrađena. Sovjetske jedinice koje su u stopu pratile nemačke jedinice koje su se povlačile, iskoristile su loše utvrđene nemačke položaje na zapadnoj obali reke da bi u hodu forsirale Dnjepar na više mesta i uspostavile mostobrane na zapadnoj obali. 24. septembra Sovjeti su pokušali da prošire mostobran padobranskim desantom u blizini Kanjeva. Iako je ovaj pokušaj propao, nove sovjetske jedinice koje su iskoristile zaštitu padobranaca, prešle su reku i utvrdile se na mostobranu. Tokom septembra i oktobra meseca nemački položaj na Dnjepru je postao neodrživ dok se sovjetski mostobran sve više i više širio. Najznačajniji gradovi duž Dnjepra polako su počeli da padaju Sovjetima u ruke. Prvo je oslobođen grad Zaporožje,14.oktobra a zatim i Dnjepropetrovsk 25.oktobra. U januaru 1944. godine deset nemačkih divizija koje su se našle u sovjetskom okruženju kod Čerkasija uspelo je da se probije, ali uz velike gubitke. Zatim se u martu dvadeset nemačkih divizija iz sastava 1. oklopne armije kojom je komandovao general Hans-Valentin Hube, našlo u okruženju u tzv. Hubeovom džepu kod Kamenjec-Podoljskog. Posle dve nedelje teških borbi 1. oklopna armija je uspela da se uz velike gubitke probije iz okruženja.

Dalje na Severu, nemačka Grupa armija „Centar“ koja je polako potiskivana sa Hagen linije, izgubila je relativno malo teritorija, ali i važne gradove kao što su Brjansk 17. i Smolensk, koji je oslobođen 25. septembra. Ovaj grad je bio ključna tačka kompletnog nemačkog odbrambenog sistema, ali su nemačka 4, 9. armija i 3. oklopna armija još uvek držale svoje položaje na gornjem Dnjepru. Na delu fronta Grupe armija „Sever“ jedva i da je bilo borbi sve do januara 1944. godine kada je oslobođen Novgorod; do kraja februara Crvena armija je stigla do Estonije.

Sovjetske jedinice koje su napredovale na južnom delu fronta, izbile su u martu na rumunsku granicu. Odesa je oslobođena 10.aprila, a Sevastopolj 9.maja 1944. god.

Belorusija: leto 1944.

Glavni članci: Operacija Bagration, Lavov-Sandomježka ofanziva i Slovački narodni ustanak

Na centralnom delu fronta, masivna sovjetska ofanziva pod nazivom Operacija Bagration, koja je počela 22. juna 1944. godine, dovela je do uništenja nemačke Grupe armija „Centar“. Nemci su deo jedinica ove grupe armija prebacili dve nedelje pre početka sovjetske ofanzive u zapadnu Evropu kako bi se suprotstavili savezničkom iskrcavanju u Normandiji. Četiri sovjetska fronta, sastavljene od 120 divizija, sručile su se na oslabljene nemačke položaje.

Sovjeti su ostvarili prednost od deset prema jedan u tenkovima i sedam prema jedan u pešadiji u odnosu na Nemce. U trenutku napada sovjetska brojčana i kvalitativna prednost je bila ogromna. Crvenoj armiji, koja je u ovoj ofanzivi angažovala preko 2,5 miliona vojnika, Grupa armija „Centar“ je mogla da se suprotstavi sa jedva 800.000 vojnika. Nemački front se raspao. Glavni grad Belorusije, Minsk, oslobođen je 3. jula 1944. godine i u njemu je opkoljeno i zarobljeno 50.000 nemačkih vojnika. Deset dana kasnije sovjetske snage izbile su na predratnu granicu sa Poljskom. Brzo napredovanje Crvene armije odseklo je jedinice Grupe armija „Sever“ u Kurlandiji od glavnine nemačkih snaga. Operacija Bagration je po svim merilima bila jedna od najvećih u Drugom svetskom ratu. Gubici Crvene armije iznosili su 765.815 poginulih, nestalih, ranjenih i bolesnih vojnika kao i 2.957 uništenih tenkova i jurišnih topova. Nemački gubici iznosili su oko 445.000 vojnika, od kojih je najveći deo zarobljen.

Na susednom delu fronta sovjeti su 13. jula 1944. godine pokrenuli Lavov-Sandomirsku ofanzivu koja je naterala nemačke snage u zapadnoj Ukrajini na povlačenje. Crvena armija je na jugu ušla u Rumuniju što je dovelo do značajnih političkih promena u ovoj državi. U puču, koji je izveden 23. avgusta zbačena je nacistički orijentisana rumunska vlada što je omogućilo sovjetima da već 31. avgusta uđu u Bukurešt. 12. septembra u Moskvi je potpisano primirje između Rumunije i Sovjetskog Saveza pod uslovima koje je diktirala sovjetska vlada. Izlazak Rumunije iz rata stvorio je veliku prazninu na južnom krilu Istočnog fronta, što je za posledicu imalo gubitak čitavog Balkana.

U Poljskoj je brz prodor Crvene armije primorao Poljsku domovinsku armiju da započne Operaciju Tempest. Tokom Varšavskog ustanka sovjetska armija zaustavila se na reci Visli, nemoćna da pomogne poljskim ustanicima u Varšavi. Pokušaj 1. poljske i Crvene armije da pomogne borcima u gradu odbijen je krajem septembra uz teške gubitke, zbog izdaje londonskih eksponenata među ustanicima . U Slovačkoj je od avgusta do septembra 1944. godine trajao Slovački narodni ustanak koji je predstavljao borbu između jedinica nemačkog Vermahta i pobunjenih slovačkih trupa. Centar ustanka bio je u Banjskoj Bistrici.

Dana 8. septembra 1944. godine. Crvena armija otpočela je napad na Dukla klanac na Slovačko-Poljskoj granici. Dva meseca kasnije Rusi su probili liniju fronta i ušli u Slovačku. Gubici obe strane su iznosili: 85.000 sovjetskih vojnika i nekoliko hiljada Nemaca, Slovaka i Čeha.

istočna Evropa: januar-mart 1945.

Glavni članak: Vislo-Odranska ofanziva

Sovjetska napredovanja od 1. januara 1945. do 7. maja 1945.

Jedinice Crvene armije su konačno ušle u Varšavu 17.januara 1945. godine nakon što su je Nemci sravnili sa zemljom i napustili. Odnos snaga bio je značajno u korist Crvene armije koja je imala devet puta više vojnika, deset puta više artiljerije i deset puta više tenkova i samohodne artiljerije u odnosu na Vermaht. Nakon četiri dana žestokih borbi Crvena armija je probila nemačku liniju fronta i nastavila dalje napredovanje prevaljujući u proseku 30-40 km dnevno. Tokom ove ofanzive, koja je trajala 23 dana, opkoljen je grad Poznanj, a jedinice Crvene armije izbile su na reku Odru, na samo 60 km od Berlina. Ukupni sovjetski gubici tokom ove operacije iznosili su 194.000 vojnika (mrtvi, nestali, bolesni i ranjeni) i 1.267 tenkova i jurišnih topova.

Dana 25. januara 1945. godine. Hitler je preimenovao postojeće nemačke grupe armija: Grupa armija „Sever“ preimenovana u Grupu armija „Kurlandija“; Grupa armija „Centar“ je preimenovana u Grupu armija „Sever“, a Grupa armija „A“ je preimenovana u Grupu armija „Centar“. Grupa armija „Sever“ je saterana u mali džep oko grada Kenigzberga u Istočnoj Pruskoj.

Kontranapad koji je izvela nemačka Grupa armija „Visla“, pod komandom Hajnriha Himlera, pretrpeo je neuspeh 24. februara što je za posledicu imalo sovjetski prodor u Pomeraniju i čišćenje desne obale reke Odre od preostalih nemačkih jedinica. Na jugu su propala tri nemačka pokušaja da se deblokira nemački garnizon u Budimpešti zbog čega su se nemačke jedinice u gradu predale 13. februara. Nemačke armije su ponovo prešle 6.marta u kontranapad na Hitlerovo insistiranje da se linija fronta ponovo uspostavi na reci Dunav. Nemački napad je razbijen 16. marta, a istog dana Crvena armija je prešla u ofanzivu. Crvena armija ušla je u Austriju 30. marta, a Beč je zauzet 13. aprila.

Keningsberg je pao 9. aprila, ali su pojedine nemačke jedinice nastavile da pružaju otpor na mostobranima na Hajlgenbelu i u Kurlandiji sve do kraja rata. Operacija u Istočnoj Pruskoj, iako u senci Vislo-Odranske operacije i kasnije bitke za Berlin, bila je jedna od najvećih i najskupljih koje je Crvena armija vodila u Drugom svetskom ratu. U periodu od 13. januara do 25. aprila Crvena armija imala je gubitke od 584.788 vojnika i 3.525 tenkova i jurišnih topova.

Početkom aprila meseca, Stavka je povukla iz borbe 2. Beloruski front generala Konstantina Rokosovskog i prebacila ga na zapad, na istočnu obalu reke Odre. Tokom prve dve nedelje aprila sovjeti su izvršili, do tada, najbržu rokadu jedinica na prvoj liniji fronta. 1. Beloruski front generala Georgija Žukova, koji se nalazi na liniji fronta od Frankfurta na Odri, na jugu, pa sve do Baltika na severu, prebačen je na deo fronta naspram Zelovskih visova. 2. Beloruski front zauzeo je nekadašnje položaje 1. Beloruskog fronta, severno od Zelovskih visova. Prebacivanje sovjetskih jedinica otvorilo je privremene praznine u sovjetskom rasporedu što su ostaci 2. nemačke armije, koja je bila u okruženju u Gdanjsku, iskoristili da se prebace preko reke Odre. Na jugu je maršal Konjev promenio pravac napredovanja 1. Ukrajinskog fronta koji je umesto ka Gornjoj Šleziji nastavio da nastupa na severozapad ka reci Nisi. Ova tri sovjetska fronta ukupno su brojala 2,5 miliona vojnika (uključujući i 75.556 vojnika 1. poljske armije); 6.250 tenkova; 7.500 aviona; 41.600 artiljerijskih oruđa; 3.225 raketnih lansera tipa Kaćuša i 95.388 motornih vozila.

Berlin: april 1945.

Glavni članak: Bitka za Berlin

Sve što je Sovjetima ostalo da urade je da lansiraju ofanzivu i osvoje teritoriju koja će kasnije ući u sastav Istočne Nemačke. Sovjetska ofanziva je imala dva cilja. Kako je Staljin gajio sumnje u namere zapadnih saveznika da predaju sovjetskoj strani teritoriju koju bi oni okupirali a koja je pripadala posleratnoj Sovjetskoj okupacionoj zoni, ofanziva je trebalo da bude izvršena na širokom frontu, i da napreduje što je moguće brže na zapad, kako bi se sa zapadnim saveznicima susrela što je dalje moguće. Ali glavni motiv je bio da se osvoji Berlin. Ova dva cilja su bila međusobno saglasna, jer zaposedanje okupacione zone ne bi bilo moguće izvesti brzo ukoliko se ne zauzme Berlin. Takođe je značajna bila činjenica da su se u Berlinu nalazili strateški ciljevi, kao što su Adolf Hitler, i njemački nuklearni program.

Ofanziva čiji je cilj bio da se zauzme Istočna Nemačka i Berlin je započela 16. aprila napadom na nemačku liniju fronta na rekama Odra i Najse. Nakon nekoliko dana žestokih borbi, Sovjetski 1. BF i 1. UF su napravili rupe u nemačkoj liniji fronta, i jurišali su Istočnom Nemačkom. Do 24. aprila delovi 1. beloruskog fronta i 1. ukrajinskog fronta su završili opkoljavanje Berlina, i Bitka za Berlin je ušla u svoje finalne etape. 25. aprila, 2. BF se probio kroz liniju nemačke 3. oklopne armije, južno od Ščećina. Sada im je bio slobodan put na zapad prema Britanskoj 21. armijskoj grupi i na sever prema baltičkoj luci Štralsund. Sovjetska 58. gardijska divizija iz 5. gardijske armije je uspostavila kontakt sa Američkom 69. pešadijskom divizijom iz Prve armije blizu Torgaua, na reci Labi.

Dana 29. aprila, dok su se sovjetski vojnici probijali ka centru Berlina, Adolf Hitler se oženio Evom Braun, a zatim izvršio samoubistvo 30.aprila popivši cijanid i pucajući u sebe. Helmut Vajdling, komandant odbrane Berlina, je predao grad Sovjetima 2. maja. Sve zajedno, berlinska operacija (16. april - 8. maj) je stajala Crvenu armiju 361.367 vojnika (mrtvih, nestalih, ranjenih i bolesnih) i 1.997 tenkova i jurišnih topova. Nemačke gubitke u ovom periodu nije moguće ni približno odrediti.

U 02:41 ujutro 7. maja, 1945, u vrhovnom štabu savezničkih snaga, nemački načelnik generalštaba, general Alfred Jodl je potpisao dokumente o bezuslovnoj predaji svih nemačkih snaga saveznicima. U dokumentima je između ostalog stajalo Sve snage pod nemačkom kontrolom će prekinuti aktivne operacije u 23:01 časa po Centralno-evropskom vremenu, 8. maja 1945. Narednog dana, malo pre ponoći, Kajtel,Štupf i Fideburg potpisali kapitulaciju u Berlinu, u štabu maršala Žukova. Rat u Evropi je završen.

U Sovjetskom Savezu se uzima da je rat završen 9. maja, kada je predaja stupila na snagu po moskovskom vremenu. Ovaj datum se slavi kao nacionalni praznik, Dan pobede (Denь Pobedы) u Ruskoj Federaciji i nekim drugim postsovjetskim zemljama.

Neke nemačke armije su u početku odbile da se predaju, i nastavile su sa borbama u Čehoslovačkoj otprilike do 11. maja.

Vođe

Sovjetski Savez i Nacistička Nemačka su bile ideološki vođene totalitarne države u kojima su vođe imale gotovo apsolutnu vlast. Karakter sukoba je stoga bio određen ličnostima vođa i njihovim ideologijama u mnogo većoj meri nego na bilo kojem drugom bojištu Drugog svetskog rata.

Adolf Hitler je držao ratne akcije pod čvrstom kontrolom, provodeći dosta vremena u komandnim bunkerima (najpoznatiji su bili kod Rastenburga u Istočnoj Pruskoj, kod Vinice u Ukrajini, i u Berlinu). U ključnim periodima rata, držao je dnevne situacione konferencije, na kojima je koristio svoj zavidni talenat za javne nastupe da pridobije za sebe generale koji bi mu se protivili.

Verovao je da je vojni genije, sa potpunim uvidom u ratna zbivanja. U avgustu 1941. kada su Valter fon Brauhič (načelnik Vermahta) i Fedor fon Bok predlagali napad na Moskvu, Hitler je umesto ovoga naredio opkoljavanje i osvajanje Ukrajine, kako bi zauzeo ukrajinske žitnice, industriju i prirodne resurse. Neki istoričari veruju da je ova bila pogrešna odluka, kojom je Hitler propustio priliku da pobedi u ratu.

Hitler je verovao da je tokom zime 1941—1942. njegovo tvrdoglavo odbijanje da dopusti nemačkim armijama da se povuku spaslo grupu armija Centar. Kasnije je rekao Erhardu Milhu,

Morao sam da budem nepopustljiv. Morao sam da kažem čak i mojim najbližim generalima da se spakuju, dva generala armije, na primer … Ovoj gospodi sam samo mogao da kažem, „Vratite se u Nemačku što brže možete – ali ostavite armiju pod mojom komandom. I armija ostaje na frontu."

Uspešna sovjetska odbrana Moskve navela je Hitlera da insistira na odsudnoj odbrani teritorija, čak i kada to nije imalo nikakvog vojnog smisla i da otpušta generale koji su se povlačili bez njegove izričite dozvole. Oficiri koji su pokazivali ličnu inicijativu zamenjeni su sa fanatičnim Nacistima koji su izvršavali samo njegova naređenja. Veliki broj zarobljenih nemačkih vojnika u drugoj polovini rata, u bici kod Staljingrada, u Korsun-Čerkasi džepu i na drugim mestima bio je direktna posledica Hitlerovih naređenja. Mnoge divizije ostajale su opkoljene u gradovima tvrđavama ili su bile besmisleno žrtvovane na nevažnim sektorima fronta zato što Hitler nije dozvoljavao povlačenje i napuštanje osvojenih teritorija.

Hitlerovo nekompetentno komandovanje Nemačkom vojskom izazvalo je frustraciju kod mnogih njegovim feldmaršala i generala što je bio i jedan od glavnih razloga za pokušaj državnog udara 1944. godine koji je propao 20. jula iste godine i čiji organizatori i učesnici su bili osuđeni na smrt. Posle neuspelog državnog udara Hitler je izgubio poverenje u vojsku i u daljem toku rata se u potpunosti oslanjao na SS i na proverene članove Nacističke partije. Ograničivši se samo na SS i proverene naciste, Hitler je do kraja rata imenovao na ključne položaje u vojsci gomilu nesposobnjakovića i ulizica; očigledan primer ovakve prakse bilo je imenovanje šefa SS Hajnriha Himlera za komandanta Grupe armija „Visla“ koja je učestvovala u odbrani Berlina 1945. godine koji je ubrzo podlegao pritisku i pretrpeo nervni slom samo da bi bio zamenjen sa sposobnim nemačkim generalom Gotardom Hajnricijem.

Hitlerovo upravljanje ratom imalo je katastrofalne posledice za Nemačku armiju koja se borila do kraja rata samo zahvaljujući profesionalizmu i istrajnosti svojih oficira i vojnika. Ipak, saveznički generali koji su čitali dešifrovane nemačke vojne depeše uvek su bili srećniji kada je nemačkim jedinicama koje su se nalazila na pravcu njihovog napredovanja komandovao Hitler. F. V Vinterbotom je napisao sledeće za Hitlerovo naređenje Gerdu fon Rundštetu da nastavi napad na zapad tokom Ardenske ofanzive:

Iz iskustva smo znali da kad Hitler odbije da sluša preporuke svojih generala, stvari krenu loše bez izuzetka.

Josif Staljin je snosio najveću odgovornost zbog sovjetskih neuspeha tokom prve dve godine rata.

U Velikoj čistki sprovedenoj po Staljinovom naređenju u Crvenoj armiji tridesetih godina 20. veka, stradao je visoki oficirski kadar uključujući i zagovornika modernog blickriga Mihaila Tuhačevskog. Na ključna mesta u armiji imenovani su oportunisti kao što je bio Grigorij Kulik, koji se protivio mehanizaciji armije i proizvodnji tenkova. Nepoverenje u vojsku dovelo je do stvaranja sistema „dvostrukog komandovanja“ u kojem je svaki visoki oficir imao svog političkog komesara koji je obavezno bio član Komunističke partije SSSR i koji se starao da oficir poslušno sprovodi naređenja partije.

Nakon sovjetske okupacije istočne Poljske, Baltičkih država i Besarabije 1939-40. godine. Staljin je insistirao da svaki pedalj okupirane teritorije bude pod kontrolom vojske; zbog toga su vojne jedinice sa dobro utvrđenih graničnih položaja prebačene na zapad, na nove granice Sovjetskog Saveza, na isturenim položajima koji su bili teško odbranjivi. Pretpostavljalo se da će predstojeći rat biti vođen izvan granica SSSR zbog čega su slabo razrađivani vojni planovi za njegovu odbranu. Sa porastom napetosti između dve zemlje, na proleće 1941. godine. Staljin se svim silama trudio da ne pruži povod Hitleru za napad na SSSR; zbog toga je odbio da dozvoli da Crvena armija povisi stepen borbene gotovosti kada je uočeno koncentrisanje nemačkih jedinica na granici i kada su učestali preleti nemačkih izviđačkih aviona. Zbog ovog Staljinovog odbijanja da prihvati stvarnu situaciju Nemci su uspeli da u prvim danima agresije na SSSR unište skoro celokupnu rusku avijaciju koja je još uvek bila raspoređena na isturenim aerodromima u blizini linije fronta.

Staljinovo insistiranje na stalnim kontranapadima bez prethodne pripreme prouzrokovale su gubitak skoro svih raspoloživih tenkova kojima je Crvena armija raspolagala 1941. godine na Istočnom frontu; mnogi tenkovi su zbog lošeg planiranja i logističke podrške jednostavno ostali bez goriva na putu za bojište.

Georgija Žukova mnogi smatraju jednim od najuspešnijih terenskih komandanata.

Za razliku od Hitlera, Staljin je bio sposoban da uči na svojim greškama i znatno je usavršio svoje umeće vođenja rata. Vrlo brzo je shvatio opasnost koju sa sobom nosi loša priprema ratnih operacija zbog čega je insistirao na uspostavljanju kompetentne komande i kontrole nad organizacijom koja je bila poverena Stavki, koju su činili Semjon Timošenko, Georgij Žukov i Kliment Vorošilov.

U prelomnoj fazi rata, tokom jeseni 1942. godine. Staljin je učinio velike ustupke armiji: ponovo je uspostavljena jedinstvena komanda, vraćene su epolete koje su nosili caristički oficiri koji su se priključili revoluciji 1917. godine i dr. Elitne divizije dobile su naslov „Gardijske“. Međutim, ovi ustupci bili su uvedeni zajedno sa strogim pravilima službe: Naredba br. 277, izdata 28. jula 1942. godine pretila je vojnim sudom onim oficirima koji se povuku bez naređenja. Neposlušni oficiri i vojnici bili su prekomandovani u kaznene bataljone i čete, a one koji bi pokušali da pobegnu sa fronta likvidirao je NKVD-a na licu mesta bez prethodnog suđenja.

Čim je postalo jasno da će Sovjetski Savez pobediti u ratu Staljin se postarao da propaganda stalno potencira njegovo vojno vođstvo kao presudno za pobedu u ratu; pobednički sovjetski generali su gurnuti u zapećak i nikada im nije dozvoljeno da se bave politikom. Posle rata Crvena armija je pretrpela još jednu čistku: mnogi uspešni oficiri su degradirani i raspoređeni na nevažne funkcije (uključujući i Žukova, Malinovskog i Konjeva); nekolicini je mučenjem iznuđeno priznanje za kovanje zavere zbog čega su poslati u Gulage. Nikome nije dozvoljeno da ugrozi Staljinov kult ličnosti. Jedini izuzetak bilo je posleratno imenovanje Žukova za ministra odbrane.

Okupacija i represije

Pripadnik Einsatzgruppe D ubija Jevrejina koji kleči ispred popunjene masovne grobnice u Vinici, Ukrajina, 1941.

Nemačka je tokom 1941. godine osvojila ogromne teritorije koje je trebalo umiriti i na njima uspostaviti nemačku upravu. Neki sovjetski građani, uglavnom u republikama u kojima Rusi nisu činili većinu stanovništva, dočekali su nemačke osvajače kao oslobodioce od staljinističke represije. Međutim, nije im trebalo mnogo da shvate da su njihovi novi gospodari skoro isto toliko surovi kao i njihovi prethodnici. Nacistički orijentisani nacionalni Beloruski, Ukrajinski i Kozački oslobodilački pokreti nisu ulivali poverenje Hitleru; neki od ovih pokreta priključeni su nemačkoj vojsci dok su drugi brutalno ugušeni. Ni jedna od okupiranih teritorija nije imala bilo kakav oblik samouprave. Naprotiv, nacistička ideologija planirala je da ovaj deo Sovjetskog Saveza kolonizuje nemačkim stanovništvom, dok bi domaće stanovništvo bilo likvidirano, prognano ili pretvoreno u robovsku radnu snagu.

Neke okupirane teritorije, kao što je to bio slučaj sa Baltičkim državama, postale su sastavni deo Velike Nemačke; u drugima su formirani Komesarijati koji su imali zadatak da izvuku maksimalnu korist sa ovih teritorija. U septembru 1941. god. Erih Koh je imenovan za Komesara Ukrajine. U svom pozdravnom govoru Koh je izneo suštinu nemačke politike prema okupiranim teritorijama: „Ja sam poznat kao krvoločni pas... Naš posao je da iz Ukrajine isisamo sva dobra kojih se možemo dočepati... Od vas očekujem najveću moguću surovost prema lokalnom stanovništvu."

Zločini prema jevrejskom stanovništvu na okupiranim teritorijama u Sovjetskom Savezu su počeli odmah po njihovoj okupaciji. Pored SS Ajnzacgrupa koje su okupljale i ubijale Jevreje, Nemci su ohrabrivali i lokalne antisemite da se uključe u njihov sistematski pogrom. U julu 1941. god. SS grupa pod komandom generala Eriha fon dem Bah-Zelevskog započela je sistematsko ubijanje Jevreja, uključujući i masakr kod Babi-Jara u kojem je ubijeno 30.000 ljudi. Do kraja 1941. godine preko 50.000 nemačkih vojnika bilo je angažovano na likvidaciji Jevreja. Postepena industrijalizacija ovog gnusnog poduhvata dovela je do usvajanja tzv. Konačnog rešenja jevrejskog pitanja i do pokretanja Operacije Rajnhard u sklopu koje su formirani logori za istrebljivanje Jevreja: mašinerija za holokaust. Tokom tri godine okupacije ubijeno je između 1-2 miliona sovjetskih Jevreja. I druge etničke grupe, uključujući Rome i Sinte, takođe su bile meta organizovanog istrebljivanja.

Masakr Jevreja i drugih etničkih manjina bio je samo deo smrti koje je prouzrokovala nacistička okupacija. Mnogo hiljada sovjetskih građana je takođe ubijeno, ali je najviše umrlo od gladi zbog nemačkih rekvizicija za vojsku. Tokom povlačenja kroz Ukrajinu i Belorusiju 1943-44. godine nemački okupatori su doslovno primenjivali politiku "spaljene zemlje". Nemačka vojska spalila je mnoge gradove i sela, uništila kompletnu infrastrukturu i zalihe hrane i useve što je za posledicu imalo smrt mnogih civila koji su umirali od gladi ili zime. Ukupan broj civila koji su poginuli ili umrli tokom Drugog svetskog rata u Sovjetskom Savezu kreće se od 7 miliona (Enciklopedija Britanika) do 17 miliona (Overy).

Nacistička ideologija i surov tretman lokalnog stanovništva i ruskih ratnih zarobljenika podstakla je stvaranje širokog partizanskog pokreta otpora na okupiranim teritorijama kojima su se priključili čak i antikomunisti i nacionalisti. Partizanski pokret na okupiranim teritorijama, koji je brojao i do nekoliko stotina hiljada vojnika (veliki broj njegovih pripadnika činili su oficiri i vojnici Crvene armije koji su tokom nemačkog blickriga 1941. godine ostali iza nemačke linije fronta), kao i prilike koje nemačka vojska nije iskoristila, predstavljaju jedan od glavnih faktora koji su doprineli porazu Vermahta na Istoku.

Industrijska proizvodnja

Sovjetska pobeda je u velikoj meri izvojevana zahvaljujući sposobnosti sovjetske industrije da nadmaši nemačku, uprkos velikim gubicima u ljudstvu i teritorijama. Staljinovi petogodišnji planovi su počev od 1930. sproveli proces industrijalizacije oblasti oko Urala i centralne Azije. Vozovi koji su tokom 1941. godine dovozili ruske jedinice na front, u povratku su vršili evakuaciju na hiljade fabrika iz Belorusije i Ukrajine na sigurne oblasti daleko od linije fronta.

Kako su tokom 1943. godine ljudske rezerve bile na izmaku, Crvena armija je u predstojećim velikim ofanzivama morala da se osloni na vojnu tehniku. Povećanje proizvodnje vojne industrije postignuto je na uštrb životnog standarda običnih građana - povećanje je uglavnom postignuto primenom principa „totalnog rata“ pod parolom „sve za front“ - kao i uz pomoć vojne opreme koja je u skladu sa Sporazumom o zajmu i najmu dopremana iz SAD i Ujedinjenog Kraljevstva.

Nemačka industrija nije mogla da se takmiči sa Sovjetskom proizvodnjom (u 1943. godine. Sovjetski Savez je proizveo 24.000 tenkova naspram 13.000 nemačkih). Sovjeti su postepeno usavršavali postojeću ratnu tehniku, u isto vreme pojednostavljujući i ubrzavajući proces proizvodnje što je znatno uticalo na povećanje produktivnosti vojne industrije. U međuvremenu, nemačka industrija je bila prinuđena da razvija novu, znatno usavršenu vojnu tehniku kao što su to bili tenkovi tipa Panter i protivoklopni bacači tipa Pancerfaust čiji je proces proizvodnje bio prilično složen i dugotrajan.

Žrtve

• (izvor) Istočni front je jedinstven u Drugom svetskom ratu po veličini i žestini borbi koje su na njemu vođene. Istočni front je takođe bio najsmrtonosnije ratište u Drugom svetskom ratu. Nemački vojni gubici na Istočnom frontu iznosili su preko 4 miliona vojnika, sovjetski, između 7-8 miliona vojnika dok je broj civilnih žrtava bio oko 14 miliona. Ovako velikom broju žrtava doprineo je genocidni karakter ubijanja u Sovjetskom Savezu, koja su obuhvatala ne samo smrti na bojnom polju već i brojne zločine nad civilnim stanovništvom, ubijanje ratnih zarobljenika obe strane, ubijanje zarobljenih partizana, masovna nemačka neselektivna upotreba artiljerije i avijacije kao i brutalnost sa kojom je Staljin tretirao pretpostavljene neprijatelje njegovog režima. Česte borbene operacije, ali najviše primena politike „spaljene zemlje“ dovela je do uništenja velikog broja naseljenih mesta kao i zaliha hrane i useva u poljima što je prouzrokovalo dodatne patnje i smrt civilnog stanovništva koje je umiralo od bolesti, gladi i hladnoće.

Prema navodima generala Romana Rudenka tokom suđenja u Nirnbergu, materijalna šteta u Sovjetskom Savezu, koju je nanela invazija sila Osovine, procenjuje se na 679 milijardi rubalja. Ova šteta se sastoji u, između ostalog, potpunom ili delimičnom uništenju 2.508 crkvenih objekata, 1.710 gradova, 70.000 sela i zaselaka, 31.850 industrijskih postrojenja, 40.000 milja železničke pruge, 4.100 železničkih stanica, 40.000 bolnica, 84.000 škola, i 43.000 javnih biblioteka. Sedam miliona konja i 17 miliona ovaca i koza je zaklano ili odvezeno

Vidi još

• Hronologija Istočnog fronta.
• Vojna istorija Nemačke tokom Drugog svetskog rata.
• Operacija Zilberfuhs, napad sila Osovine na sovjetski Arktik.
• Operacija Avgustovska oluja, sovjetska kampanja protiv Japana u Mandžuriji.
• Hronologija Drugog svetskog rata.
• Zarobljena nemačka oprema u sovjetskoj upotrebi na Istočnom frontu
• Pakfront, sovjetska vojna taktika
• Pancerkrejl, nemačka vojna taktika

Literatura

• Beevor, Antony; Cooper, Artemis (1998). Stalingrad. Viking. 
• Beevor, Antony (2002). Berlin: The Downfall 1945. Penguin. 
• Erickson, John (1975). The Road to Stalingrad. Harper & Row. 
• Erickson, John (1982). The Road to Berlin. Harper & Row. 
• Erickson, John; Dilks, David (1994). Barbarossa, the Axis and the Allies. Edinburgh University Press. 
• Glantz, David; House, Jonathan (1995). When Titans Clashed: How the Red Army stopped Hitler. University Press of Kansas. 
• Guderian, Heinz (2001). Panzer Leader. Da Capo Press, New York. 
• Liddell Hart, Basil (1973). History of the Second World War. Cassel & Co; Pan Books. 
• Rudiger OvermansDeutsche militarische Verluste im Zweiten Weltkrieg
• Overy, Richard (1997). Russia's War: A History of the Soviet Effort: 1941—1945. Penguin. 
• Seaton, Albert (1971). The Russo-German War 1941—45. Praeger. 
• Winterbotham, F. W. (1974). The Ultra Secret. Orion. 

Spoljašnje veze

• OnWar mape Istočnog fronta
• Erinnerungen des Leutnants d.R. Wilhelm Radkovsky 1940—1945.
• Pobediteli: Fleš animacija Istočnog fronta (slike, snimci, intervjui, memorijali. Pisano iz ruske perspektive)
• Feldgrau.com Nemačke oružane snage 1919—1945.