Википедија

Srpska vojska u srednjem veku

Istorija srpske vojske u srednjem veku može se podeliti na nekoliko perioda: doba vizantijske vrhovne vlasti (7—12. vek), doba Nemanjića (1180—1371), doba feudalne anarhije (1371—1402), doba srpske despotovine (1402—1459) i doba ugarske vrhovne vlasti (1459—1527).

Srpska vojska u srednjem veku
Ratnička oprema iz 14. veka na fresci iz Visokih Dečana.
Jačina27.000 (924)[1]
30.000 (1330)[2]
70.000 (1371)
20.000 (1389)[3]
5.000 (1402)[4]
6.000 (1459)[4]
Angažovanje
Komandanti
Komandant.
Srpska vojna istorija
Srpska vojska u srednjem veku
Vojska Kneževine Srbije
Crnogorska knjaževska i kraljevska vojska
Srpska kraljevska vojska
Jugoslovenska vojska
Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije
Jugoslovenska narodna armija
Srpska vojska Krajine
Vojska Republike Srpske
Vojska Jugoslavije
Vojska Srbije i Crne Gore
Vojska Srbije

Doba vizantijske vrhovne vlasti (9—12. vek) uredi

 
Srpske oblasti i gradovi u 9. veku.

Počeci srpske države uredi

Glavni članak: Kneževina Srbija u ranom srednjem veku
 
Replika Srpske srednjovekovne opreme iz doba Stefana Nemanje sa objašnjenjima
 
Pobeda Vojislava nad Grcima god. 1043. u bitci kod Bara
 
Prikaz vojske Stefana Nemanje u susretu sa Fridrihom Barbarosom

Srbi (Sorabi) na Balkanu se prvi put se pominju u franačkom letopisu u događajima koji su vezani za 822. godinu, kao silan narod koji drži veliki deo bivše rimske provincije Dalmacije, ali prema pisanju Konstantina Porfirogenita (913—959) u O upravljanju carstvom Srbi su na naselili Balkan u vreme cara Iraklija (610-641).[5] Prema Konstantinu VII Porfirogenitu, Srbija je bila samo jedna od srpskih zemalja na Balkanu naseljavali su planinske oblasti na gornjoj Drini sa Pivom i Tarom, donji tok Zapadne Morave, doline Lima i Ibra, zemlju koja će kasnije poneti ime Raška. Pored Srbije, Srbi su naselili susedne zemlje Travunjaniju i Zahumlje.[5] Za Duklju Konstantin VII nije izričito napisao da su je naselili Srbi u prvoj polovini VII veka, ali to je verovatno. Postoji mišljenje da je presudniji uticaj na stvaranje prve države kod Srba izvršila dobro uređena Vizantija i da je prvu državu Srba na Balkanskom poluostrvu do sredine 7. veka stvorio vođa doseljavanja Srba i njihov prvi vladar na Balkanskom poluostrvu.[a]

Sredinom 9. veka, pod knezom Vlastimirom (o njegovim prethodnicima Višeslavu, Radoslavu i Prosigoju veoma malo se zna), Srbi su u trogodišnjem ratu odbili nasrtaje Bugara pod kanom Presijanom. Vlastimirovi sinovi Mutimir, Strojimir i Gojnik potukli su Presijanovog sina Borisa između 852. i 867. kada je upao u Rašku, i zarobili Borisovog sina Vladimira sa 12 velikih boljara. Ti uspesi ubrzavaju proces raspadanja rodova i stvaranja države, kao i primanje hrišćanstva (nakon 863), koje objedinjuje Srbe centralističkom crkvenom organizacijom, koja jača vlast kneževa.[7] Krajem 9. i početkom 10. veka srpski knez Petar Gojniković (oko 892-917. ili 818) vladao je kneževinom Travunija i Neretljanskom oblašću (Paganijom) i vidi se da su srpske zemlje povremeno bile ujedinjene u istoj državi.[8]

Vizantijski carevi su sve do latinske invazije 1204. isticali vrhovnu vlast nad srpskim vladarima, ali se ona tokom vremena nejednako osećala, a na mahove i sasvim gubila. Dalji razvoj i širenje Srbije zaustavili su Bugari u 10. veku: srpski knez Zaharije Pribisavljević (Prvosavljević) potukao je Bugare cara Simeona koji su upali u Srbiju, ali novi nalet Bugara 924. nije mogao izdržati i morao se skloniti u Hrvatsku; zemlja je opustošena, a zarobljeni srpski župani odvedeni su u Bugarsku. Posle smrti cara Simeona 927. godine, kada je moć Bugarske počela da opada, Časlav Klonimirović obnovio je Srbiju, koja je verovatno zahvatila teritorije od Une na zapadu do donjeg toka Zapadne Morave na istoku, a od Save na severu do Jadranskog mora na jugu.[9] Krajem 10. veka Rašku je pokorio car Samuilo.[7]

Druga srpska država stvarala se uporedo u Duklji, od 11. veka nazvana Zetom po desnoj pritoci reke Morače. Zahvatala je deo današnje Crne Gore i severne Albanije. Više podataka o toj kneževini imamo tek za vlade kneza Vladimira (kraj 10 - početak 11. veka), koga je pobedio, a zatim vratio na vlast Samuilo.[7]

Vladar i župani uredi

Vladar (knez) je bio vrhovni vojskovođa i sudija, a njegova vlast prenosila se preko župana i narodne skupštine na ceo narod i zemlju.[10] Župani su bili starešine župa, osnovnih delova države, koje su činile rečne doline ili kotline, međusobno razdvojene nenaseljenim šumskim ili planinskim predelima. Središte župe bio je grad. Posle kneza župani su bili najmoćniji ljudi u zemlji. Njima su bili potčinjeni satnici, starešine delova župe (kao centenarius u Franačkoj). U kasnijem periodu pominju se tisućnici, satnici, prdesetnici i desetnici, po vizantijskom (upravo rimskom) dekadnom sistemu, koji su Sloveni, kao i Germani, prihvatili još u doba plemenskog uređenja. Svakako, bile su to samo titule, jer nema dokaza da su se vojske tako i delile.[11] Narodne skupštine bile su dvojake: državni sabor i skupovi župa. Prvi su birali vladara ako je presto bio upražnjen, a drugi rešavali lokalna pitanja.[11] Srpsko vojničko uređenje kao i ostali segmenti državnog uređenja bili su po uzoru na Vizantiju ili od zapadnih zemalja po ugledima na Italiju odakle je uticaj dolazio iz Dalmatinskog primorja.[12]

Narodna vojska uredi

 
Replike srpskih srednjovekovnih šlemova u doba Stefana Nemanje

Vladareva naoružana pratnja bila je jezgro vojske plemenskog saveza, a radila je i policijske poslove protiv onih koji nisu poštovali običajno pravo i imovinu rodovsko-plemenskih starešina. Na lokalnim skupštinama su učestvovali svi slobodni muškarci, koji su svi ujedno i vojnici, gotovo isključivo pešaci. Glavno oružje bilo je luk i strela (ponegde i otrovna), a pominju se i koplja i štitovi. Mačeve (u ono doba retkost u našim krajevima) posedovale su samo starešine. U planinama su Srbi mogli da pruže jak otpor konjaničkim narodima - Avarima, Bugarima, Ugarima. U vreme kada je podložnost Vizantiji bila efektivna, Srbi su joj davali pomoćnu vojsku. U doba Vasilija I (867—886) srpski ratnici odlazili su u južnu Italiju, gde su se sa Hrvatima, Zahumljanima, Travunjanima i Konavljanima borili protiv Arabljana. U doba Komnina (11-12. vek) srpski veliki župan bio je dužan da daje 2.000 ljudi prilikom carevih pohoda na zapad (u Evropi), a 300 (kasnije 500) za pohode u Aziju.[11] Prema nekim procenama u prvoj polovini 10. veka u vreme vladavine Zaharija Srbija je mogla imati oko 27.000 vojnika i mornara, a od toga bilo je oko 23.000 pešadinaca, oko 1.700 konjanika i više od 100 brodova sa oko 2.800 mornara.[1]

Konjica uredi

Srpska konjica je kroz postojanje srpske srednjovekovne vojske prošla kroz tri faze. Kroz ceo 13. vek, jezgro srpske vojske je bila laka konjica. Konjica kojom je kralj Milutin ratovao sa Grcima i koju im je pozajmljivao u borbi s Turcima, bila je sastavljena od lakih konjanika. Car Dušan je reformisao srpsku vojsku, prenevši joj težište sa lake na tešku konjicu.Sa pojavom turske vojske, teška konjica postaje neefikasna, pa despot Stefan Lazarević i kasnije despot Đurađ Branković ponovo uvode laku konjicu.[13]

Pešadija uredi

U starih Slovena, pre razvoja feudalnih odnosa, pešaci su predstavljali glavnu vojnu snagu. Od oružja su imali dva koplja (jedno za bacanje, drugo za borbu prsa u prsa), luk i sekiru, a kao zaštitno oružje-štit. Formiranjem slovenskih država razvijaju se feudalni odnosi, a time i opada uloga pešadije. Međutim, kako je i dalje ostalo mnoštvo sitnih slobodnih zemljoposednika koji su izbegli da postanu kmetovi, ali nisu imali sredstava da sami nabave konje i skupocenu opremu, oni se bore peške, a u doba Nemanjića vlastelinčići i čine najbrojniji deo vojske.[14]

 
Replika srpske vojne nošnje iz vremena Stefana Nemanje
 
Pancirna košulja nošena od strane srpskih ratnika u Srednjem veku
 
Srpski srednjovekovni mač
 
Srpski srednjovekovna oprema
 
Srpska vojna organizacija u Srednjem veku
 
Grb Nemanjića, pretpostavlja se da je Dušan Nemanjić nosio šlem poput onoga sa grba u toku bitke na Velbuždu
 
Grb Lazarevića sa šlemom kakav se pretpostavlja da su nosili knez Lazar Hrebeljanović i despot Stefan Lazarević
 
Srpski oklop 15. vek
 
Oklop srpskog viteza iz 15. veka
 
Viteški šlem iz 15. veka pronađen u Smederevskoj tvrđavi

Doba Nemanjića (1180—1371) uredi

Glavni članak: Istorija Srbije u srednjem veku
 
Rekonstrukcija ratničke opreme iz doba Stefana Nemanje
 
Kralj Milutin pobeđuje Tatare u bici na reci Drimu, Tatarska vojska pokušala je na konjima da prejaše nabujali Drim,srpska vojska ih je dočekala na susednoj obali i potukla oružjem i strelama
 
Bitka kod Velbužda
 
Romantičarski prikaz Titusa Dugovića, srpskog ratnika u službi Janjoša Hunjadija kako gine u odbrani Beograda 1456
 
Bitka na Hlebnom polju, u kojoj je levo krilo mađarske vojske držao Vuk Grgurović Zmaj Ognjeni Vuk, bitka je bila značajna pobeda Mađarske kraljevine i Srpske despotovine

Feudalizam u Srbiji uredi

Proces feudalizacije Srbije, koji je već u Nemanjino doba (1166—1196) bio prilično odmakao, dovršio se za vlade njegovih potomaka. Sva zemlja prešla je u posed vlastele, crkve i vladara. Njen najveći obradivi deo pripadao je vlasteli (plemstvu), koja se vremenom raslojavala na veliku, malu i vlastelinčiće. Velikaši su mogli posedovati i čitave župe, a vlastelinčići su većinom lično obrađivali svoje parče zemlje, ali je bilo i takvih koji su imali čitava sela.[11]

Vlastelinstva su činila osnovu državne organizacije. Vlastelin je imao upravnu, sudsku i vojnu vlast. Vladar je bio na čelu državne uprave, ali su njegovu vlast ograničavali crkveni i svetovni velikaši. Velika koheziona sila bila je srpska pravoslavna crkva, centralizovana i organizaciono prilagođena državnim potrebama. U njoj su vladari imali imali moćnog saveznika, pa su je bogato darivali zemljom. U osvojenim oblastima Makedonije, Epira i Tesalije srpska i albanska vlastela zamenila su vizantijsku. Ranija vlastela se ponegde zadržala na nižim položajima. Došljaci su dovodili svoje oružane pratnje, koje su često naseljavali i na crkvenu zemlju (čime se crkva vojno aktivirala), a deo su zadržavali kod sebe na dvorovima, u gradovima.[11]

Naglim proširenjem države prevaziđen je dotadašnji način upravljanja, naročito u bivšim vizantijskim oblastima. Nastaje novi oblik vlasti: vlasteli se daju na upravu grdovi, župe, čak i čitave pokrajine (nazvane oblastima ili zemljama), koje se ističu kao celine formirane prema geografskim ili etnografskim faktorima, ili prema moći namesnika i rodbinskom odnosu prema kruni, što je bilo pogubno za državu kao celinu.[15]

Feudalne vojske su teritorijalne, zemljoposedničke vojske. I u Srbiji Nemanjića, vojna obaveza bila je vezana za zemljišni posed. Po Dušanovom zakoniku baštine su vojevale vojsku, što se bez sumnje odnosi samo na slobodne baštine plemstva, na vlastelu i vlastelinčiće. To je bila njihova lična obaveza. Baštine nisu bile zadužene određenim vojnim kontingentima (kao što to nije bilo ni na Zapadu), izuzev u posebnim slučajevima. U Dušanovo doba, Budva, grad od oko 800 stanovnika, bila je obavezna da mu stavi na raspolaganje 50 ljudi pod jednim kapetanom za akciju na ograničenom prostoru. Takve obaveze su mogle teretiti i druge gradove pod srpskom vlašću, koji su kao posebne administrativne jedinice bili u autonomnom odnosu prema kruni, ali se analogija ne može proširiti na vlasteoske baštine u unutrašnjosti zemlje.[15]

U Srbiji nije bilo izgrađenih feudalnih lestvica kao na Zapadu. Namesnici oblasti ili zemalja bili su, verovatno, odgovorni da se sva vlastela i vlastelinčići njihove teritorije odazovu vladaočevom pozivu u rat. Pronija, vizantijska ustanova zatečena u Makedoniji i preneta u Srbiju, bila je izrazito vojničko dobro koje se, načelno, davalo samo aktivnim borcima, za razliku od slobodnih vlasteoskih baština koje su bile vojnički jalove ako sopstvenik nije bio sposoban za vojnu službu.[15]

Vojna organizacija uredi

Vojska je bila sastavljena iz tri elementa: vlastela s pratnjom (baštinici), osobito konjica pronijara, dalje oružani težaci i pastiri, većinom lako naoružani i vrlo hitri pešadijski strelci, i najzad strani najamnici koje je davao vladalac i plaćao iz svoje blagajne. Vrhovni vojskovođa bio je kralj, docnije car, a zastupale su ga njegove vojskovođe, vojvode, kojima se, po zakoniku, imao svako pokoravati kao i vladaocu, ali ima podataka da se u carevom odsustvu vojvode nisu htele međusobno pokoravati.[16] U odsustvu vladarevu vođenje vojske često nije bilo dobro zbog velikog broja vojskovođa; kako Kantakuzin priča, zapovedalo je, u jesen 1342, srpskom vojskom pred Serom dvadeset plemića, među kojima najstariji behu Vratko i Oliver.[2] Vidno obeležje vojski svakog vojvodstva bilo je steg, po kojem su vođe nazivane stegonošama. [17] Glavni vojskovođa odmah iza vladara, nosio je titulu čelnika ili vrhovnog čelnika, kao što je slučaj sa Radičem Postupovićem, čelnikom despota Stefana Lazarevića i Đurađa Brankovića.[18] Po zakoniku cara Dušana, vojna obaveza počivala je na baštini. Tu je dužnost imao svaki vlasnik baštine, ne samo vlastela i vlasteličići, koji su se ranije prosto zvali ""vojnici"", osobito pronijari, nego i seljaci i pastiri, zbog čega se manastirski ljudi, u poveljama, naročito oslobađaju te dužnosti. Nisu poznate pojedinosti o tom. Vojnici među Vlasima izrekom se pominju u hrisovulji manastira Banjske. Od primorskih gradova Budva je davala 50 ljudi pod jednim ""kapetanom"", koji je dobijao od opštine dvostruku platu i konja; ali Budvanci su samo onda bili dužni vojevati, ako bi ""kralj"" lično bio u vojsci, pa i to samo u onim vojnim pohodima, koji bi se kretali u oblasti između Skadra, Kotora i Zete.[2]

O broju vojnika nema dovoljno podataka. Jaki su bili kontingenti planinskog stanovništva; selo Tuzi kod Podgorice, na broju 150 kuća, dužno je bilo, još pod Mlečanima 1416, da opremi 500 ljudi, koje konjanika koje pešaka. Manastirska sela oslobođena behu ratne službe, ali su morala čuvati manastirske kule, pa su, koji put, morala davati ljude, na pr. za čuvanje manastira u Svetoj Gori. Nema sumnje da su ove povlastice dovodile do smanjivanja lokalnih trupa. U to doba vojske nisu bile mnogobrojne već i zbog toga, što ih je teško bilo ishranjivati. Nemanja je obećao caru Fridrihu I 1189. da će mu dati 20.000 vojnika u pomoć. Po Kantakuzinu, srpska i bugarska vojska imale su, u bici kod Velbužda 1330, svaka po 15.000 ljudi. Kotor je dao 1.000 oklopnika kopljanika pod vodstvom Nikole Buće, tokom bitke kod Velbužda.[19] Iz vremena Stefana Dušana nema pouzdanih podataka.[20]

Vlastela uredi

Glavninu oružane sile činila je vlasteoska vojska, sastavljena iz župskih (pokrajinskih) kontingenata vrlo nejednakih po veličini i kvalitetu, što je zavisilo od prostranstva, naseljenosti, bogatstva i ratničkih tradicija teritorija sa kojih su prikupljeni. Ovi odredi nazivaju se vojske i vojvodstva. Njihovo vidno obeležje bio je steg, po kome su vođe nazivane i stegonošama.[16]

Vojska je okupljana od slučaja do slučaja. Na vladarev poziv vlastela i vlastelinčići su u određeno vreme dolazili na određeno zborno mesto. Ali vlastela se nije uvek spremno odazivala. Ustezala se naročito kada nije bila neposredno zainteresovana za rat, a vladar nije imao dovoljno snage da je prisili na poslušnost. Često je i zadocnjavala. Vlastela je svojim oružjem slobodno raspolagala, pa je i ratovala za svoje interese. Krvave raspre među velikašima nisu bile retke. Dušanov zakonik (1349) je institucijom dvoboja pokušao da ograniči svađe plemića na lične sukobe i borbe. U dinastičkim sukobima vlasteoske vojske su igrale glavnu ulogu. Manje su bile mogućnosti odmetanja onih župa na čijem čelu su stajali kraljevski činovnici (kefalije), ako se (što je bila tendencija vremena) nisu pretvorili u feudalce. U načelu, pronijari su morali biti poslušni prema kruni. Namesnici zemalja bili su, u suštini, pronijari.[16] Srpska vlastela i vladari su se odlikovali nošenjem zlatnog pojasa, o koji su kačili oružje. Tako arhiepiskop Danilo u žitiju Stefana Dragutina navodi da je Dragutin nosio zlatni pojas za oružje, koga se odrekao kada je predavao vlast bratu Milutinu. Takođe je napomenuto da je car Dušan posle svog krunisanja za cara, kao znamenje carskog zvanja nosio crvenu obuću.

Hroničari beleže da su u Kosovskom boju 1389. godine nosili opremu optočenu zlatom i dragim kamenjem i da su imali mnogo dobrih konja sa zlatnim sedlima.[21]

Glavna odlika vlastele je bila posedovanje bogatije ratne opreme, jačih konja kao i posedovanje raznih životinja za lov, kao što su hrtovi, sokolovi i orlovi. U narodnom predanju se napominje da su Devet Jugovića posedovali hrtove i sokolove, koji su posle njihove smrti pobijeni kao vid žrtve.

Srpska vlastela je uživala i u višeboju, pandamu viteškog turnira. Na višeboju bi se vlastela ogledala u gađanju prstena na vrhu koplja iz luka i strele ili bi se ratnici ogledali u dvoboju, a najbolji bi od vladara dobili zlatni pojas kao nagradu.

Još jedna odlika srpske vlastele bila su kosa i brada. Srpski vlastelini su u srednjem veku puštali dugu bradu koja je išla u dva kraka.

Srpska vlastela bila je obrazovana za svoje vreme i služila se sa više jezika naroda sa kojima je dolazila u kontakt. Strani jezik koji se najviše koristio bio je Grčki,u čemu govori prilog da su Stefan Nemanja, kao i njegovi sinovi Stefan Prvovenčani i Sava Nemanjić oslovljavali grčkog cara i tasta Stefana Prvovenčanog, sa titulom Kir Aleksij, od grčke reči kir što znači gospodin, potom slede Mađarski, Latinski, Bugarski i Albanski. Dok se sa Vizantincima sporazumevalo na Grčkom, sa Katolicima se sporazumevalo na Latinskom. Postojao je i običaj među vlastelom i vladarima, da u govorima koji su držali vojsci i narodu se češće koristi govor inspirisan religijom i Svetim Pismom, budući da je to bilo vreme kada je religija bila dominantna u svim aspektima života.

U obraćanju kralju ili vlastelinu, kao i prilikom sastavljanja povelja i pisama vladaru ili vlastelinu, obraćalo se nabrajanjem titula i hvaljenjem vladara, vrlo često rečima „Hristoljubivi vladar, samodržaca, gospodin kralj” ili „branitelj vere Hristove i krune.”

Naoružana vlastela je boravila na dvoru vladara zajedno sa nevelikom najamničkom vojskom.[22] Poznat je slučaj da su se Turski najamnici na dvoru kralja Milutina pobunili i da su bili oružijem savladani i razoružani od strane Milutinove vlastele koja je boravila uz kralja.

 
Bitka kod Nikopolja

O vlasteli u doba Đurađa Brankovića, vitez Bertradon Brokijeri ostavio je zapis:„ I zatekosmo u polju rečenog gospodara (Đurađa Brankovića) koji je pošao da lovi sa sokolovima na reci, a sa njim su bila njegova tri sina oko pedeset konjanika i jedan Turčin...Taj gospodin despot ima oko 58 do 60 godina i veoma je lep vladar i krupan čovek...A kada ga rečeni izaslanik s kojim sam ja bio pozdravi u polju on mu i ruku poljubi jer je takav običaj...A sutradan ode pomenuti izaslanik na njegov dvor da mu učini podvorenje, a sa njim odoh i ja tamo gde je bilo dosta njegovih koji su veoma lepi i stasiti ljudi i nose duge kose i brade, jer se svi drže grčke vere...”

Seljaci uredi

Vlastela je od potčinjenih ljudi vodila u rat samo onoliko, koliko je mogla da odvoji i izdržava, najčešće sluge i konjušare, koji su svakako bili i naoružani. Radna snaga bila je vrlo dragocena, pa se zbog toga kmetovi i vezuju za zemlju. Vlastela nije imala računa da od dobrih kmetova stvara rđave ratnike.[15] Slabo naoružani i slabo izvežbani pešaci tada nisu značili mnogo na bojištu. Naoružani kmetovi ne bi ni trpeli tešku vlast vlastele. Posebna dužnost kmetova bila je da održavaju i čuvaju utvrđene gradove, da daju stražu na putevima i na granici, gde su granična vlastela ili krajišnici bili odgovorni za bezbednost. Crkvene baštine bile su oslobođene vojne obaveze. Manastirski seljaci bili su dužni samo da čuvaju manastirske kule. Narod je mogao aktivno učestvovati u ratu samo u odbrani užeg zavičaja - tradicija još iz vremena plemenskog društvenog i vojnog uređenja. Taktički je to moglo biti efikasno samo u rasutoj borbi u planinskim i šumovitim krajevima. Mađarski kralj Ludovik I, na primer, osetio je 1359. svu težinu ratovanja u šumama oko Rudnika protiv naoružanih seljaka. U takvim slučajevima su se i manastirski kmetovi morali latiti oružja.[16]

Najamnici uredi

 
Dijagram šlemova srpske teške pešadije
 
Srpski srednjevekovni mačevi

Pored teritorijalne (vlasteoske) vojske bilo je u Srbiji i stranih najamnika. Najraniji slučaj upotrebe najamnika jeste bitka kod Pantina, gde su Nemanjina braća protiv Nemanje povela najmničku vojsku sastavljenu od Turaka i Franaka ojačanu Vizantijskim odredima. Nemanja ih je kod Pantina dočekao sa domaćom vojskom i do nogu potukao.[23] Kralj Dragutin je od ugarskog kralja kao pomoć u bici na Gatačkom polju, dobio pored ugarskih odreda i kumanske najamnike.[24] Kasnije se javljaju za vlade kralja Milutina (1282—1321), u isto vreme kada su obnovljeni rudnici počeli da donose značajne prihode centralnoj vlasti, koja ih je i uzimala u službu. Milutin je uzimao istočne lake konjanike - turkopole, Kumane, Tatare, Alane (Jase, Osete). Kasnije, u doba Stefana Dečanskog (1321—1331) i cara Dušana (1331—1355) služe zapadni najamnici - vitezovi, efikasniji teški konjanici, verovatno i skuplji. Vrlo verovatno da je Dušan, boraveći u mladosti, tokom izgnanstva njegovog oca na vizantijskom dvoru primetio da vizantijski car koristi najamnike varijaška garda i da je jedan od koraka ka tituli cara bio da i sam nabavi strane plaćenike kao ličnu telesnu gardu po uzoru na vizantijske careve. Najamnici su tada bili jedina stajaća vojska, ukoliko i oni nisu bili naseljeni na zemlji kao Milutinovi turkopoli; iako malobrojni (do 2.000), oni su bili najsigurniji vladarev oslonac, ali su se znali i pobuniti ako nisu bili redovno plaćani. U doba Dušana (1331—1355) garnizonirali su i u zauzetim gradovima.[16] U bici kod Velbužda kralj Stefan Dečanski je raspolagao sa 1.000 najamnika Nemaca i Španaca, od kojih su 300 bili oklopnici. Dušanovu ličnu gardu činilo je 300 nemačkih oklopnika.[25] Najamnici su najčešće korišćeni pri ratovanju izvan granica Srbije, pošto su za ratovanje izvan zemlje bila potrebna izdatna sredstva, koji većina srpskih vojnika nije imala, a i srpski vojnici nisu bili vični ratovanju izvan zemlje.[26] Od najamnika najpoznatiji su bili Palman de Braht, kapetan garde (veliki tepčija)[27] cara Dušana, njegov brat Kijarane i Palmanov sinovac Đorđe.Despot Đurađ Branković je 1429. godine tokom gradnje Smedereva boravio u Solunu, gde je prikupio ljude vojnički dobro izvežbane i dobro ih je plaćao. Radilo se o Grcima i Latinima iz Moreje, po rečima Todora Spandudžina otmenim ljudima, sa čijim odlaskom u Srbiju na službu despota Đurađa je Moreja izgubila svoje najbolje vojnike. Ovim vojnicima je komandovao brat Jerine Branković, Toma Kantakuzin.[28]

Turci i Tatari uredi
 
Natpis na vratima manastira Sv Đorđa u Starom Nagoričanu gde su zadnje tri reči na natpisu glase „Kralj pobi Turke”, posvećeno bici kod Galipolja 1312

Pod Stefanom Urošem II Milutinom, pominje se, ubrzo posle 1282, dolazak mnogih stranih ratnika iz okolnih država koji su slušali o kraljevoj slavi i hrabrosti, te mu ponudili svoje usluge protiv Grka. Ovi najamnici behu delom zapadnjački vitezovi, delom hrišćanski ili nehrišćanski istočnjaci. Istočnjaci behu za vlade kralja Milutina Kumani, od kojih je kralj 1321. skoro 2000 poslao u pomoć svome tastu caru Androniku II, pa onda Turkopoli ili hrišćanski Turci, kao najamnički vođa Melek s 1000 konjanika i 500 pešaka, pa južnoruski Tatari, pa, najzad, kavkaski hrišćani Alani kod Grka, ili Jasi u staroruskim hronikama i u Srbina Danila, preci današnjih Oseta, kojih je tada mnogo bilo i u tatarskoj, bugarskoj i vizantijskoj vojsci. Rđavo se iskustvo steklo s Melekom koji je, po Nićiforu Grigori, bio Turčin hrišćanske vere, prvobitno u vizantijskoj službi pa je onda pristao uz Katalonce. Najposle ga je primio srpski kralj, koji je razoružao njegove ljude, pa ih naselio kao vojničke koloniste. Bogatstvo Srbije navelo je, kako Danilo priča, ove Turke da sklope zaveru protiv kralja. Iako su oni ""njegov hleb jeli"", htedoše ipak da ga ubiju i njegovu državu opljačkaju, ali ih Uroš II preduhitri, pobedivši ih sa svojom, na brzu ruku skupljenom vlastelom, srodnicima i telesnom stražom. Jedni su posečeni, drugi prodani kao roblje, a ostali proterani i prognani; Melek bi uhvaćen i smaknut. Po Orbiniju, još i Stefan Dušan imao je jedan odred Turaka kao najamnike, čije je sedište bilo blizu Danja, u skadarskom kraju.[29]

Italijani i Španci uredi
 
Ilustracija šlemova iz doba Stefana Dušana baziranih na fresci iz Lesnova u vojnom muzeju Beograd

O Italijanima u srpskoj službi govori jedan natpis u Trevizu iz godine 1304. Tu se kaže kako je Franciscus de Salomone, brat tamošnjega episkopa Kastelana de Salomone (1309—1322), proizveden za viteza od strane kralja Uroša II. Nićifor Grigora pominje u srpskoj vojsci, na vojnom pohodu protiv Bugara 1330, 1000 konjanika ""Kelta"", a Kantakuzin 300 oklopnika ""Alamana"". Ali, to ne behu ni Francuza ni Nemci, nego Španci. U dubrovačkim arhivskim knjigama javljaju se tada "Huan Martino de Ponte iz Španije, vojnik kralja Srbije i Primorja" (lat. Johannes Martino de Ponte de partibus Yspanie, constabilis regis Servie et Maritime regionis), kao i " vojnik Pedro Borgonjon, vojnik Pedro Semino, Pedro Lopez i Rodrigo de Spura iz Aragona" (lat. Petrus Borgognonus constabilis, Petrus Seminus constabilis, Petrus Lopez et Lodricus de Spura de Aragonia).[29]

 
Gatačko polje, mesto odlučujuće bitke između Uroša i Dragutina Nemanjića
Nemci uredi

Papsko izaslanstvo zateklo je, 1355, na dvoru carevu 300 Nemaca (lat. Teutonici), plemića i najamnika, pod komandom jednoga kapetana, čije se ime ne pominje, ali koji je bio veran pristalica rimske crkve. Sem ove telesne straže, bilo je i nekoliko odreda Nemaca kao garnizona u važnim mestima. Car Kantakuzin poseo je, kao begunac na srpskom dvoru, 1343, grad Ber, praćen kraljevim nemačkim najamnicima (grč. Γερµανοι). Kada je, sedam godina docnije, 1350, osvojio Ber za sebe, zatekao je onde još uvek isti odred. Pošto se grad predao, dopustio je on Nemcima da odu iz grada u punoj ratnoj opremi, obdarivši ih uz to, dok su Srbi otpušteni bili bez oružja i konja.[29]

Znamenita ličnost na Dušanovu dvoru bio je 1333-1355 nemački vojskovoća, vitez Palman. Njegova otadžbina, po svoj prilici, bila je u istočnim Alpima. On se prvi put javlja kao "plaćenik gospodara kralja Srbije" (lat. stipendiarius domini regis Raxie) u dubrovačkim arhivskim knjigama, u oktobru 1333, kada je primio založeno oružje nekoga bezimenoga kraljevoga najamnika s tim, da ga preda kraljevom ličnom lekaru magistru Antoniju. U aprilu 1336. proputovalo je kroz Dubrovnik srpskom kralju, izaslanstvo austrijskog hercega Otona koje je pratio nemački vitez Palman (lat. dominus Palmanus, miles Teutonicus). U srpskoj službi bili su i dva rođaka Palmanova, njegov brat Kijarane (Chiarane) i njegov sinovac Đorđe.[29]

Laka konjica uredi

Kod Srba je laka konjica imala primenu do kralja Milutina, potom je zamenjena teškom oklopnom konjicom u vreme cara Dušana. U vreme kada Turci nadiru na Balkan, srpska vlastela je primetila da Turci koriste brzu, laku konjicu, akindžije, da izvrše brze napade na teritoriju protivnika, ili da sa njom udaraju na krila protivnika, koji usled teške oklopljenosti ne može da odgovori efikasno na napad. Kod Srba je postojao jedan broj odmetnika, koji su dobili naziv gusari. Ovi odmetnici su koršćeni kao laka konjica u sukobima s Turcima, da bi kasnije posle sloma srpske države prešli u službu kod Mađara i Poljaka, formirajući laku konjicu husare.[30]

Obuka vojske uredi

Podaci o obuci i vežbama srpske vojske dolaze iz dva izvora, oba vezana za bitku na Velbuždu. Prvi izvor govori da su srpski strelci bili odlično izvežbani za bitku da koriste luk i strelu. Drugi iz Dušanovog zakonika, gde Stefan Dušan navodi da je on lično izabrao i uvežbao vojsku za bitku: „I mi sabravši vojnike otačestva našeg, koje sam ja pripremio za borbu, oko petnaest hiljada, i od sveg srca podigusmo ruke naše ka svemogućem Bogu.” [31]

Ratna oprema uredi

 
Srpska teška pešadija skica prema freskama iz manastira Lesnovo iz 1341
 
Srednjovekovni srpski šlemovi na freskama po manastira
 
Srednjovekovni mač iz 12. veka

Vlastela se borila na konju, a vlastelinčići, pretežno, peške. Konjanici su imali koplje i mač, verovatno i buzdovan (palicu), a pešaci-vlastelinčići koplje, mač i štit; sebri (neplemići) bili su strelci ili praćkaši i bili su naoružani sekirama. Samostrel se slabo upotrebljavao. Vizantijski izvori iz doba Manojla Komnina (1180) tvrde da je većina srpskih boraca bila naoružana kopljima i dugim štitovima; imućniji ratnici imali su i oklope za ljude i konje. Najbolji su dobavljani iz Italije. Potpunu vitešku opremu u zapadnom smislu mogao je imati samo mali deo konjanika, samo imućna vlastela.[16] U Srbiji je čak postojala vizantijska funkcija mačonosca, osobe koja je vladaru nosila mač, o čemu svedoči freska kralja Vladislava, u pratnji mačonosca sa mačem.[32] Iako je razvoj srpskog naoružanja poticao sa strane, to oružje je dobijalo beleg naroda koji ga je upotrebljavao, tako da je srpsko naoružanje u srednjem bez obzira na njegovo poreklo srpsko.[33] Srbi su znatan uticaj crpeli i od zapadnih naroda prvenstveno Normana koji su osvojili Siciliju, kao i od Germana od kojih su usvojili izradu konusnih šelmova, mačeva, štitova, teških kopalja, dok su od istočnih naroda, Huna, Avara i Bugara usvojili krljušt oklope od metalnih pločica i verižnjače, šiljate šlemove i oblike lukova i strela.[34]

Koplje uredi

Glavno oružije konjanika bilo je koplje. Ono je ujedno bilo i simbol vladarske moći. U žitiju Svetog Simeona piše da je vladika Stefanu Nemanji pre bitke kod Pantina predao koplje. Zajedno sa mačem, koplje je bilo najvažnije oružije konjanika koji su uglavnom bili vlastela. Konjanici bi u naletu na neprijatelja koristili koplja, kako bi probili neprijateljske redove. Konjaničko koplje je bilo mnogo duže nego pešadijsko koplje.

Mač uredi

 
Mač sa nakrsnicom u obliku latiničnog slova S

Mač je bilo oružje koje su imale sve vojske u Srednjem veku, zajedno sa ostalom opremom. Sastoji se iz sečiva koje je bilo sa dve oštrice i balčaka, tj dela za držanje sa nakrsnicom, koja je predstavljala zaštitu za ruke. U zavisnosti od dužine mača i držalje, postoje kratki i dugi mač. Kod Srba se posle Maričke bitke pojavljivljuje mač sa nakrsnicom u obliku latiničkog slova S. Primena ovog mača bila je da zaustavi sablju. Pored običnog mača, Srbi su došli u kontakt sa sabljom, koja je prikazana na nekim freskama. Vrlo verovatno da su sablju kod Srba doneli Turski najamnici u vreme kralja Milutina, ali je ona počela masovnije da se koristi u vreme posle Kosovske bitke, jer se pokazala efikasnija od običnog mača.

Luk i strela uredi

Lukovi su bili od drveta, kosti i roga, a otrovne strele pominju se u mnogim izvorima. Prilikom sukoba sa Srbima na Moravi, u predelu današnje Ćuprije, osetili su otrovne strele vojnici Hajnriha Lava, kada je išao u krstaški rat 1172; isto tako krstaši trećega pohoda 1189, na maršu od Braničeva ka Nišu, pa i kralj Sigismund, kada je išao protiv Vlaške 1395. Srpska pešadija je u bici na Velbuždu bila odlično izvežbana u upotrebi strela.[35] Vizantinci su upotrebljavali ovo oružje u lovu. Car Jovan Komnin umro je, dodirnuvši nepažnjom otrovnu strelu u lovu na divlje veprove, u dolinama Taurusa. Car Jovan Kantakuzin samo je slučajno izbegao kod Bera u Makedoniji otrovnoj streli koju mu je namenio lovac Alusijan. Po jednom mletačkom opisu, Mrkojevići kod Bara upotrebljavali su još oko 1559. strele premazane biljnim otrovom.[36]

 
Strele iz 11. veka iz doba kneza Časlava, nađene na lokalitetu Orlovine
 
Vrhovi strela

Oklopi uredi

 
Novac kralja Dušana, na kom se na prva dva novčića prikazuje kotlasti šlem
 
Verižnjača srednjovekovnog ratnika

Konkretni podaci o oklopima u Srbiji Nemanjića su oskudni. Prvi istorijski pisani izvor daje Ana Komnena. Ona navodi da su Srbi u 11. veku koristili oklope. Ona u svom spisu navodi: Ovaj saveznik (Srbi) navukao je oklope i postrojio se u borbeni poredak. Međutim ne daje se jasan opis samih oklopa.U Srbiji se u 11. veku upotrebljavala verižna košulja, rukavice i šlem (kukuljica, kaciga ili kacida).Kasnije se pojavljuju i drugi delovi.[37] Oklopi se takođe spominju i u Naumovom žitiju.[38] Prvobitna reč za oklop u starosrpskom bila je brnja, što je germanska reč za verižnjaču. Kasnije se odomaćila italijanska reč paničijer ili pancir. Kao i za svo oružje, oklop je kod Srba imao razvojni put, od prostijih oklopa kakvi su kožni oklopi i verižnjače, do metalnih krljušt oklopa raznih vrsta, pa sve do punog oklopa. Može se pretpostaviti da su u vreme Stefana Nemanje i Stefana Prvovenčanog oklopi bili po uzoru na Vizantijske izrađeni od malih kožnih pločica nanizanih u oklop, kakvi su i prikazani na freskama, takozvani krljušt oklop. Ovi oklopi od kože ili metalnih pločica pravljeni su tako što su se pločice pričvršćivale za platno. Pločice su mogle da formiraju razne oblike slično kao crepu na krovu kuće ili kružni oblik. Takođe su na freskama prikazani grudni pojas ili Varijaške trake, zvane na grčkom pektorarion (πέκτοράριον), kožne trake koje su se nosile preko grudi i oklopa pričvršćene sa dve dodatne trake koje su išle preko ramena i spajale se sa trakom preko grudi. Ove trake su Srbi usvojili od Vizantijske vojske, a nazvane su po Varijaškoj gardi vizantijskih careva. Neki ratnici na srpskim freskama, prikazani su sa kružnim grčkim oklopom, kliboniom. Tek kasnije uoči Kosovskog boja javljaju se krljušt oklop od metalne krljušti. Ratnici su nosili razne oklope za zaštitu glave, vrata, ruku, grudi, šaka i nogu. Čak su neki ratnici nosili okovratnik od verižnjače ili krljušt oklopa, koji se nosio od vrata i padao u formi polukruga preko ramena i polovine grudi. Do pojave glatkog ili punog oklopa, došlo je postepenim pojačanjem pletenih oklopa, i to na grudima, laktovima i kolenima, tako da su stvoreni pršnjaci, laktenjače i kolenjače.[39] Na glavi se najčešće nosio šlem koji se takođe nazivao kacida ili kaciga.[40] Oklop koji štiti celo telo bio je težak, zamarao je i ratnika i konja. Zato su ga navlačili neposredno pred bitku, uz neophodnu pomoć sa strane. Ratnici bi nekada preko verežnjače nosili i odeću zvanu epilorikion, kaput koji je bio dijagonalno prošiven, tako da formira na površini izgled niza romboida. Italijanski oklop uvezen iz Đenove i Venecije tokom 14. veka, kada se odigrala bitka kod Velbužda, sastojao se od niza pravougaonih pločica (laminarni oklop, od latinske reči lamina ili ploča) i zvao se pancir ili pancijer[41] koje su bile pričvršćene i naizmenično postavljane poput crepova. Oklop od metalnih pločica pričvršćenih na kožu zvao se korača. U poslednjim decenijama 14. veka, pre i tokom Kosovske bitke, u Srbiji su se nosili oklopi za leđa i grudi, oblikovani od dve ploče, koji su imali sivo-crni ton. Car Dušan je 1345. i 1347. godine nabavio od Mletaka za svoju oklopnu konjicu 600 oklopa za prsa, 800 šenkela za noge, 800 kolarija za vrat, 800 barbata za donji deo glave, 500 rukavica kiroterhas i 500 štitova.[42] Manastir Hilandar u svom posedu u riznici sadrži pancirni oklop od metalnih pločica, kao i otvoreni šlem sa šiljkom na vrhu.

Šlemovi uredi

Šlemovi u srednjovekovnoj Evropi su uglavnom imali dva osnovna oblika, loptasti-rimski i konusni-germanski. Kod Srba se šlem pominje prvi put u 12. veku i uglavnom su u početku bili konusnog oblika. Kao posledica razvoja strele, menja se i konusni oblik, koji sve više postaje loptasti, sa plitkom i poludobokom kalotom (kapom šlema). Konusni i loptasti šlem su često imali verižnu zavesu, koja je opušteno visila pričvršćena sa šlema i padala na ramena pokrivajući vrat. Kod nekih šlemova vrh kalote je bio zašiljen ili je imao metalne šiljke. Šlemovi su ukrašavani raznim dodacima, kao što su metalna pera, lišće, rogovi. Zanimljivi su dodaci u vidu kreste ptice ili raznih zveri. Kod nekih šlemova, bili su oslikani grbovi.[43] Šlemovi vlastelina su u vreme cara Dušana i pred kosovski boj bili ukrašeni čelenkama u obliku krila ili zmaja sa krilima. Čelenka je bila ukras za hrabrost, koja je dodeljivana ratnicima za prethodno iskazanu hrabrost u borbi. Sam car Dušan je šlem iz doba svoje vladavine stavljao na svoj novac. Šlem na novcu je opisan da je jednakog, lepog oblika, odgore poluloptasto sveden, spreda prav niže savijenog vrha koji je prugom ili nekom zasekom od ostalog šlema odvojen.[44] Šlem na Dušanovom novcu, tkz. duboki šlem [45] ima prikaz šlemove daščice,osobinu prisutnu samo kod srpskih šlemova, koja se ne nalazi na prikazima drugih evropskih šlemova tog vremena.[46]Na fresci u manastiru Gračanica, prikazan je ratnik sa otvorenim šlemom, ukrašenim perjem, koji je imao neku vrstu štitnika za potiljak i vrat i padao je sa zadnje strane šlema. [47] Šlemovi su imali razne oblike. U periodu razvijenog Srednjeg veka, kod Srba se pojavljuju takozvani gvozdeni šeširi. Njih uglavnom upotrebljava pešadija. Šlemovi ovakovog tipa imali su spušteni, vodoravni obod ili pljosnate obode oblika šestougla, po uzoru na vizantijske šlemove. Šlemovi nalik šeširima su bili rasprostranjeni po celoj Evropi tog vremena, ali iako su se u osnovi sastojali iz istih elemenata, glavnog dela šlema tj. kape koja je pokrivala glavu i oboda, šlemovi ovog tipa uglavnom su se razlikovali po obliku elemenata. Recimo, engleski šlem je bio ravnog oboda, francuski je imao obod pod uglom, dok je grčki obod na šlemu bio u obliku ravnog šestougla, sa obodom sastavljenim iz šest ravnih pločica. Tako da se može predpostaviti da je i kod Srba šlem nalik šeširu imao nekakve svoje karakteristike u elementima. Grb kneza Lazara iz Hilandara sadrži prikaz šlema sa rogovima i vizirom. Freske u manastiru Lesnovo prikazuju ratnike sa šlemovima na kojima su na prednjem obodu na čelu prikačeni metalni rogovi ravni ili konkavno savijeni, koji na vrhu imaju dva kraka.

 
Šlemovi i oružje vojske kralja Tvrtka i Vlatka Vukovića

Štitovi uredi

Od štitova Srbi su nosili razne štitove, okrugle, bademastog oblika, a najčešće prikazan štit na freskama je trouglasti štit, koji je bio konkavnog oblika. Car Dušan je nabavio 1349. godine iz Venecije 400 okruglih štitova sličnih rimskim štitovima klipeus. [48]

Ratna oprema plemića i obične vojske uredi

Za plemiće je nabavljena uglavnom uvezena ratna oprema. Obični vojnici i seljaci nabavljali su vojnu opremu iz lokalnih radionica i kovačnica. Obični ratnici nižeg porekla nosili su običan šlem bez ukrasa.

Hroničari beleže da su ratnici u kosovskoj bitci 1389. bili „odeveni zlatom i kamenjem dragim” i da je u boju bilo „veoma mnogo konja izabranih i sa zlatnim sedlima”, a da su kosovski ratnici bili „veoma divni i krasni jahači.” [49] Bogata vlastela i vladari voleli su ukrašene oklope. Oklop vizantijskog cara Manojla Komnina u kojem se borio proiv Srba 1150. godine bio je sav u zlatu i štitio ga od glave do pete. Pored oklopa za ljude postojali su oklopi za konje.[50] Tako je 1329. Kotoranin Toma Paulić uvezao iz Venecije u Srbiju (preko Dubrovnika) 50 gvozdenih šlemova, 10 verižnih ogrlica, 10 pari verižnih rukavica i 25 pari oklopa za noge. Dubrovčani su 1323. nudili Stefanu Dečanskom 200 oklopa u vrednosti od 2.000 perpera, u zamenu za malu ispravku granice. Mlečani su u nekoliko mahova dopustili Stefanu Dušanu da u Veneciji nabavi oko 500 oklopa (šlemova, verižnih ogrlica, rukavica i oklopa za noge).[51]

Do pojave pantalona, srpski ratnici su nosili kalci ili bečve. To su bile dve odvojene nogavice preko kojih je košulja išla i bila okačena za pojas.[52] Dok je vlastela nosila u ratu odeću od skupljih materijala, većina vojske (gotovo cela pešadija) je nosila odeću izrađenu od domaćih materijala uglavnom lana i konoplje, koja je imala belu ili smeđu boju. Stari naziv za odeću vlastelina zvao se haljine ili ruho.

Pešadija je uobičajeno bila sastavljena od vojnika nižeg porekla. Budući da su vlastela i vladari bili od važnosti za državu, oni su i gledali da se bolje zaštite oklopima, dok je pešadija kao pripadnici nižeg staleža, od manje važnosti za državu, bila slabije zaštićena, uglavnom samo šlemom i od oružja je nosila koplje. Bilo je i vojnika koji su bili bez ikakve zaštite, naoružani samo toljagama ili poljoprivrednim oruđem od kojih je najpraktičnija bila sekira. Bilo je neophodno da pešadija bude lako odevena bez preteranog opreterećenja za kretanje, jer konjica je mogla da priušti sebi teži oklop, budući da su jaki konji mogli da izdrže teret, dok bi za pešadiju kretanje u teškom i slabo pokretnom oklopu bilo fatalno, jer bi bili laka meta. Takođe što se tiče snage konjice, u ratu je bilo mnogo važnije brzina kretanja konja, i sposobnost nanošenja velike štete protivniku, nego faktor oklopljenosti, što se pokazalo kod mongolskih ratnika koji su bili bez oklopa, ali su uspeh na bojnom polju postizali uvežbanošću korišćenja lukova i strela u pokretu na konjima.

U kosovskoj bici srpska konjica, brojno slabija od turske, ali sa delom oklopnika kojima po kvalitetu u Turaka nije bilo ravnih, obrazovala je prvi borbeni red. Međutim, njena snaga nije bila dovoljna da razbije čvrste redove turske pešadije, naročito janičara, pa su Srbi, i pored početnih uspeha, pretrpeli poraz. U angorskoj bici, od 5.000 srpskih ratnika bilo je nekoliko stotina oklopljenih konjanika, koji su bili najefikasniji borci na bojištu; naročito su se istakli u toku povlačenja, zaštitom potučenog osmanskog desnog krila.[25]

 
Grudni oklop, Muzej u Nišu
 
Šlem srpske pešadije po fresci iz manastir Lesnovo

Ratni barjaci uredi

 
Ratni barjak porodice Balšić
 
Buzdovan

Sačuvani su podaci o četiri barjaka. Barjak ili steg je ratna zastava, koju je nosio stegonoša. Jedan je barjak kralja Uroša sa prikazom sunca i svetca, koji je oštećen i čuva se u muzeju Srema, druge dve su barjak krstaš i trougaoni barjak cara Dušana, koji je Dušan koristio u opsadi Sera i koji su predati bratstvu Hilandara,tokom njegovog boravka 1347 i 1348. godine, gde se i danas nalazi. Kako je napomenuto barjak je oblika trougla i izrađen je od jake crvene i zelene svile.[53] Četvrti barjak koji je takođe pripadao caru Dušanu, nalazio se u manastiru Gornjak sve do Prvog svetskog rata, kada mu se gubi svaki trag. [54] Srpski srednjovekovni barjaci, prema maloborjnim podatcima, mogu se podeliti u pet grupa:1. Stavrolike zastave-barjaci krstaši koji su nam poznati sa novca kraljeva Uroša, Milutina i Dragutinakao i dva barjaka sa Hiladnara koja se pripisuju caru Dušanu,2. Hagiografske zastave- s prikazima svetaca i ikonama kao zastava kralja Uroša iz Morića,3. Heraldičke zastave-zastava sa grbom dvoglavog orla cara Dušana,4. Unikolorne zastave-žuta zastava koju tradicija pripisuje Stefanu Dečanskom i 5. Bikolorne zastave-u koju spada crveno plava konjička zastava kralja Vladislava.[55]

Religioznost uredi

Religioznost tj. pobožnost je u Srednjem veku igrala veliku ulogu u životu ljudi. Tako je i kod Srba ona imala značajnu ulogu. Zabeleženo je da je Stefan Nemanja pred bitku kod Patina poslao sveštenike u crkvu kod Zvečana da se mole i da je jedan od sveštenika usnio Svetog Đorđa kako govori da je došao da pomogne Nemanji u borbi sa neprijateljima. Stefan Dečanski je takođe pred bitku na Velbuždu otišao u crkvu u Starom Nagoričanu i uputio molitvu ikoni Svetog Đorđa rečima: „Stradalniče Hristov Georgije, vidi veliku nevolju i tugu srca moga i požuri da mi pomogneš u ovoj borbi protiv ovoga ljutoga cara, koji se hvali protiv moga otačastva, i pokaži silu tvoju, kao što si nekada pomagao gospodinu mome Simeunu Nemanji protiv njegovih neprijatelja, da i ja grešni videvši silu snage tvoje, proslavim tvoje sveto ime i ukrasiću ovu tvoju svetu ikonu i priložiću ovom tvom svetom hramu mnoga izabrana dobra.” Zabeleženo je da je i car Dušan kada je krenuo da sačeka Mađare koji su prodrli na sever njegove države, otišao u crkvu u Žiču i da se molio pred ikonom Hrista Spasitelja sa rečima: „Gospode Isuse Hristose, istiniti bože naš, ne posmrami nas zbog svetog tvoga imena pred ovim poganim narodom ugarskim, no daruj nam krepkost i silu, kao što si nekada darovao roditelju mojemu protiv Bugara, tako i sad bori se samnom i budi mi pomoćnik protiv protivnika mojih i neka se posrame i poganu, a mi ćemo se ukrepiti silom tvojom.”[56]

Reputacija srpskih ratnika uredi

Srbi su u srednjem veku, u očima svih suseda, važili kao ratoboran i hrabar narod. Izveštaji iz doba Komnina pokazuju da nije bilo lako ratovati s njima. Car Manojlo Komnin, za vreme tih vojnih pohoda, prodro je samo jedan jedini put 1150. sa istoka do obale Tare. Kada je car Fridrih I Barbarosa 1189, na trećem krstaškom pohodu, od Nemanje svečano pozdravljen bio u Nišu i, uskoro za tim, došao u sukob s Vizantincima zbog zabrane prolaza, pregovarao je on o savezu s velikim županom Nemanjom i s carevima Petrom i Asenom, da bi stekao potporu Srba i Bugara protiv Grka. Kralj Uroš II Milutin, pod čijom je vladom počela uspešna ofanziva protiv oslabele države Paleologa, imao je vojnu moć koja je imponovala Grcima.[57]

Jovan Kantakuzin opisuje u svojim memoarima potpun poraz i zarobljenje svoga sina, cara Matije Kantakuzina, prilikom jedne provale u srpsku oblaet kod Sera, u doba Dušanova sina, cara Uroša 1357; Turci, u njegovoj vojsci, zastrašeni behu množinom i smelošću Srba koji im tada još ne behu dovoljno poznati.[58]

Prednosti uredi

 
Srpska verižnjača ili brnja

Srpske trupe izvrsne behu osobito u svojoj zemlji. Florentinac Matija Vilani opisuje naporno šumsko ratovanje u Srbiji, prikazujući vojni pohod ugarskoga kralja Ludovika I protiv cara Uroša 1359: velike raške planine (lat. grandi montagne di Rascia) kod Rudnika, prirodna šumska utvrđenja (lat. fortezze delle boscaglie), kamo za Srbima niko nije mogao ići bez velikih gubitaka, i neprekidno uznemirivanje ugarske vojske od strane naoružanih srpskih seljaka (lat. villani).[58]

Nedostaci uredi

U ofanzivi srpska armija imala je slabe strane stoga, što je vojska nerado gledala na dugotrajno ratovanje u dalekim zemljama. Istina, pod kraljem Milutinom njegov vojskovođa Novak Grebostrek išao je 1313. u Malu Aziju da pomogne vojsci cara Andronika II protiv Turaka, ali su njegovi odredi, po svoj prilici, sastavljeni bili od odabranih ljudi i stranih najamnika.[58]

Kantakuzin se jada da mu je Stefan Dušan, kada je u savezu s njim opsedao Ser 1343, uzeo sobom najbolje trupe da s njima posedne gradove baš tada preminuloga Hrelje. Po njemu, ostali srpski ratnici samo su neupotrebljiva gomila (grč. οχλος µονον ανονητος); oni su, posle nešto više od dva meseca ratovanja, bili već iznureni te ne htedoše ići daleko protiv Dimotike, nego poslaše svoje bojne konje i oružje kući. Kada su Stefan Dušan i njegov vojskovođa Preljub poseli Epir i Tesaliju 1348, bilo je u srpskoj vojsci najviše Arbanasa koji su od vojnoga pohoda Andronika III na Albaniju omrznuli Vizantince, te su se rado pridružili Srbima. Usled srpskog osvojenja, Epir beše ponovo naseljen arbanaškom vlastelom i ratnicima.[58] Dimitrije Kidon kaže u jednoj od svojih beseda 1366: "Srbi i Bugari bliski su Vizantincima, slični su nam i iste su vere, ali, Vizantija se ne može nadati pomoći od njih, jer su to siromašni narodi, koji nemaju običaj da ratuju u dalekim zemljama". Ovaj nedostatak pokazao se kod ekspedicija u Trakiju. Kada je Stefan Dušan 1352. poslao caru Jovanu Paleologu pomoć pod kaznacem Borilovićem, potukoše kod Dimotike turske čete, pristalice Kantakuzina, iznenadnim napadom, do noge srpske konjanike kojih je, po Kantakuzinu, bilo 7.000, a po Grigori 4.000, i koji su imali slabe konje, a uz to behu i nevični kraju. Isto tako, ofanziva kralja Vukašina i njegova brata Uglješe 1371, protiv Turaka u jedrenskom kraju, dovela je do strahovita poraza na obalama Marice, u šumovitom predelu Černomena.[58]

Strategija i taktika uredi

 
Oružje iz Srbije 15. vek

Bitaka na otvorenom polju bilo je malo u poznije doba Nemanjića. Sve se rešavalo tvrđavskom vojnom, opsadom gradova. U bojevima i bitkama glavnu reč imali su konjanici, ali su i pešaci igrali znatnu ulogu, veću nego u isto doba na zapadu. Srpska vlastela je verovatno ratovala o svom ruhu i kruhu u izvesnim vremenskim i prostornim granicama. Ekspedicije na dužim pravcima, kao ona Novaka Grebostreka ili Borilovića, padale su svakako na teret kralja, odnosno cara.[16]

Što se tiče načina ratovanja, običaj je bio da su se u ratovima između hrišćana iste vere na Balkanu: Vizantinaca, Epiraca, Bugara i Srba, zadržavali u ropstvu samo vojskovođe, i to obično u železnim okovima na nogama; proste vojnike brzo bi razoružali i slali kući. Izvan bitke nije bio niko ubijan, a i zarobljenici nisu se prodavali u roblje. Samo su poganičkim (nehrišćanskim) najamničkim vođama otsecane glave i naticane na koplje, kao jednom Tatarinu u vizantijskoj službi 1282, Črnoglavu.[59]

Ratovalo se najviše tako što se pustošila neprijateljska zemlja, što su se uništavali voćnjaci, vinogradi i zasejana polja, i što su zgrade spaljivane. Ispred vojske išle su izvidnice (сьходникь). U podizanju utvrđenja i opsađivanju gradova Srbi se nisu mogli meriti sa Vizantincima, koji su očuvali tradicije grčke i rimske arhitekture. Još i za vlade Stefana Dušana, vizantijski gradovi u Makedoniji primorani behu na predaju više pustošenjem okoline i glađu nego sistematskom opsadom.[59]

Utvrđenja u Srbiji uredi

 
Pirg ili kula koju je kralj Milutin podigao u Hiladnaru

Gradovi (utvrđeni zamkovi) bili su delom čvrste građevine sa kamenim zidinama i kulama, a delom drveni objekti. Utvrđenih gradova (varoši) bilo je gotovo isključivo u primorju i na teritoriji osvojenoj od Vizantije.[16]

Od utvrđenih mesta u Srbiji najprostija behu palisade od brvana i kolja. Ana Komnina pominje, u vreme svoga oca, cara Aleksija Komnina (1081—1118), na srpskoj granici, pored kamenih i ciglenih građevina, još i drvene kule i utvrđenja (grč. ξυλινους πυργους). "Дрвнь" - drveni grad - pominje se u jednoj povelji kralja Stefana Dragutina (1276—1282), u opisu granica sela Lokvice kod Prizrena.[60] Neka kamena utvrđenja u kršu potiču još iz predrimskih, ilirskih vremena, kao Medun u Kučima na istoku Crne Gore (nekada Meteon u oblasti Labeata, gde je rimski legat Perperna zarobio ženu ilirskoga kralja Gencija, zajedno s njenim sinovima); u vreme despota Đurđa, pa sve do 19. veka, bila je to važna tvrđava s kiklopskim stenama i prastarim kamenim stepenicama. Ostale tvrđave behu građevine Rimljana ili potiču iz vremena Justinijana. Ostale građevine bile su iz poznijega srednjega veka. Ne zna se ništa podrobnije kako su u vreme Nemanjića izgledali gradovi sa svojim stenama, stupovima ili grčki pirgovima, vratima, jer su prizrenski, novobrdski, zvečanski i dr. zamkovi još neispitani. Srbi su, za oznaku visokog utvrđenja, primili od Vizantinaca arapsku reč kula koja je još i danas poznata u zemljama gde su bili Turci. Tako se na pr. zovu u poveljama utvrđenja u Prizrenu, Skoplju i Prilepu.[61]

Varoški ili gradski stanovnici, a tako isto i čitava župa, dužni su bili održavati grad u dobrom stanju i podizati nove građevine. Car Jovan Kantakuzin priča, kako je Stefan Dušan s velikim troškom ponovo dao utvrditi 1350. Ber, u južnoj Makedoniji. Pored starog akropolja, podignuto beše još jedno utvrđenje na taj način što je jedan deo varoši opšančen, te su sagrađene dve velike i tri male kule s dvostrukim bedemskim zupcima. Van grada je logorovalo 10.000 radnika koji su se tim poslom bavili. I u miru, stanovništvo je svakoga grada i okolne župe dužno bilo čuvati grad i danju i noću. To je obaveza čuvanja grada ("градоблюдени"); u poveljama se često sve obveze za čuvanje i zidanje tvrđava kratko zovu grad. Straža se, ponekad, zove grčki cakonstvo (grč. ϕυλαξις τζακονικη) ili paramun (grč. παραµονη) - straža. Stanovnici župe bili su dužni da po drumovima, na određenim mestima (tzv. stražište, vardište) čuvaju stražu, osobito u pustim planinama, a, povrh toga, davali su, u pograničnim župama, i pograničnu stražu. Po jednoj povelji kralja Stefana Dragutina (1276—1282), dužna su bila tada sela kod Prizrena da daju pograničnu stražu protiv Grka ("стрглы стражоу ωдь Грькь").[61]

 
Tvrđava Maglič
 
Glavi ulaz Prizrenske tvrđave prve prestonice cara Dušana
 
Tvrđava Zvečan gde je zatočen i umro Stefan Dečanski
 
Skopska tvrđava gde je car Dušan krunisan za cara
 
Ostaci Skadra na Bojani
 
Novo Brdo
 
Ostatci tvrđave Kraljevića Marka u Prilepu

Flota uredi

Nemanjići nisu imali svoju flotu. Jedini pomen flote spominje se kada je Stefan Nemanja na Dubrovnik poslao svog brata Stracimira, ali je ta flota bila brzo uništena od strane dubrovačke flote.[traži se izvor] Bili su upućeni na ono malo brodova potčinjenih gradova - Kotora, Ulcinja, Budve. Ponekad su im i Dubrovčani davali pomoć na moru. Za onu godinu u kojoj bi Dubrovčani dali Srbima pomoć na moru per mare adiutorium, oni su se oslobađali od plaćanja danka za vinograde i carine za robu. Ovaj sporazum postojao je za vlade Nemanje i Stefana Prvovenčanoga, a potvrdio ga je negde oko 1235, unuk Nemanjin, kralj Stefan Vladislav, poveljom kojom se obnavljaju stari ugovori.[62] Bilo je to krupno pomankanje vojne moći velike države koja je izbijala na tri mora, a težila hegemoniji na Balkanu. Jake obalske gradove, kao Dubrovnik i Solun, Srbi nisu mogli zauzeti. Zato je Dušan nabavkom 4 galije iz Venecije počeo da izgrađuje svoju flotu.[16]

Bitka kod Velbužda uredi

 
Mapa bitke kod Velbužda

Stefan Dečanski je sakupio vojsku od oko 15 hiljada vojnika. Među 15 hiljada vojnika 2 hiljade su bili Nemački i Španski plaćenici. Među Nemačkim najamnicima je bilo 300 konjanika i 1.000 pešaka, a od Španaca su bili Katalonski Almogaveri. Ostalih 13 hiljada vojnika bili su Srbi. Mihajlo Šišman je sakupio isti broj vojnika oko 15 hiljada među kojima su osim Bugara bili Tatari i Vlasi.[63] Manevrom po unutrašnjim pravcima, Dečanski je dokazao izvanrednu geografsko-strategijsku orijentaciju.[64]Pre početka bitke bilo je potpisano primirje. Stefan primirje nije ispoštovao, već je svoju vojsku postrojio u dva borbena poretka, u prvom konjicu, u drugom pešadiju, a vojnike je ustrojio na čete (pukove) pre napada. Potom je krenuo ka bugarskom logoru.[65]

Stefan Dečanski je pred bitku rekao : „U ime tvoje Gospode, pognaću neprijatelje moje i pobediću ih.”[63] Napad koji su otpočeli srpski konjanici bio je označen trubama. Srpski konjanici su se podelili u dve kolone, jednu kojom je komandovao Stefan Dečanski, i drugu kojom je komadnovao Dušan.[65] Pešadija je pomagala služeći se uglavnom strelama. Izvori govore da su Bugari bili zaslepljeni sjajem srpskog oružja: „I tada zatrubeše ubojne trube, sudari se oružje s obe strane, i konji frkom zarzaše, i bio je veliki vapaj.”[63]

Iznenađeni Mihajlo Šišman je improvizovao borbeni poredak, u kojem je glavnina bila na okupu, s konjicom ispred.[65]

Iznenadni srpski napad zatekao je Bugare potpuno nespremne. Bugarski redovi nisu izdržali ni prvi nalet srpske vojske, već su odmah raspali i otpočeli neorganizovano povlačenje, što je srpska vojska iskoristila i u potpunosti ih razbila. U borbi su se naročito istakli odredi pod vođstvom mladog kralja Dušana. Njegovi odredi su razbili jezgro oko cara Mihajla, a zatim su razbijena krila bugarskog rasporeda. Za Dušanove strelce savremeni srpski opisivač bitke navodi: „... oni su streljali sa obe ruke i nikako nisu grešili“. Pored njih, pod njegovom komandom Orbini navodi i 1300 nemačkih najamnika, od čega je bilo 300 konjanika iskusnih u borbama, koji su jurnuli pravo ka delu bugarske vojske u kome se nalazila carska zastava i sam car Mihajlo.[63]

Takođe su se u bici istakli kotorski oklopnici, njih 1.000 predvođeni Nikolom Bućom.

Pošto nije uspeo da sredi redove svoje vojske, car Mihajlo je i sam krenuo da beži. Tokom bežanja, on je pao sa konja, i bio ubijen od strane srpske vojske.

Doba feudalne anarhije (1371—1389) uredi

Raspad Srpskog carstva uredi

 
Posedi srpskih velikaša 1373-1395.
 
Diagram Maričke bitke 1371

Poslednjih godina Dušanove vlade na Balkan prodiru Turci Osmanlije i u dva maha pobeđuju Dušanove odrede: kod Stefanijane (pod vojvodom Preljubom) i kod Dimotike (pod kaznacom Borilovićem). Iznenadnom Dušanovom smrću 1355. počelo je raspadanje Srpskog carstva: njegov sin Uroš Nejaki (1355—1371) nije imao snage da savlada separatističke težnje velikaša - pokrajinskih namesnika. Nestankom centralne vlasti nastala je u zemlji opšta nesigurnost. Dok se Srbija rasparčavala na polu-nezavisne feudalne oblasti, Turci Osmanlije šire se pod sve jačom centralnom vlašću bega Orhana (1326—1359) i emira Murata (1359—1389): prešavši 1354. na Balkansko poluostrvo, oni su brzo osvojili Trakiju i zauzeli Adrijanopolj (oko 1362), gde Murat I prenosi svoju prestonicu. Nakon toga turske trupe već duboko upadaju u susedne balkanske zemlje.[11]

Mada rasparčani, Srbi su u drugoj polovini 14. veka bili još uvek vojno najjači na Balkanu, jedini koji su Osmanlijama mogli pružiti ozbiljan otpor. U te sudbonosne borbe ušli su razjedinjeni, po delovima. Od srpskih dinasta prvi je Uglješa Mrnjavčević osetio opasnost od Turaka: on i njegov brat Vukašin pokušali su da ih potisnu iz Trakije, ali su poraženi na Marici 1371. Ubrzo zatim umro je Uroš, car bez vlasti, koga niko nije nasledio na prestolu.[11]

Moravska Srbija uredi

Glavni članak: Moravska Srbija
 
Pojas velmožde Branka Mladenovića

Katastrofalni poraz na Marici izmenio je iz osnova odnos snaga na Balkanu. U naredne dve decenije Osmanlije su stavile pod svoju kontrolu sav centralni deo Balkanskog poluostrva, bugarski i vizantijski car postali su turski vazali obavezni na danak i pomoćnu vojsku; to nije mimoišlo ni srpske dinaste na jugu Dušanovog Carstva, braću Dejanoviće i vukašinovog sina, kralja Marka, koji je sačuvao malu oblast u severozapadnoj Makedoniji.[16]

Na severu Deušanove carevine, u srpskom etničkom području, stvorene su tri državne formacije: Zeta (sa prestonicama u Skadru i Ulcinju) pod vlašću Balšića, Moravska Srbija (sa prestonicom u Kruševcu) pod vlašću Lazara Hrebeljanovića, i Kosovo i Metohija (sa prestonicom u Skoplju) pod vlašću Vuka Brankovića. Knez Lazar zavladao je najvećim delom bivšeg carstva: čitavim Pomoravljem, Mačvom i Braničevom (pošto je sa bosanskim banom Tvrtkom podelio zemlje Nikole Altomanovića); pod njegovom vlašću bili su i rudnici Novo Brdo i Rudnik. Orodivši se sa Vukom Brankovićem, Đurđem Stracimirovićem Balšićem i bugarskim carem Ivanom Šišmanom, knez Lazar je nametnuo svoj autoritet ostalim velikašima i predstavljao se kao nosilac srpskog državnog kontinuiteta; nazivao se ipak samo knezom Srba i Podunavlja, dok je srpsku kraljevsku titulu (pored Marka na jugu), poneo 1377. bosanski ban Tvrtko I Kotromanić.[16]

Lazareva vojska uredi

Vojska Moravske Srbije istakla se u lokalnim sukobima među srpskim velikašima nakon smrti cara Uroša 1371 (naročito u ratu protiv Altomanovića (1371—1373), dok je u dva navrata potukla Turke: jedan pljačkaški odred razbijen je na Dubravnici (1381), a vojska samog sultana Murata pobeđena je na Pločniku (1386). U velikoj meri to je i dalje bila vojska Nemanjića: jedina novina bilo je uvođenje vatrenog oružja, koje se pominje od 1373.[66]

Boj na Kosovu uredi

Glavni članak: Kosovska bitka
 
Romantičarski prikaz srpske vojske u boju na Kosovu (19. vek).

Turskim osvajačkim pohodima prethodili su duboki prodori neregularne konjice (akindžija). Prvi takav pljačkaški upad u Srbiju zabeležen je 1381. kada su dva srpska vlastelina, Crep i Vitomir, razbila turke kod Paraćina. Murat I je lično krenuo protiv srbije 1386, zauzeo Niš, ali ga je knez Lazar suzbio kod Pločnika (blizu Prokuplja). Dve godine kasnije, 1388, bosanski vojvoda Vlatko Vuković je kod Bileće uništio tursku vojsku koju je predvodio Lala Šahin, pobednik na Marici 1371. Situacija je bila sazrela za rešavajući obračun: u boju na Kosovu, 15. juna (28. po novom) 1389, brojnija i bolje organizovana turska vojska, koju je opremila jedinstvena i centralizovana Osmanska država, nadvladala je skup feudalnih kontingenata ma koliko da su se oni uporno i hrabro borili.[16]

Suprotstavljene snage uredi
 
Model Kosovske bitke rasporeda trupa, srpska vojska je prikazana srebrnim figurama, a turska tamnijim

Na Kosovo je Murat mogao izvesti oko 40.000 boraca, od čega oko 5.000 janičara, 2.500 svoje konjičke garde, 6.000 spahija, oko 20.000 azapa i akindžija i 8.000 svojih vazala (uključujući i braću Dejanoviće iz Makedonije). Lazar je mogao prikupiti najviše 25.000, od čega 15.000 svojih ljudi (koliko i Dečanski pred bitku kod Velbužda 1330), 5.000 Vukovih ljudi i isto toliko Bosanaca pod komandom Vlatka Vukovića, pobednika kod Bileće (uključujući i hrvatskog bana Ivana Paližnu sa krstašima); u suštini, bile su to tri savezničke vojske, sa Lazarem kao vođom koalicije. Podaci o snagama su približni, pre visoki nego niski, izvedeni iz obostranih mogućnosti. Izvori navode stotine hiljada ratnika koje se u to vreme nigde ne vide na bojištu, ni u razvijenijim i naseljenijim zemljama. Ali odnos snaga ne izražava se samo brojem.[3]

Na strani Osmanlija bila je i nadmoćnija organizacija. Njihovi emiri (sultani) imali su neuporedivo više vlasti od srpskih kraljeva, prema tome i prihoda, toliko da su mogli u miru i ratu izdržavati janičare, disciplinovanu i izvežbanu stajaću vojsku, potpuno odanu njihovoj ličnosti - čija se efikasnost na Zapadu neće dugo dostići. Osmanlijske spahije po socijalnom položaju i vojničkim obavezama imaju sličnosti sa srpskom vlastelom, i uopšte, sa feudalcima na zapadu, ali u ono rano doba turske ekspanzije gotovo svi su svoje spahiluke bili zaslužili borbom u emirovoj službi - to su morali činiti i njihovi sinovi, pošto se spahiluci nisu nasleđivali - pa su se spremnije odazivali emirovom pozivu i za njega se sasvim zalagali u borbi. Emirovu konjičku gardu činili su probrani konjanici. Azapi, u suštini milicija peške naoružana kopljima, nije se ničim isticala nad sličnim evropskim trupama, a akindžije, milicija na konju, bila je vrlo sposobna za prodore u dubini protivničke teritorije, ali i za elastičnu borbu iznuravanja (naizmeničnih napada i povlačenja) na bojištu.[3]

U poređenju sa njima, srpska vlastela, bolje naoružana i zaštićena (oklopljena) za blisku borbu imala je veću udarnu snagu, srpska pešadija (pretežno vlastelinčići) bili su bolji od turskih azapa, sposobniji za blisku borbu, ali su Osmanlije u janičarima imale nesavladivo jezgo armije, a u spahijama i akindžijama odrede izvrsnih manevarskih sposobnosti. Uz brojnu, na strani Osmanlija bila je organizacijska i taktička nadmoćnost.[3]

 
Panorama Kosovske bitke
Ratni raspored uredi
 
1389 Raspored srpskih i turskih trupa na Kosovu

Lazar je dočekao Turke na levoj obali Laba, na blago nagnutoj ravnici, gde im je preprečio put za prodor na Kosovo. Lazar, vođa koalicije sa najjačim kontingentom, bio je svakako u centru, Vuk i Vlatko na desnom, odnosno levom krilu. U prvoj liniji bili su konjanici, u drugoj pešaci; takav borbeni poredak potvrđen je ne samo istorijskim izvorima, već strukturom i taktikom srednjovekovnih feudalnih vojski. Ne možemo reći koliko je bilo pešaka, a koliko konjanika; konjanika svakako nekoliko hiljada, ali u potpunom oklopu zapadnog tipa samo nekoliko stotina.[3] Iz broja turskih spahija može se izvesti analogija: ako je Osmanska država mogla da izdržava samo 6.000 spahija, daleko manje srpske zemlje nisu mogle ni upola toliko (do 3.000) vlastele.

Murat je u prvoj liniji centra imao janičare, a iza njih stao je lično, okružen konjičkom gardom. Bajazit je stao na desno krilo na čelu evropskih, a Jakub na levo krilo, na čelu azijskih trupa; na oba krila azapi su bili u prvom, a konjanici u drugom redu. Neposredno pred bitku oko 1.000 strelaca je istureno pred front; komore podeljene na krila i centar utvrdile su se iza bojnog reda pod zaštitom manjih odreda.[3]

U Turaka je kvalitet bio u centru; na srpskoj strani ne možemo reći koji deo je bio bolji. Svaka od tri savezničke vojske bio je feudalni poziv određene teritorije, gde je bilo boljih i slabijih boraca. Jedinstvo komande bilo je velika prednost Turaka: Muratov autoritet bio je neosporan, dok ga Lazar nije imao ni u približnoj meri. Feudalne vojske su skup odreda koji duguju poslučnost svojim sizerenima (velikašima), a ne kruni. Teško da je Lazar mogao sprovoditi svoju volju i u sopstvenoj vojsci, a sa Vukom i Vlatkom više se sporazumevao nego što im je komandovao.[3]

 
Kosovo polje, poprište bitke između Srba i Turaka
Bitka uredi
 
Grb kneѕa Lazara Hrebeljanovića u Hilandaru s prikaѕom šlema kneѕa Lazara

Na Kosovu su Turci vodili odbrambenu bitku koja se, kad je dobro vođena, uvek dovršava napadom. Bila je uobičajena taktika Osmanlija onog vremena da protivniku prepuste napad, što se logično izvodilo iz mogućnosti njihove vojske, kao i iz borbenog rasporeda. Ipak, borbu su počeli Turci: njihovi strelci istrčali su napred i obasuli strelama srpske konjanike da bi ih rastrojili. Srpske strelce izvori ne pominju; to je oružje u Evropi (osim Engleske) bilo mnogo manje razvijeno nego u istočnih naroda. Kad se na njih spustila kiša strela, srpski konjanici navalili su na turske strelce, odbacili ih, probili prve redove turskog levog krila, prodrli u njegovu pozadinu i razbilikomoru i njen zaštitni odred. Taj početni srpski uspeh ne treba precenjivati: laki konjanici Istoka umeli su vešto da manevrišu pred oklopnicima Zapada; izmicali su pred njima da bi izbegli udar, pa se ponovo vraćali u borbu pod povoljnijim uslovima. Sigurno je da spahije i akindžije levog turskog krila nisu izbačene iz borbe. Prema centru i desnom turskom krilu Srbi nisu imali uspeha. Janičari u centru bili su stožer borbenog poretkam oko koga su se krila mogla i povijati u talasanju borbe. Bajazit, koji je u to vreme već bio zamenio svog smrtno ranjenog ili poginulog oca, krenuo je u protivnapad sa desnog krila.[3]

Šta je dalje bilo, izvori su nejasni. Možemo pretpostaviti da su Bosanci (srpsko levo krilo) odbačeni, posle čega je obuhvaćeni srpski centar podlegao u teškoj borbi protiv koncentričnog dejstva turskog desnog krila i centra. Vuk i Vlatko povukli su se bez značajnijih gubitaka, dok je Lazar u toku gonjenja zarobljen, doveden pred Bajazita i pogubljen.[3]

Za objašnjenje srpskog poraza na Kosovu nije potrebno izdajstvo. Na pobedničkoj strani bila je jača državna organizacija, brojnija i homogenija vojska. Vojnička moć Srbije je slomljena; potisnuta prema Dunavu, ona će se još boriti za opstanak, održati više decenija, ali Turcima prevlast na Balkanu više niko neće ozbiljno osporiti. Pobedom na Kosovu oni su sebi otvorili put za upad u Panonsku niziju.[3]

Doba turske prevlasti (1389–1402) uredi

Iako odlučno poražena na Kosovu, Srbija se još 70 godina borila za svoj državni opstanak. Pritisnuta od Mađara, koji su provalili u Srbiju već u jesen 1389. i zauzeli neke gradove, Lazareva udovica, kneginja Milica, pomirila se sa novim sultanom Bajazitom I, dala mu za ženu svoju kćer i obavezala se na danak i davanje pomoćne vojske koje će predvoditi, tada još maloletni, Vuk i Stefan Lazarević. Vuka Brankovića, koji je neko vreme samostalno istupao oslanjajući se na Ugarsku, Turci su proterali 1392, a njegovi sinovi su, takođe, učestvovali u turskim vojnim pohodima.[16]

Srbi su Turcima davali tešku (oklopnu) konjicu koju oni nisu imali. Srbi i Turci ratovali su zajedno protiv Mađara na Dunavu i Savi već 1390. Pored kralja Marka i Konstantina Dejanovića, Stefan Lazarević učestvovao je u Bajazitovom pohodu protiv Vlaške 1395, gde su Turci potučeni na Rovinama, a naredne godine sa svojih 1.500 konjanika istakao se u nikopoljskoj bici.[67]

Sprave za bacanje uredi

Srpska vojska je u svom ratovanju koristila i sprave za bacanje kamenja, kao što su katapultovi i baliste. Navodi se da je Humski knez Miroslav, brat Stefana Nemanje upotrebio sprave za bacanje kamenja u opsadi Dubrovnika 1185. Despot Stefan Lazarević je dobio 1420. na poklon iz Dubrovnika svežnjeve konopca za baliste. [68]

Vatreno oružje uredi

 
Bombarda od kovanog gvožđa.

U Dubrovniku, topovi se pojavljuju od 1361, izrađuju se od 1363, a topolivnica je osnovana 1410. U srednjovekovnoj Srbiji artiljerijska oruđa pominju se od 1373. (tokom opsade Užica u ratu kneza Lazara protiv Nikole Altomanovića), a izrađuju (baliste i bombarde) od 1386. (ugovor između kneza Lazara i Dubrovnika), pod rukovodstvom Dubrovčanina Miloša Radoslevića, pa se na osnovu toga tvrdi da ih je bilo u kosovskoj bici 1389. Stefan Lazarević dobija 1425. dozvolu za uvoz baruta iz Dubrovnika, a oruđa mu izrađuju domaći majstori. Iduće godine, kod Srebrenice (u ratu protiv Bosne), on je zarobio dve prašte (bombarde), jednu veliku i jednu malu. Turci su upotrebljavali artiljeriju pri zauzimanju Smedereva (1439), Novog Brda (1441) i Beograda (1456). Hroničar Konstantin Mihailović ističe da su Turci nosili bakar i pred svaku bitku lili artiljerijska oruđa, naročito teška.[66] Kod Srba se naziv puška prvi put koristi 1445. godine. Vojska Đurađa Brankovića u ratovima na Primorju od 1452. godine koristi fitiljače evropskog i turskog porekla, raznih veličina i težina. [69]

Srpska despotovina (1402–1459) uredi

 
Kula despota Stefana u Beogradu.

Kada je tatarski osvajač Tamerlan 1402. provalio u Malu Aziju, u Bajazitovoj vojsci, koja mu je pošla u susret, bilo je oko 5.000 Srba pod Lazarevićima (Stefanom i Vukom) i Brankovićima (Đurađom i Grgurom). Srpski oklopnici su se istakli i u angorskoj bici: Srbi su uspeli da se probiju iz obruča, iako nisu uspeli da spasu Stefanovog zeta Bajazita.[67]

Bajazitov poraz kod Angore (1402) i slabost Turaka, hrišćani su iskoristili za međusobne sukobe: Lazarevići i Brankovići sukobili su se već na putu kući - 21. novembra 1402. Đurađ Branković je s Turcima napao Stefana Lazarevića kod Tripolija na Kosovu, ali je poražen.

Stefan Lazarević (1402—1427) uredi

Stefan je posle angorske bitke od vizantijskog cara dobio titulu despota (1402–1427), a zatim je prihvatio sizerenstvo ugarskog kralja Sigismunda: sporazumom od 1403. dobio je od Mađara Mačvu i Beograd, koji je obnovio, utvrdio i ojačao topovima. U to vreme vatreno oružje sve se više javlja u Srbiji. U međuvremenu, Vuk Lazarević upleo se u borbe Bajazitovih naslednika i uz pomoć Turaka oteo južnu polovinu Despotovine. Turski pretendent Musa pogubio je Vuka Lazarevića i Grgura Brankovića, posle čega je Đurađ Branković prišao Despotu (koji ga je usinio) i 1413. (na čelu srpskih, bosanskih, ugarskih i turskih snaga Mehmeda I) razbio Musu kod sela Čamurlu pod Vitošem. Posle toga Srbija se našla u dvostrukom vazalnom odnosu, prema Mađarskoj i Turskoj, ali je dobila 14 godina mira. Pod Stefanom Lazarevićem Srbija je naglo privredno i kulturno napredovala: on je samovolju velikaša obuzdavao jakim najamničkim odredima (regrutovanim u Ugarskoj) koje je izdržavao od svojih bogatih rudnika u Novom Brdu i Srebrenici.[67]

 
Bitka kod Rovina 1395. u kojoj je poginuo Marko Mrnjavčević
 
Bitka kod Nikopolja 1398

Đurađ Branković (1427—1456) uredi

 
Grad Smederevo, dovršen 1430.

Murat II je 1427. (još za Stefanovog života) provalio u Srbiju i zauzeo Niš i Kruševac, ali se Novo Brdo odbranilo uz pomoć Dubrovčana; Bosanci su napali Srebrenicu (oko koje će se Srbi i Bosanci otimati sve do pada pod Turke), a Beograd je po ugovoru vraćen Ugarskoj. Đurađ je 1428. iskupio od Turaka mir dankom od 50.000 dukata godišnje i obećanjem da će davati Turcima 2.000 konjanika pomoćne vojske. Pošto je izgubio Beograd, Đurađ je 1429-1430. sagradio na Dunavu veliku tvrđavu Smederevo[67], koje će postati glavno (i poslednje) uporište Despotovine: iako masivna (sa trostrukim zidinama i 24 kule) i branjena vodom, tvrđava je u vreme gradnje već bila zastarela, pošto je bila predviđena isključivo za odbranu hladnim oružjem, u vreme kada su topovi postali omiljeno opsadno oružje Turaka.[4]

Srbija nije mogla večno ostati neutralna: u ratu sa Ugarskom, Turci su 1437. zauzeli Braničevo, a 1439. su posle tromesečne opsade i bombardovanja topovima (izlivenim pod zidinama tvrđave) palo je i Smederevo, dok se Novo Brdo održalo do 1441: bio je to prvi pad Despotovine.[67]

Đurađ se povukao u Zetu, ali je proteran od Mlečana i njihovih vazala, porodice Crnojevića, pobegao u Dubrovnik, a zatim u Ugarsku, odakle je 1443. pokrenuo srpsko-mađarski pohod sa Janošom Hunjadijem na čelu, koji je potisnuo Osmanlije sve do Sofije. Despotova vojska sastojala se većinom od najamničkih četa, sastavljenih od Francuza, Italijana, Mađara, Nemaca, Grka i Albanaca.[4] Jedrenskim mirom Turci su 22. avgusta 1444. vratili despotu Đurđu Smederevo, Golubac i Novo Brdo, ali bili su to opustošeni gradovi u opustošenoj zemlji.[67]

Dok su Ugri potučeni od Turaka kod Varne (1444) i na Kosovu (1448), Đurađ se pokorio Turcima i pokušao da povrati svoje posede u Bosni i Zeti, uplevši se u dug i skup rat sa Mlecima: despotove vojskovođe Altoman i Toma Kantakuzin su sa 12.000 Srba i Turaka-najamnika potučene u julu i septembru 1452.[67]

Posle turskog osvajanja Carigrada (1453) u kojem je učestvovao i despotov odred od 1.500 konjanika i četa rudara iz Novog Brda, Mehmed Osvajač je 1454. opustošio Srbiju i odveo 50.000 zarobljenika, ali se Smederevo (branjeno od 6.000 odabranih vojnika pod komandom Tome Kantakuzina[4]) odbranilo uz pomoć Mađara, Janoš Hunjadi razbio je Turke kod Kruševca, dok je despotov vojvoda Nikola Skobaljić potukao Turke kod Vranja. 1455. Mehmed Osvajač je posle 40 dana bombardovanja konačno zauzeo Novo Brdo, ali je 1456. uzaludno opsedao Smederevo i Beograd.[67] Bile su to poslednje srpske pobede: despot Đurađ umro je iste godine, a njegovi naslednici predali su poslednju prestonicu srednjovekovne Srbije 20. juna 1459.[4]

 
Maketa Smederevske tvrđave

U popularnoj kulturi uredi

Srpska srednjovekovna vojska prikazana je u filmovima Boj na Kosovu, Banović Strahinja, Dorotej i u seriji Nemanjići — rađanje kraljevine.U seriji Nemanjići rađanje kraljevine i filmu Kosovski boj prikazano je da je srpska pešadija nosila odeću smeđe boje, što se poklapa sa istorijskim izvorima da je odeća običnih vojnika izrađivana od konoplje i lana. Srpska vojska iz srednjeg veka takođe je prikazana u bugarskom filmu Boris I, iz vremena pred Nemanjićkog vladara Mutimira. Srpskom vojskom iz Srednjeg veka se bavio i Aleksandar Deroko. On je izradio mnoge studije i skice srpskih ratnika po uzoru na freske iz manastira, takođe je izradio skicu srpske teške pešadije po fresci iz manastira Lesnovo iz 1341-ve godine, gde je srpska vojska prikazana sa specifičnim šlemovima iz tog vremena, ukrašenim rogovima i krestom.[70] Ospri britanski izdavač je prikazao u svojoj knjizi Nikopolje 1396 juriš oklopnih konjanika Stefana Lazarevića tokom bitke. Jedna od dve statue kod crkve Ružice na Kalemegdanu predstavlja kopljanika cara Dušana.

Arheološki nalazi uredi

U Srbiji je pronađeno određen broj srednjovekovnog oružija. Najimpozantniji nalaz bio 1905. godine je navodni grob Boška Jugovića u kome je pronađen skelet ratnika sa srebrnim šlemom teškim 4 kilograma u pancirnom oklopu, sa mačem, kopljem i barjakom.[71]

Galerija uredi

  •  
    Freska iz manastira Mileševa prikazuje vojnike na Hristovom grobu u nošnji srednjovekovne srpske vojske po uzoru na Vizantiju,vojnici su u pancirnim, verižnim košuljama, sa konusnim šelmovima
  •  
    Ratnik iz manastira Studenice sa kožnim oklopom i belim Varijaškim pojasom
  •  
    Srpska vojna nošnja, freska Manastir Lesnovo
  •  
    Freska vojnika sa šlemom i verižnom kapuljačom pričvršćenom za šlem manastir Lesnovo
  •  
    Freska sa vojnikom sa šlemom
  •  
    Freska sa vojnikom sa šlemom iz Starog Nagoričana
  •  
    Freska iz Starog Nagoričana
  •  
    Freska iz Starog Nagoričana
  •  
    Freska ratnika iz manastira Lesnovo
  •  
    Sveti Teodor Tiron sa šlemom, lukom, kopljem i klibanion oklopom
  •  
    Freske ratnika u crkvi Sv. Pantelejmona u Nereѕijima, treća freska prikazuje ratnika u verižnoj košulji
  •  
    Srpski ratnik manastir svetog Nikite
  •  
    Freska srpskog ratnika manastir svetog Nikite
  •  
    Ratnik manastir svetog Nikite Banjani
  •  
    Freska iz Starog Nagoričana, prikazuje kako Sv.Đorđe predaje mač kralju Milutinu, kao dokaz njegove pobede kod Galipolja
  •  
    Freska iz manastira Lesnovo prikazuje srpskog ratnika pored despota Olivera, vlastelina cara Dušana
  •  
    Ikona Kosovske bitke
  •  
    Manastir Dečani, prikaz ratnika sa šlemovima
  •  
    Freska ratnika iz Manasije, ratnik u sredini nosi kružni grčki oklop, Klibanion
  •  
    Vojnik sa šlemom na fresci do Hrista u manastiru Svetog Jovana u Zemenu predstavlja ratnika iz doba Dejana Dragaša
  •  
    Freske ratnika iz manastira Ravanica koji je podigao knez Lazar Hrebeljanović
  •  
    Ratnici iz manastira Manasije zadužbina despota Stefana Lazarevića
  •  
    Skulptura srpskog srednjovekovnog vojnika kod crkve Ružica na Kalemegdanu predstavlja kopljanika cara Dušana.
  •  
    U romantičarskim prikazima srpski ratnici su prikazani uvek sa šlemom sa čelenkom u obliku zmaja ili zmajevih krila. Na slici: Ivan Crnojević.
  •  
    Srpski srednjovekovni ratnik, romantičarski prikaz za knjigu Srbija, opis zemle, naroda i države, Vladislav Titelbah
  •  
    Šlem nemačkih najamnika i mač španskih najamnika korišćen u bici kod Velbužda
  •  
    Šlem iz Smedereva 15. vek
  •  
    Orijentalni tip šlema
  •  
    Srpsko srednjevekovno naoružanje
  •  
    Izgled Almogavera, Katalonskih plaćenika koji su učestvovali na Srpskoj strani tokom bitke kod Velbužda
  •  
    Srpska vojska napada Bugarskog cara Mihajla Šišmana tokom bitke kod Velbužda, Džon Harison Vajlda
  •  
    Mesto bitke kod Velbužda
  •  
    Romantičarska slika „Postriženje Svetoga Save Stevana Todorovića prikazuje srpske srednjovekovne ratnike
  •  
    Prikaz kneza Lazara u zlatnom oklopu sa šlemom, Uroš Predić
  •  
    Srpski ratnici na krunisanju cara Dušana, slika Paje Jovanovića,car Dušan i njegov sin Uroš prikazani su sa crvenim cipelama, dok Palman de Braht vođa najamnika sa šlemom sa rogovima u ruci, oko struka nosi zlatni pojas, odličije najvećih dostojnika i vlastele srenjnovekovne Srbije
  •  
    Tvrđava Prizren, prestonica Cara Dušana
  •  
    Adam Stefanović, Romantičarski prikaz Jug Bogdana(Vrataka Nemanjića) i Devet Jugovića
  •  
    Miloš Obilić na romantičarskoj slici iz 19. veka
  •  
    Romantičarski prikaz srpskog ratnika Boška Jugovića jednog od devetorice braće Jugovića
  •  
    Zaviša Crni, poljski nacionalni junak poginuo je kod Golupca 1428. godine
  •  
    Bitka kod Nikopolja Osmanska minijatura
  •  
    Bitka kod Angore 1402. u kojoj je zarobljen sultan Bajazit
  •  
    Srpski psaltir prikazuje srpsku vojsku

Napomene uredi

  1. ^ Većinsko mišljenje o stvaranju države kod Srba sredinom 9. veka zasniva se na malo više pisanih vesti o Srbima koje postoje tek za to vreme, a iz kojih se mogu izvesti elementi države (vladar, vladareva vojna družina, podela države na župe, porezi, ...). Nasuprot tome, opis legendarnog Selimira koji je sačuvan u Barskom rodoslovu, ili Letopisu popa Dukljanina izgleda ukazje da je vođa seobe Srba na Balkan uz pomoć Vizantije stvorio prvu državu već sredinom 7. veka. Tako je prva država Srba na Balkanu verovatno nastala sredinom 7. veka i slično prvoj državi Bugara, ili tzv. Carstvu Inka bila država nepismenog naroda[6]

Reference uredi

  1. ^ a b Logos 2019, str. 24-26.
  2. ^ a b v Jireček, Konstantin (1952). ISTORIJA SRBA (prva knjiga do 1537. godine). BEOGRAD: NAUČNA KNjIGA. str. 108. 
  3. ^ a b v g d đ e ž z i Gažević, Nikola (1972). Vojna enciklopedija 4. Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 659—660. 
  4. ^ a b v g d đ Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 8). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 724-725. 
  5. ^ a b Logos 2017, str. 33, 74.
  6. ^ Logos 2017, str. 75-80.
  7. ^ a b v Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 9). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 37. 
  8. ^ Logos 2017, str. 94-96.
  9. ^ Logos 2019, str. 28, 30-31, 34-38.
  10. ^ Logos 2017, str. 75, 77.
  11. ^ a b v g d đ e Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 9). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 41. 
  12. ^ Heraldički običaji kod Srba, u primeni i književnosti, str.10
  13. ^ Čedomilj Mijatović, Despot Đurađ Branković, gospodar Srbima, Podunavlju i Zetskom primorju, str.98,99,102,103
  14. ^ Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 8). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 642. 
  15. ^ a b v g Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 9). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 42. 
  16. ^ a b v g d đ e ž z i j k l Gažević, Nikola (1975). Vojna enciklopedija 9. Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 43. 
  17. ^ Nikola Gažević, Vojna enciklopedija, Drugo izdanje, Tom 9. Sparta-Tirana, Beograd 1975. str.43
  18. ^ https://www.poreklo.rs/2017/12/24/znameniti-gruzani-radic-postupovic/
  19. ^ Enciklopedija Jugoslavije 2. Bosna - Dio, str.248
  20. ^ Jireček, Konstantin (1952). ISTORIJA SRBA (prva knjiga do 1537. godine). BEOGRAD: NAUČNA KNjIGA. str. 109. 
  21. ^ Đorđe Trifunović, Stara srpska književnost, str 99.
  22. ^ Sima Ćirković, Leksikon srpskog srednjeg veka, str.106
  23. ^ Dr Miloš Blagojević, Srbija u doba Nemanjića 44.str.
  24. ^ Konstantin Jiraček, Istorija Srba, str. 186.
  25. ^ a b Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 4). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 557—558. 
  26. ^ Dr Miloš Blagojević, Srbija u doba Nemanjića 46.str.
  27. ^ Konstantij Jireček, Istorija Srba, Kulturna istorija, knjiga 2. str.22
  28. ^ Čedomilj Mijatović, Despot Đurađ Branković, gospodar Srbima, Podunavlju i Zetskom primorju, str.168,168
  29. ^ a b v g Jireček, Konstantin (1952). ISTORIJA SRBA (prva knjiga do 1537. godine). BEOGRAD: NAUČNA KNjIGA. str. 112—114. 
  30. ^ Hungarian Army Composition
  31. ^ Živan Milisavac,Stara srpska književnost, knjiga 3. Reči cara Dušana uz njegov zakonik,str.96
  32. ^ Gavro Škrivanjić, Oružije u Srednjovekovnoj Srbiji, Bosni i Dubrovniku. str.57
  33. ^ Gavro Škrivanjić, Oružije u Srednjovekovnoj Srbiji, Bosni i Duborvniku,str. 194
  34. ^ Gavro Škrivanjić,Oružije u Srednjovekovnoj Srbiji, Bosni i Duborvinku, str.188
  35. ^ Gavro Škrivanjić, Bitka kod Velbužda,28.7.1330., str. 74.
  36. ^ Jireček, Konstantin (1952). ISTORIJA SRBA (prva knjiga do 1537. godine). BEOGRAD: NAUČNA KNjIGA. str. 110. 
  37. ^ Nikola Gažević,Vojna enciklopedija, Drugo izdanje, Tom 6. Nauloh-Podvodni, Beograd 1973. str. 311.
  38. ^ Gavro Škrivanjić, Oružije u Srednjovekovnoj Srbiji, Bosni i Duborvniku,str.138,188
  39. ^ Sima Ćirković, Rade Mihaljčić, Leksikon srpskog srednjeg veka, str. 467,468
  40. ^ Stojan Novaković,Heraldički običaji u Srba u primeni i književnosti, str.31
  41. ^ Milan Vujaklija Leksikon stranih reči i izraza str.493
  42. ^ Nikola Gažević,Vojna enciklopedija, Drugo izdanje, Tom 6. Nauloh-Podvodni, Beograd 1973. str. 311.
  43. ^ Sima Ćirković,Rade Mihaljčić, Leksikon srpskog srednjeg veka, str. 823, 824.
  44. ^ Stojan Novaković, Heraldički običaji u Srba u primeni i književnosti, str.35.
  45. ^ Gavro Škrivanić, Oružije u srednjovekovnoj Srbiji, Bosni i Dubrovniku, str.151
  46. ^ Stojan Novaković, Heraldički običaji kod Srba u primeni i književnosti, str.39
  47. ^ https://www.turizamiputovanja.com/unesco-u-srbiji-8-sakralnih-objekata-na-listi-svetske-bastine/
  48. ^ Nikola Gažević, Vojna enciklopedija, Drugo izdanje, Tom 9. Beograd 1975. str.566.
  49. ^ Đorđe Trifunović, Stara srpska književnost, str.99
  50. ^ Dr Miloš Blagojević, Srbija u doba Nemanjića, od kneževine do carstva 1168-1371, str. 44,46
  51. ^ Jireček, Konstantin (1952). ISTORIJA SRBA (prva knjiga do 1537. godine). BEOGRAD: NAUČNA KNjIGA. str. 110—111. 
  52. ^ https://www.novosti.rs/vesti/reportaze/955443/nemanjici-krojili-modu-tekstilnu-industriju-istoricar-umetnosti-bojan-popovic-otkriva-nepoznatu-istoriju-odevanja-srba
  53. ^ Mihajlo Blejić,Hilandar Velika carska lavra, str. 142
  54. ^ Tomislav Ž. Popović,Manastiri i crkve u Srbiji,str.65
  55. ^ Istorija broj 58. novembar 2014, Nikola Giljen
  56. ^ Živan Milisavac,Stara srpska književnost 3. Život cara Uroša od Patrijarha Pajsija, str.395
  57. ^ Jireček, Konstantin (1952). ISTORIJA SRBA (prva knjiga do 1537. godine). BEOGRAD: NAUČNA KNjIGA. str. 106. 
  58. ^ a b v g d Jireček, Konstantin (1952). ISTORIJA SRBA (prva knjiga do 1537. godine). BEOGRAD: NAUČNA KNjIGA. str. 107. 
  59. ^ a b Jireček, Konstantin (1952). ISTORIJA SRBA (prva knjiga do 1537. godine). BEOGRAD: NAUČNA KNjIGA. str. 111. 
  60. ^ Jireček, Konstantin (1952). ISTORIJA SRBA (prva knjiga do 1537. godine). BEOGRAD: NAUČNA KNjIGA. str. 115. 
  61. ^ a b Jireček, Konstantin (1952). ISTORIJA SRBA (prva knjiga do 1537. godine). BEOGRAD: NAUČNA KNjIGA. str. 116. 
  62. ^ Jireček, Konstantin (1952). ISTORIJA SRBA (prva knjiga do 1537. godine). BEOGRAD: NAUČNA KNjIGA. str. 117. 
  63. ^ a b v g Dr Miloš Blagoejvić, Srbija u doba Nemanjića, str.149,150
  64. ^ General-pukovnik Vojo Todorović,Vojna Enciklopedija, tom.9 Slup-Teleskop, str. 114
  65. ^ a b v Miroslav Krleža, Zvonko Tkalec, Enciklopedija Jugoslavije Srbija-Ž, str. 470,471,472
  66. ^ a b Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 10). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 334. 
  67. ^ a b v g d đ e ž Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 9). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 44. 
  68. ^ Nikola Gažević, Vojna Enciklopedija, Drugo izdanje, Tom 1. Abandan-Brčko,str.426
  69. ^ Nikola Gažević,Vojna enciklopedija Drugo izdanje,, Tom 7. Podvodno-Ratna Mornarica, Beograd 1974. str. 549.
  70. ^ Gavro Škrivanić. Oružije u srednjovekovnoj Srbiji, Bosni i Dubrovniku, str. 155
  71. ^ https://serbiantimes.info/ovde-kosovska-legenda-zivi-devet-hrastova-kod-kojih-su-pronadeni-pancir-i-koplje-cuvaju-grob-boska-jugovica-foto/

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Српска_војска_у_средњем_веку&oldid=27511285”