Википедија

Španija

држава у југозападној Европи

Španija (šp. España), zvanično Kraljevina Španija (šp. Reino de España), je južnoevropska[5] država, smeštena na jugozapadu kontinenta na Pirinejskom poluostrvu i nekoliko susednih arhipelaga i enklava. Graniči se sa Portugalijom na zapadu i Francuskom i Andorom na severoistoku. Izlazi na Sredozemno more na jugu i istoku i Atlantski okean na severu i severozapadu, evropski deo Gibraltara graniči s Španijom. Glavni grad je Madrid. U sastavu Španije se takođe nalaze i dva arhipelaga: Balearska ostrva u Sredozemnom moru i Kanarska ostrva u Atlantskom okeanu. Seuta i Melilja (dve enklave na severu afričkog kontinenta sa statusom autonomnih gradova), kao i Livija (enklava u francuskim Pirinejima), takođe pripadaju španskoj državi.

Kraljevina Španija
Reino de España  (španski)
Krilatica: Plus ultra (latinski)
(Još dalje)
Himna: Marcha Real (španski)
(Kraljevski marš)
Položaj Španije
Glavni gradMadrid
40° 26′ N 3° 42′ W / 40.433° S; 3.700° Z / 40.433; -3.700
Službeni jezikšpanski 1
Vladavina
Oblik državeunitarna ustavna monarhija
 — KraljFelipe VI
 — Predsednik VladePedro Sančez
 — Predsednik SenataPedro Roljan
 — Predsednik Kongresa poslanikaFransina Armengol
Zakonodavna vlastKortesi
 — Gornji domSenat
 — Donji domKongres poslanika
Istorija
Stvaranje‍
 — Katolički kraljevi20. januar 1479.
 — Habzburška Španija14. mart 1516.
 — Centralizovana država9. jun 1715.
 — Prvi Ustav19. mart 1812.
 — Trenutni Ustav29. decembar 1978.
Geografija
Površina‍
 — ukupno505.990 km2 (51)
 — voda (%)0,89[1]
Stanovništvo‍
 — 2024.48.797.875[2] (31)
 — gustina96 st./km2 (121)
Ekonomija
BDP / PKM≈ 2024.
 — ukupnoRast 2,516 bln. $[3] (15)
 — po stanovnikuRast 52.012 $[3] (36)
IHR (2022)0,911[4] (27) — veoma visok
Valutaevro
Ostale informacije
Vremenska zonaUTC +1, +2 (CET, CEST)2
Internet domen‍.es‍
Pozivni broj+34
1 — (Kastiljanski)
(u nekim autonomnim jedinicama, katalonski, baskijski ili galisijski su ko-oficijelni; u Valj d'Aranu araneski dijalekat oksitanskog je kooficijelni)
2 — Kanarska ostrva su u drugoj vremenskoj zoni

Španija je članica Ujedinjenih nacija, Evropske unije i NATO saveza.

Geografija

uredi
Glavni članak: Geografija Španije

Položaj

uredi

Države i teritorije sa kojima se Španija graniči su: Andora, Portugalija, Maroko, Gibraltar i Francuska. Površina države iznosi 505.990 km². Španija se nalazi u umerenoj zoni, između 43°47'24" i 36°00'40" severne geografske širine, i između 7°00'29" istočne i 5°36'40" zapadne geografske dužine.

Geologija i reljef

uredi

Najstariji deo Španije, predstavlja 600–800 m visoka visoravan Mezeta, koja je građena od prekambrijskih i kristalastih stena i starih krečnjaka. Na severu je okružena mladim nabranim Kantabrijskim planinama i Pirinejima (Piko de Aneti, 3.404 m), a na jugu Andaluzijskim planinama ili Betijskim Kordiljerima, koji su građeni od mezozojskih i tercijarnih naslaga.

Andaluzijske planine sastoje se od nekoliko masiva, koji se pružaju paralelno s obalom Sredozemnog mora: centralni deo Sijera Nevade (Sierra Nevada) s najvišim vrhom Španije (Mulasen, 3.481m). Između južnog ruba Mezete, odnosno Sijera Morene (Sierra Morena) i Andaluzijskih planina nalazi se velika Andaluzijska tektonska depresija. Na severoistočnom rubu Mezete pružaju se Iberijske planine, građene od krednih i jurskih naslaga, a između njih, Pirineja i Kantabrijskih planina smeštena je dolina reke Ebro (Hragonska kotlina). Sa visoravni Mezeta izdižu se planinski masivi Sijera de Gata (Sierra de Gata), Sijera de Gredos (Sierra de Gredos) i Sijera de Gvadarama (Sierra de Guadarrama), koji su nastali rasedanjem u tercijaru. Obala je uglavnom strma i slabo nerazuđena. Dobro je raščlanjena samo obala Galicije i severozapadne Španije sa mnoštvom zaliva karakterističnog oblika.

Vode

uredi

Osnovu hidrografske mreže Španije čini pet reka: Gvadalkivir, Gvadijana, Taho (Težo u Portugalu) i Duero, koje pripadaju slivu Atlantskog okeana i Ebro — pritoka Sredozemnog mora. Reke na severozapadu Španije imaju više vode, kraći tok, relativno veliki pad, a njihova estuarska ili rijaska ušća pogoduju razvoju vodenog saobraćaja. Tokovi koji se spuštaju sa visokih planina (Pirineja, Betijskih Kordiljera i dr.) imaju velike padove i značajan hidroenergetski potencijal. U krečnjačkim terenima reke su najčešće formirale kanjone ili klisure, strme odseke („kveste“) a tu su i vodopadi i brzaci, pogodni za proizvodnju električne energije. Veći tokovi iskorišćeni su za navodnjavanje plodnih ravnica.

Klima

uredi

Španija se nalazi u umerenom pojasu, a njen neujednačen reljef utiče na veliku klimatsku raznovrsnost. Često se za klimu Španije kaže da je sredozemna (mediteranska). Međutim, to je samo donekle tačno jer samo priobalno područje istoka, jugoistoka i juga Španije ima sredozemne karakteristike.

Na izmene klime prevashodno utiče nadmorska visina, pa dolazi i do vertikalne klimatske zonalnosti. Uz to, planine se uglavnom izdižu uz rubnim delovima zemlje, pa su značajna prepreka širenju klimatskih uticaja iz okolnih prostora. Zbog toga središnji deo Španije — Mezeta, ima znatno drugačije podneblje, od onog koje bi odgovaralo geografskoj širini tog prostora.

Na istoku i jugu Španije gde preovlađuje sredozemna klima (često se navodi i kao suptropska) srednje mesečne temperature tokom godine kreću se od 13 °C do 25 °C, a izluči se od 350 — 500 mm padavina. Za ovo područje karakteristično je dugo, toplo, suvo i sunčano leto, kada maksimalne temperature dostignu i 48 °C. Sredozemna obala Španije ima najveći broj sunčanih sati u Evropi. Zime su u primorju ugodne, a na jugu tople.

Severozapad Španije, odnosno atlantska obala, koja izlazi i na Biskajski zaliv, ima svežiju klimu, pa se temperature kreću od 8-20 °C. Sa Biskajskog zaliva prema poluostrvu kreću se vlažne mase, pa se na planinskim padinama izluči najviše padavina, oko 900-2000 mm. Zbog blage okeanske klime i dosta padavina, čitavo područje je pod relativno bujnom i zelenom vegetacijom, pa se ova regija često naziva i „Zelena obala“ (Kosta Verde, šp. Costa Verde).

Unutrašnju Španiju, sa kontinentalnom klimom karakterišu srednje mesečne temperature od 3-23 °C, a tokom zime često budu i negativne. U ovoj regiji se prosečno godišnje izluči ispod 500 mm taloga, a na nekim delovima manje od 300 milimetara. Istočni obod poprima neke karakteristike mediteranske klime, dok se severozapadni rub približava okeanskom klimatu.

Flora i fauna

uredi

Španija ima malo šuma svega oko 15% ukupne površine, i zastupljene su samo na višim delovima planina, najviše na severozapadu države. U unutrašnjosti Španije osnovu prirodnog pejzaža čine kserofitne zajednice. Šikaru (matorral), uglavnom teško prohodnu sačinjavaju grmovi jasena, lovora, ruzmarina i divlje masline, a na lošem zemljištu raste trava. U tim uslovima uspevaju lekovite biljke, najčešće lavanda, kadulja i majčina dušica. Prostori koji su obrasli majčinom dušicom nazivaju se „tomilares“ (tomillares). U proleće kad šikara i površine pod lekovitim travama ozelene privlače živi svet svojim šarenilom boja i aromatičnim mirisima.

Leti je znatno drugačije, jer uz stalno vedro nebo i visoku temperaturu, vegetacija uglavnom požuti, a u prvi plan dolaze ogoljeni kameni blokovi (sipari). Jugoistočni deo Mezete, u takvim uslovima, ima oskudnu stepsku vegetaciju. Sredozemnu obalu karakteriše raznolikost, koja je uglavnom proizvod ljudskog rada, odnosno radi se o kultivisanim biljnim vrstama (agrumi, masline, vinova loza, povrće, čak i palme i drugo). U sredozemnim klimatsko-vegetacijskim uslovima živi mediteranska fauna, koju karakteriše veliki broj gmizavaca, insekata i ptica, dok su se krupnije životinje održale uglavnom u planinskim predelima.

Istorija

uredi
Glavni članak: Istorija Španije

Prva pisana svedočanstva opisuju Iberiju kao zemlju nastanjenu Iberima, Baskima i Keltima. Nakon velikih borbi dolazi pod vlast Rima. Tokom srednjeg veka njom su zavladala germanska plemena da bi nedugo zatim potpala pod vlast Mavara iz severne Afrike. Tokom viševekovne borbe mala hrišćanska kraljevstva sa severa uspela su da povrate vlast nad poluostrvom. Poslednje mavarsko kraljevstvo palo je iste godine kada je Kolumbo stigao do Amerike. Tada je počelo da se stvara globalno carstvo a Španija je naredih vekova i po bila vodeća evropska i svetska sila.

Brojni ratovi i drugi problemi vremenom su urušili njen status. Napoleonova invazija je dovela do haosa u zemlji, i podstakla pokrete za nezavisnost u španskim kolonijama. Neposredno pre Drugog svetskog rata Španiju je zadesio krvavi građanski rat koji je na vlast doveo diktatorski režim. Krajem sedamdesetih godina 20. veka dolazi do obnove demokratije a nešto kasnije Španija se pridružuje Evropskoj uniji, beležeći stabilan ekonomski razvoj i kulturni preporod.

Preistorija i preromanski narodi

uredi
Glavni članak: Iberija
 
Keltski kastro u A Gvardi u Galisiji.

Na osnovu arheološkog nalazišta Atapuerka može se zaključiti da je Iberijsko poluostrvo bilo nastanjeno hominidima pre 1,2 miliona godina.[6] Ljudi su na Iberijsko poluostrvo došli sa severa pre 35.000 godina. Najpoznatiji artefakti o ovim preistorijskim ljudskim naseobinama su crteži u pećini Altamira u Kantabriji, na severu poluostrva, koje su načinili Kromanjonci između 35.600 i 13.500. godine pre nove ere.[7] Na osnovu arheoloških i genetskih istraživanja dolazi se do zaključka da je Iberijsko poluostrvo poslužilo kao utočište stanovnicima severne Evrope tokom poslednjeg ledenog doba.

Pre rimskog osvajanja Iberijsko poluostrvo su uglavnom nastanjivali Iberi i Kelti. Iberi su živeli duž mediteranske obale od severoistoka do jugoistoka poluostrva. Kelti su nastanjivali unutrašnjost i atlantsku obalu od severozapada do jugozapada. Baski su živeli u zapadnom delu Pirineja i u susednim oblastima, Tartešani su živeli na jugozapadu a Luzitanci i Vetonci u središnjem delu zapada poluostrva. Duž sredozemne obale postojale su brojne trgovačke naseobine Feničana, Grka i Kartaginjana.

Rimsko carstvo i Gotsko kraljevstvo

uredi
Glavni članak: Hispanija
 
Rimski teatar u Meridi

Tokom Drugog punskog rata, između 210. i 205. p. n. e., Rim je osvojio kartaginske kolonije na Sredozemlju. Rimljanima je bilo potrebno skoro dva veka za potpuno osvajanje Iberijskog poluostrva, da bi njime vladali više od šest vekova. Keltsko i iberijsko stanovništvo postepeno je romanizovano (latinizovano). Lokalne vođe su postale deo rimske aristokratije[8] a Hispanija je postala žitnica Rimskog carstva, izvoznik zlata, vune, maslinovog ulja, i vina. Poljoprivredna proizvodnja je povećana sa izgradnjom sistema za navodnjavanje, od kojih su neki još uvek u upotrebi. Carevi Hadrijan, Trajan, Teodosije I, i filozof Seneka su rođeni u Hispaniji. Hrišćanstvo je na ovo podneblje stiglo u prvom veku a raširilo se u gradovima tokom drugog veka.[8] Većina današnjih jezika u Španiji i zakonodavstvo vode poreklo iz ovog perioda.[9]

 
Toledo, glavni grad Vizigotskog kraljevstva.

Slabljenje vladavine Zapadnog rimskog carstva u Hispaniji je počelo 409, kada su germanska plemena Svevi i Vandali, zajedno sa Sarmatskim Alanima prešli Rajnu i opustošili Galiju, da bi ih Vizigoti iste godine doveli u Iberiju. Svevi su osnovali kraljevstvo na području današnje Galicije i severne Portugalije. Raspadom Zapadnog rimskog carstva nestalo je postojeće društveno uređenje, mada su novoformirane države zadržale mnoge institucije i zakone potonjeg carstva, uključujući hrišćanstvo.

Hazdinzi, saveznici Alana, takođe su osnovali kraljevstvo u Galiciji, zauzevši uglavnom isto područje ali su svoju vlast proširili južno do reke Duero. Vandalsko pleme Silinzi je zauzelo područje nazvano Vandaluzija, današnja Andaluzija. Vizantinci su na jugu Iberijskog poluostrva osnovali enklavu Spaniju, s ciljem obnove Rimskog carstva na ovom području. Međutim, Hispanija je na kraju ujedinjena tokom vladavine Vizigota.

Srednji vek

uredi
Glavni članak: Rekonkista
 
Unutrašnjost Velike džamije u Kordovi.

Početkom osmog veka Omejadski kalifat se proširio na Iberijskom poluostrvu. Mavri iz severne Afrike su zauzeli skoro celo poluostrvo, izuzev male planinske oblasti na severozapadu.

Pod šerijatskih zakonima hrišćani i Jevreji su imali podređeni status. Ovakav položaj je hrišćanima i Jevrejima branio ispovedanje religije, takođe njihova prava su u svakom pogledu bila manja u odnosu na muslimane.[10][11]

Preobraćenje u islam dobilo je velike razmere. Veruje se da su krajem 10. veka muladi (muslimani poreklom sa Iberijskog poluostrva) činili većinu stanovništva Al-Andaluza.[12][13]

Muslimansku zajednicu na poluostrvu karakterisala je šarolikost i socijalna napetost. Vremenom je došlo do sukoba između Berbera iz severne Afrike, najzaslužnijih za osvajanje ove teritorije, sa arapskim vođama sa Bliskog istoka. Pored njih tu je bila i brojna mavarska populacija, koja je živela uglavnom u dolini reke Gvadalkivir, u priobalju Valensije, dolini reke Ebro i u planinskim oblastima Granade.[13]

 
Smrt Rolanda u bici kod Ronsevo Pasa

Kordova, glavni grad kalifata, bio je najveći, najbogatiji i najprefinjeniji grad u zapadnoj Evropi. U Sredozemlju je cvetala trgovinska i kulturna razmena a muslimani su ovo područje oplemenili svojim poznavanjem nauke. Muslimanski i jevrejski naučnici su dali značajan doprinos oživljavanju i širenju grčke kulture u zapadnoj Evropi. Dva značajna filozofa toga doba bili su Ibn Rušd i Mojsije Majmonid. Romanizovani stanovnici Iberijskog poluostrva su zajedno sa muslimanima i Jevrejima doprineli stvaranju autentične kulture na ovom području.[13] Van gradova, gde je živela većina ljudi, vlasništvo nad zemljom nije menjano još od rimskog doba, s obzirom da su muslimanski vlastodršci veoma retko oduzimali zemljište. Takođe, donete su i nove kulture i tehnike obrade zemlje što je doprinelo razvoju poljoprivrede.

Tokom jedanaestog veka dolazi do podela među muslimanima, što je malim hrišćanskim državama omogućilo da znatno prošire svoje teritorije.[13] Vladari dinastija Almoravida i Almohada iz severne Afrike su uspostavili jedinstvo među muslimanima. Ova ponovno ujedinjena islamska država je tokom narednih sto godina beležila napredak i u izvesnoj meri povratila teritorije koje su joj hrišćani zauzeli.

 
Petronilja od Aragona i Ramon Berenger IV, grof od Barselone

Nedugo pošto su Mavri zauzeli Iberijsko poluostrvo, kod Španaca i Portugalaca nastaje pokret za njegovo oslobađanje pod imenom Rekonkista. Za početak Rekonkiste uzima se bitka kod Kovadonge iz 722. godine. Nakon pobede hrišćanske vojske nad muslimanskim snagama stvorena je hrišćanska Kraljevina Asturija na severozapadu poluostrva. Nedugo zatim, 739. godine, muslimani su proterani iz Galisije koja je priključena Kraljevini Asturiji.

Muslimanska vojska je takođe pokušala prodor preko Pirineja ali je poražena u bici kod Poatjea u Franačkoj. Docnije su franačke snage uspostavile hrišćanske okruge (šp. Marca Hispánica) na južnoj strani Pirineja. Ove oblasti su kasnije prerasle u kraljevstva Navara, Aragon, i Katalonija.[14] Tokom narednih nekoliko vekova granica između oblasti pod vlašću muslimana i hrišćana protezala se dolinama reka Ebro i Duero.

Raspadom Al-Andaluza, na međusobno zavađena taifska kraljevstva, stekli su se uslovi da hrišćanska kraljevstva ostvare prevlast na Iberijskom poluostrvu. Zauzimanje strateški važnog grada Toleda 1085. godine predstavljalo je pokazatelj velike promene ravnoteže snaga u korist hrišćanskih kraljevstava. Velika mavarska uporišta pala su pod vlast hrišćana u 13. veku — Kordova 1236. a Sevilja 1248. godine — dok je samo enklava Granada ostala u muslimanskim rukama kao vazalna država.[15]

U ovom periodu dolazi do ponovnog procvata književnosti i filozofije nastale na rimskim i gotskim tekovinama. Ramon Ljulj je jedan od značajnijih filozofa ovoga doba. Kralj Alfonso X od Kastilje se posvetio stvaranju jedinstvenog nacionalnog identiteta i buduće države Španije. Težio je ka povezivanju iberijskih hrišćanskih kraljevstava sa drugim srednjovekovnim evropskim državama. Uveo je kastiljanski kao službeni jezik.

 
El Sid, kastiljanski heroj Rekonkiste.

Kraljevi su, ugledavši se na zakone i institucije starog Rima, želeli veću vlast, boreći se protiv plemstva. Marinidi su u 13. i 14. veku napali Iberijsko poluostrvo iz severne Afrike, i uspostavili su nekoliko enklava duž južne obale. Međutim, nisu uspeli da obnove vlast nad poluostrvom i ubrzo su isterani. Takođe, tokom 13. veka, kraljevina Aragon, smeštena na severoistoku današnje Španije, proširila je svoje teritorije na ostrva u Mediteranu, do Sicilije i Atine.[16] Tih godina su osnovani Univerzitet u Palensiji (1212/1263) i Univerzitet u Salamanki (1218/1254). Crna smrt je tokom 1348. i 1349. razorila Španiju.[17]

Brakom između Izabele I od Kastilje i Ferdinanda II Aragonskog 1469. dolazi do ujedinjenja hrišćanskih kraljevstava Kastilja i Aragon. Kanarska ostrva su osvojena 1478. a 1492. združene snage Kastilje i Aragona zauzele su Emirat Granada, čime je okončana vladavina muslimana na Iberijskom poluostrvu, koja je trajalo 781 godinu.

Godine 1478. započela je španska inkvizicija tokom koje su Sefardi bili primorani da pređu u katolicizam ili da budu proterani sa španskih teritorija.[18] Sporazumom u Granadi garantovana su prava muslimana,[19] mada su poštovana samo delimično. Muslimani su u potpunosti proterani sa Iberijskog poluostrva početkom 17. veka, nakon ustanka u Alpahurasu.[20]

Imperijalna Španija

uredi
Glavni članak: Španska imperija
 
Carstvo Filipa II 1598. godine

Osnovu za nastanak savremene Španije i Španske imperije predstavljalo je ujedinjenje kruna Aragona i Kastilje sklapanjem braka između njihovih suverena. Međutim, svako od kraljevstava unutar Španije zadržalo je atribute državnosti u društvenom, političkom i zakonodavnom pogledu, kao i u oblasti jezika i monetarne politike.[21]

Izabela i Ferdinand su učvrstili svoju moć na račun mesnog plemstva, a reč Espanja (šp. España), čiji je koren drevno ime Hispanija (lat. Hispania), počela je da se koristi kao zajednički naziv za dva kraljevstva.[20] Velike političke, zakonodavne, verske i vojne reforme doprinele su pozicioniranju Španije kao Prve svetske sile.

 
Kristifor Kolumbo se sreće sa Katoličkim kraljevima u Alhambri.

Godina 1492. takođe je označila odlazak Kristifora Kolumba u Novi svet na putovanje koje je finansirala kraljica Izabela. Kolumbo je tokom prvog putovanja prešao Atlantik i stigao do Karipskih ostrva, čime je počelo evropsko istraživanje i osvajanje Amerike, iako je on bio ubeđen da je stigao do Orijenta. Kolonizaciju američkog kontinenta započeli su konkistadori poput Ernana Kortesa i Fransiska Pizara.

 
Casa de Contratación, Sevilja.

Španija je bila vodeća evropska sila tokom 16. i većeg dela 17. veka. Ovaj status je ojačala trgovinom i bogatstvom stečenim iz kolonija, takođe, postala je i vodeća pomorska sila sveta. Vrhunac je dostigla tokom vladavina prve dvojice Španskih Habzburga — Karla V (1516—1556) i Filipa II (1556—1598). Tokom ovog razdoblja Španija se suočila sa Italijanskim ratovima, Ustankom komunerosa, Holandskom revolucijom, Pobunom Moriska, sukobima sa Osmanlijama, Anglo-španskim ratom i ratovima sa Francuskom.[22]

 
Crkva svetog Pavla i Univerzitet Svetog Grgura. U Valjadolidskoj debati prvi put se raspravljalo o ljudskim pravima.

Zaposedanjem teritorija u Novom svetu i zahvaljujući brakovima između vladajućih dinastija ili nasleđivanjem, Španska imperija je znatno proširena. Obuhvatala je ogromna prostranstva na američkom kontinentu, ostrva u azijsko-pacifičkom regionu, delove Italije, gradove i severnoj Africi, kao i delove današnje Francuske, Nemačke, Belgije, Luksemburga, i Holandije. Početkom 16. veka, kada je Magelanova ekspedicija prva oplovila svet, Španija je postala prva imperija u kojoj sunce nije zalazilo. Ovo je bilo Doba velikih otkrića, a odvažne ekspedicije su putem kopna ili mora pronašle nove trgovačke puteve. Takođe, tada Evropljani započinju osvajanja i kolonizaciju novih teritorija. Španski istraživači su u maticu donosili plemenite metale, začine, luksuzna dobra, i dotada nepoznate biljke, što je značajno doprinelo da Evropljani promene svoje viđenje sveta.[23] Kulturni procvat tokom ovog razdoblja danas se smatra Zlatnim vekom Španije. Širenje imperije dovelo je do ogromnih promena na američkom kontinentu koje su se najviše ispoljile slomom tamošnjih društava i uništavanjem domorodačkog stanovništva. Pod uticajem humanizma, kontrareformacije i novih geografskih otkrića i osvajanja nastaje intelektualni pokret poznat kao Salamankanska škola (šp. Escuela de Salamanca), koji je postavio prve savremene teorije o međunarodnom i ljudskom pravu.

 
 
Filip II i Karlo V

Krajem 16. i tokom prve polovine 17. veka, Španija se suočila sa brojnim izazovima. Pirati, pod okriljem rastućeg Osmanskog carstva, pljačkajući i odvodeći u roblje stanovništvo u brojnim priobalnim oblastima, onemogućavali su nesmetan život. Takođe, time su se ponovo javile pretnje o mogućoj islamskoj invaziji.[24] Tokom ovog razdoblja Španija je često bila u ratu sa Francuskom.

Protestantska reformacija je doprinela da Španija još više zaglibi u verske ratove, što je imalo za posledicu povećanje vojne aktivnosti širom Evrope i Mediterana.[25]

Polovinom 17. veka Španija se pored brojnih ratova suočila i sa kugom koja je usmrtila veliki broj stanovnika Evrope. Španski Habzburzi su zemlju uveli u niz sukoba širom kontinenta zahvaljujući kojima su iscrpljeni njeni prirodni resursi i privreda. Španija je uspela da zadrži najveći deo rasutog Habzburškog carstva, kao i da pomogne snagama Svetog rimskog carstva u borbi sa protestantima, ali je na kraju ipak bila primorana da prizna otcepljenje Portugalije (deo Iberijske unije od 1580. do 1640) i Holandije, i na kraju da doživi ozbiljne poraze od Francuske tokom poslednjih godina Tridesetogodišnjeg rata.[26]

 
Porodica Filipa V (1743). Tokom doba prosvetiteljstva u Španiji je vladala dinastija Burbona.

U drugoj polovini 17. veka, moć Španije počinje da postepeno opada. Bila je prinuđena da preda nekoliko manjih oblasti Francuskoj i Holandiji; međutim, uspela je da očuva i da poveća svoje ogromno prekomorsko carstvo, koje je ostalo netaknuto sve do početka 19. veka.

Gubitak moći na evropskom tlu doživeo je vrhunac tokom sukoba oko španskog prestola prvih godina 18. veka. Rat za špansko nasleđe bio je međunarodni sukob širokih razmera koji je za ishod, između ostalog, imao gubitak španskih poseda širom Evrope i pozicije najjače evropske sile.[27] Tokom ovog rata na španski presto postavljena je dinastija Burbona. Prvu istinski špansku državu je uspostavio prvi burbonski kralj, Filip V, ujedinjavanjem kruna Kastilje i Aragona u jedinstvenu državu, ukidajući brojne privilegije i zakone koje su imali regionalni vladari.[28]

Tokom 18. veka u najvećem delu carstva dolazi do postepenog oporavka i porasta blagostanja. Novi burbonski monarh je primenio francuski sistem modernizacije uprave i privrede. Prosvetiteljske ideje su postajale privlačnije vladajućoj eliti. Međunarodna pozicija Španije popravila se, između ostalog, zahvaljujući vojnoj pomoći koju su slali pobunjenicima u britanskim kolonijama tokom Američkog rata za nezavisnost.[29]

Liberalizam i nacionalna država

uredi
Glavni članci: Borba za nezavisnost Latinske Amerike i Špansko-američki rat
 
Slika Treći maj 1808. Fransiska Goje, epizoda iz Španskog rata za nezavisnost.

Španija je 1793, kao članica Prve koalicije, ušla u rat protiv Prve francuske republike. U ovom sukobu Španija je poražena usled čega je morala da pristane na Bazelski mirovni sporazum. Sporazumom se odrekla dve trećine ostrva Hispaniola i ustupila ih Francuskoj. Španski premijer Manuel Godoj je 1807. sklopio tajni sporazum sa Napoleonom o savezništvu protiv Britanije i Portugalije. Napoleonu je ovime omogućeno da pod izgovorom napada na Portugaliju okupira i Španiju. Španski kralj je abdicirao u korist Napoleonovog brata, Žozefa Bonapartea.

Na Žozefa Bonapartea je gledano kao na marionetskog vladara i samim tim nije bio prihvaćen među Špancima. Nezadovoljan bonapartističkim režimom narod se 1808. digao na ustanak. Pobune širom zemlje bile su početak Španskog rata za nezavisnost. Napoleon je bio prisiljen da lično interveniše. Porazio je nekoliko španskih armija a jednu britansku armiju je prisilio na povlačenje. Međutim, nastavak borbi španskih armija, gerilaca, i združenih britansko-portugalskih snaga, uz katastrofalne posledice Napoleonove invazije na Rusiju, doveli su do povlačenja francuske vojske iz Španije 1814. godine, i povratak kralja Fernanda VII.[30]

Tokom rata, 1810. godine, sazvana je Skupština u Kadizu (šp. Cortes de Cádiz), revolucionarno telo sa zadatkom da rukovodi borbom protiv bonapartističkog režima i da pripremi ustav.[31]

Ustav proglašen 1812. predviđao je parlamentarnu monarhiju i opštu zastupljenost. Međutim, nakon pada bonapartističkog režima Fernando VII je ukinuo Generalnu skupštinu jer je nameravao da vlada apsolutistički. Ovi događaji su nagovestili buduće sukobe između konzervativaca i liberala tokom 19. i početka 20. veka.

 
Proglašenje španskog ustava iz 1812.

Latinoamerički antikolonijalni pokreti iskoristili su sukobe na tlu Španije radi pokretanja borbe za oslobođenje od španske vlasti. Španske kolonije u Americi počele su 1809. da podižu revolucije i da proglašavaju nezavisnost, što je dovelo do rata koji je okončao špansku kontrolu nad ovim područjem. Kralj Fernando VII je pokušao da povrati vlast nad ovom teritorijom pokretanjem rekonkiste u Latinskoj Americi ali se suočio sa velikim otporom kako u kolonijama tako i u samoj Španiji, jer su liberalno orijentisani oficiri otkazivali poslušnost. Krajem 1826. jedine španske kolonije na američkom tlu bile su Kuba i Portoriko.

Španija je nakon Napoleonovih ratova bila ekonomski uništena, duboko podeljena i politički nestabilna. Tokom tridesetih i četrdesetih godina 19. veka došlo je do sukoba između antiliberalnih snaga, poznatih kao karlisti, i liberala u Karlističkim ratovima. Iz ovih sukoba liberalne snage su izašle kao pobednik. Nakon Slavne revolucije iz 1868. i kratkotrajne Prve španske republike usledio je mnogo stabilniji period obnove monarhije tokom kog su se na vlasti smenjivali progresivni i konzervativni liberali.

 
Španski general Huan Prim, premijer Španije, sa svojom vladom nakon Slavne revolucije, 1869.

Krajem 19. veka na Filipinima i na Kubi jačaju nacionalistički pokreti. Tokom 1895. i 1896. izbili su Kubanski rat za nezavisnost i Filipinska revolucija u koje su se uključile i SAD. Špansko-američki rat je izbio u proleće 1898. a završen je porazom Španije i gubitkom svih njenih kolonija van Afrike.

Španija je u Africi imala sporednu ulogu, kolonizujući Zapadnu Saharu, Španski Maroko i Ekvatorijalnu Gvineju. Tokom Prvog svetskog rata bila je neutralna. Veliki gubici koje je pretrpela u Drugom marokanskom ratu poljuljali su poverenje u vladu i monarhiju.

Razdoblje autoritarne vladavine pod generalom Migelom Primo de Riverom (1923—1931) okončano je uspostavljanjem Druge španske republike. Republika je ponudila političku autonomiju oblastima u kojima se govore manjinski jezici (Baskiji, Kataloniji, i Galisiji) i dala je pravo glasa ženama. Vlast su predvodile levičarske snage. Sa pogoršavanjem privredne situacije, uzrokovane Velikom depresijom, politička dešavanja u Španiji postaju haotična i nasilna.

Španski građanski rat i diktatura

uredi
Glavni članak: Španski građanski rat

Nakon pobede Narodnog fronta na izborima 16. februara 1936. dolazi do sukoba sa reakcionarnim snagama, koje nisu prihvatale program nove vlade (oslobađanje političkih zatvorenika, agrarna reforma, poboljšanje položaja radnika). Tokom noći 16. i 17. jula iste godine izbila je pobuna nacionalista u Španskom Maroku, na Kanarskim ostrvima i u nizu gradova u Španiji. Nacionaliste je predvodio general Fransisko Franko a pomoć im je pružala nacistička Nemačka i fašistička Italija, dok je Narodni front uživao podršku Sovjetskog Saveza, Meksika i dobrovoljaca iz celoga sveta okupljenih u internacionalnim brigadama. Međutim, nije imao podršku zapadnih sila zbog britanske politike nemešanja u unutrašnje stvari Španije. U izuzetno krvavom građanskom ratu počinjeni su brojni zločini na svim stranama. Poginulo je više od pola miliona ljudi, dok je oko pola miliona bilo prinuđeno da napusti zemlju.[32][33] Rat je završen 28. marta 1939. pobedom nacionalističkih snaga. Tri dana kasnije Franko je objavio da Španija postaje monarhija sa regentskim savetom a sebe je postavio za šefa države.

 
Franko drži govor u Eibaru 1949. godine

Frankova Španija je zvanično bila neutralna u Drugom svetskom ratu, mada je imala simpatije ka Silama Osovine. Jedina legalna politička organizacija tokom Frankove vladavine bila je Španska falanga za okupljanje nacionalističke sindikalističke ofanzive (šp. Falange Española de las Juntas de Ofensiva Nacional Sindicalista), ili samo Falanga, osnovana 1937. godine. Njena ideologija se temeljila na falangizmu, varijanti fašizma koji je posebno naglašavao borbu protiv komunizma; katolicizmu i nacionalizmu. Godine 1949. preimenovana je u Nacionalni pokret (šp. Movimiento Nacional).

Nakon Drugog svetskog rata Španija se nalazila u političkoj i ekonomskoj izolaciji, van članstva u Ujedinjenim nacijama. Do promene je došlo 1955, tokom Hladnog rata, kada su Sjedinjene Države rešile da uspostave vojno prisustvo na Iberijskom poluostrvu kao protivmeru mogućem dolasku Sovjetskog Saveza u Sredozemlje. Tokom šezdesetih godina 20. veka Španija je zabeležila nezapamćenu stopu privrednog rasta u svojoj istoriji. Tome je doprinela industrijalizacija, masovne migracije iz selâ u gradove i razvoj turizma. Frankovu vladavinu karakterisala je autoritarnost, promovisanje nacionalnog jedinstva, podržavanje veoma konzervativnog vida katolicizma poznatog kao nacionalni katolicizam (rimokatolički kleronacionalizam), i diskriminatorna politika prema manjinskim jezicima.

Obnova demokratije

uredi

Nakon Frankove smrti u novembru 1975. godine Huan Karlos je kao kralj Španije postao i šef države. Nakon usvajanja novog ustava 1978. i obnove demokratije značajna ovlašćenja su preneta na regione a zemlja je decentralizovana stvaranjem autonomnih zajednica.

U Baskiji su radikalni nacionalisti, oličeni u Eti, nastavili da deluju i nakon obnove demokratije i davanja velike autonomije ovoj pokrajini.

Oko 200 oficira Civilne garde (šp. Guardia Civil) pokušalo je 23. februara 1981. da izvrši puč. Kralj Huan Karlos je preuzeo komandu nad vojskom i uspešno je sprečio pokušaj puča.

 
Španija je članica Evropske unije od 1986.

Tokom osamdesetih godina 20. veka povratak demokratiji omogućio je jačanje otvorenog društva. Pojavili su se novi kulturni pokreti zasnovani na slobodi izražavanja, kao što je La Movida Madrileña. Nakon referenduma, Španija je 30. maja 1982. postala članica NATO. Iste godine, prvi put nakon četrdeset tri godine, na vlast je došla levičarska Španska socijalistička radnička partija (PSOE). Četiri godine kasnije 1986. Španija je postala članica Evropske ekonomske zajednice, preteče Evropske unije. Socijalisti su na vlasti ostali do 1996. kada ih je smenila Narodna partija (šp. Partido Popular; PP).

Španija je 1. januara 2002. postala članica Evrozone a tokom nekoliko narednih godina ostvarila je snažan privredni rast, znatno veći od proseka Evropske unije. Međutim, mnogi ekonomisti su na vrhuncu privrednog rasta upozoravali da će zbog izuzetno visokih cena nekretnina i velikog trgovinskog deficita doći do ozbiljnog privrednog kolapsa.[34]

Lokalna islamistička grupa, podstaknuta delovanjem Al Kaide, izvršila je 11. marta 2004. najveći teroristički napad u istoriji Španije, u kom je stradala 191 osoba a ranjeno je 1.800, postavljanjem bombe u madridskom metrou.[35] Iako se prvobitno sumnjalo da je to delo baskijske grupe ETA, ubrzo je utvrđeno da se radi o islamistima. S obzirom da je trebalo da uskoro budu održani opšti izbori ovaj događaj je izazvao političke kontroverze.[36] Na izborima održanim 14. marta 2004. većinu je osvojila Socijalistička partija, predvođena Hose Luisom Rodrigezom Zapaterom.[37]

 
Protesti u Madridu 2011. i 2012. zbog finansijske krize u zemlji.

Tokom prve decenije 21. veka u Španiji je znatno povećan broj stranaca, sa dva posto 2000. na dvanaest posto 2010. da bi tokom poslednjih nekoliko godina bio u padu. Španija je 2005. ozakonila istopolne brakove. Pad vrednosti nekretnina 2008. doveo je finansijske krize i velike nezaposlenosti, smanjivanja vladinih izdataka, obnove katalonskog nacionalizma a Arapsko proleće podstaklo je stanovnike Španije na proteste tokom 2011. i 2012. godine. Narodna partija Marijana Rahoja pobedila je na izborima održanim 2011. godina a Rahoj je postao premijer. Kralj Huan Karlos je abdicirao 19. juna 2014. u korist svog sina koji je postao kralj Felipe VI.

Uprava

uredi
 
Kraljevska palata u Madridu.

Važeći ustav Španije je donet 1978. a njena ustavotvorna tradicija datira od 1812. kada je ovaj pravni akt prvi put donet.[38][39]

Prema ustavu, Španija se sastoji od sedamnaest autonomnih zajednica i dva autonomna grada sa različitim stepenima autonomije. Ustavom je naglašeno i nedeljivo jedinstvo španske nacije. Takođe, ustav precizira nepostojanje državne religije i jamči slobodu veroispovesti.

Španija se ističe težnjama ka jednakosti polova u politici u privredi, radi čega su doneti zakoni kojima se to garantuje.[40][41]

Grane vlasti

uredi

Španija je parlamentarna monarhija, sa naslednim monarhom i dvodomnom skupštinom, Cortes Generales (Generalna skupština). Izvršnu vlast ima Veće ministara na čelu sa premijerom, kog imenuje kralj a izbor potvrđuje Predstavnički dom. Od 1978. kralj Huan Karlos je uvek za poziciju premijera imenovao kandidate stranaka koje su osvojile većinu mesta u skupštini.

 
Predstavnički dom.

Zakonodavnu vlast čine Predstavnički dom (šp. Congreso de los Diputados) sa 350 članova izabranih na opštim izborima po proporcionalnom sistemu sa mandatom od četiri godine, i Senat (šp. Senado) sa 259 članova od kojih je 208 izabrano na opštim izborima a 51 delegirano od regionalnih tela sa mandatom od četiri godine.

  • Poglavar države
  • Predsednik vlade
  • Kabinet
    • Veće ministara (šp. Consejo de Ministros) koje postavlja premijer.

Španija je ustrojena kao država autonomija (šp. Estado de las Autonomías); jedna je od najviše decentralizovanih država u Evropi, pored Švajcarske, Nemačke i Belgije;[42] na primer, sve autonomne pokrajine imaju svoje skupštine, vlade, javne uprave, budžete, i prihode. Zdravstvom i obrazovanjem takođe upravljaju lokalne vlast, a Baskija i Navara na osnovu posebnim zakona samostalno upravljaju javnim finansijama. U Kataloniji i Baskiji, autonomne policijske snage sa širokim ovlašćenjima obavljaju neke od nadležnosti državne policije.

Administrativna podela

uredi
Glavni članak: Administrativna podjela Španije

Španiju čini sedamnaest autonomnih zajednica i dva autonomna grada. Autonomne pokrajine su podeljene na provincije, kojih ima ukupno pedeset, a provincije su podeljene na opštine. U Kataloniji postoje i dva dodatna nivoa teritorijalnog ustrojstva: komarke (šp. comarca) i vegerije (šp. vegueria); komarke su delovi opština a vegerije delovi komarki. Komarke postoje u svim autonomnim pokrajinama, međutim, za razliku od Katalonije, one nemaju nikakvu funkciju, već su samo istorijski ili geografski pojmovi.

Autonomije

uredi
Glavni članak: Autonomne zajednice Španije

Autonomne pokrajine su najviši nivo upravne podele u zemlji. Nastale su 1979. nakon što je na snagu stupio sadašnji ustav kojim je priznato pravo na samoupravu narodima i oblastima Španije.[43] Autonomne pokrajine su podeljene na provincije sa zajedničkim istorijskim, kulturnim, i privrednim vezama.

Svaka od pokrajina ima Statut autonomije. Statutima autonomija je određen naziv pokrajine u skladu sa njenim istorijskim identitetom, granice njene teritorije, nazivi i organizacija institucija vlade i prava koja uživa prema ustavu.[44]

Upravljanje autonomnim pokrajinama obavljaju:

  • zakonodavna skupština sa članovima koji se biraju na opštim izborima prema proporcionalnom sistemu gde su svi delovi pokrajine ravnomerno zastupljeni;
  • vladajuće veće, koje ima izvršnu i administrativnu ulogu na čelu sa predsednikom kog nominuje kralj Španije a bira zakonodavna skupština;
  • vrhovni sud pravde, pod ingerencijom Vrhovnog suda Španije, ima sudsku vlast nad autonomnom pokrajinom.

Katalonija, Galisija, i Baskija, smatraju se nacionalnostima pa su samoupravu dobili po ubrzanom postupku. Andaluzija je takođe sebe definisala kao nacionalnost u svom prvom statutu autonomije, iako je morala da prođe duži proces pre nego što joj je to ustavom priznato. Nakon njih i druge pokrajine su izmenile svoje statute autonomija da bi mogle da dobiju ovu odrednicu u skladu sa svojim istorijskim regionalnim identitetom. To su učinile Valensijanska Zajednica, Kanarska i Balearska Ostrva, i Aragon.[45]

Autonomne pokrajine preko svojih skupština i vlada imaju značajne nadležnosti u zakonodavnoj i izvršnoj vlasti. Nadležnosti pokrajina mogu da variraju. Samo dve autonomne pokrajine — Baskija i Navara — imaju potpunu fiskalnu autonomiju. Pored fiskalne autonomije, istorijske nacionalnosti — Andaluzija, Baskija, Katalonija, i Galicija — imaju veće prinadležnosti u odnosu na ostale pokrajine, pa tako postoji mogućnost da predsednik neke od ovih pokrajina može bilo kada da raspusti skupštinu pokrajine i raspiše izbore. Takođe, Baskija, Katalonija i Navara imaju sopstvenu policiju. Snage reda kod ostalih pokrajina postoje ili u manjoj meri, kao što je slučaj u Andaluziji[46] i u Madridu, ili ih nemaju uopšte.

 
Sala Consell de Cent-a, institucionalnog tela koje je postojalo u Barseloni od 13. do 18. veka.

Poslednjih godina, usvajanjem novih statuta i amandmana na postojeće statute autonomija ublažena je razlika u stepenu samouprave između istorijskih nacionalnosti i ostalih pokrajina.

Pored sedamnaest autonomnih zajednica, postoje i dva grada sa autonomnim statusom koji pripadaju prvom nivou teritorijalne podele. To su Seuta i Melilja, dve španske eksklave na severu afričke obale.

Provincije i opštine

uredi

Autonomne pokrajine su podeljene na provincije, koje su poslužile za nastanak samih pokrajina, dok su provincije podeljene na opštine. Ustavom je garantovano postojanje provincija i opština, čak i ako im to ne obezbeđuju statuti autonomija. Španija ima pedeset provincija a autonomne pokrajine Asturija, Balearska Ostrva, Kantabrija, Madrid, Mursija, Navara i Rioha imaju samo jednu provinciju koja je u stvari sama pokrajina. U ovim slučajevima provincije nemaju posebne administrativne institucije već postoje samo one koje su u nadležnosti autonomne pokrajine.

Stanovništvo

uredi

Populacija španije iznosi 48.592.909, što je porast od 0,9% u odnosu na 2020. Gustina naseljenosti je među najmanjima u EU, i iznosi 91 st./km². Najgušće su naseljena područja oko Madrida i mediteranska obala.

Ukupna stopa plodnosti je 2017. iznosila 1,33, što je među najnižima u svetu, dok je prosečan građanin Španije star 43,1 godinu.

Najveći gradovi

uredi
 

Izvor: Državni institut za statitiku[47]
№ Grad Pokrajina Populacija № Grad Pokrajina Populacija
 
Madrid
 
Barselona 		1. Madrid Madrid 3.332.035 11. Bilbao Baskija 346.096  
Valensija
 
Sevilja
2. Barselona Katalonija 1.660.122 12. Kordoba Andaluzija 323.763
3. Valensija Valensija 807.693 13. Valjadolid Kastilja i Leon 297.459
4. Sevilja Andaluzija 684.025 14. Vigo Galicija 293.652
5. Saragosa Aragon 682.513 15. Lospitalet de Ljobregat Katalonija 274.455
6. Malaga Andaluzija 586.384 16. Hihon Asturija 258.313
7. Mursija Mursija 469.177 17. Vitorija Baskija 255.886
8. Palma de Maljorka Balearska Ostrva 423.350 18. Korunja Galicija 247.376
9. Las Palmas Kanarska Ostrva 378.027 19. Elče Valensija 238.293
10. Alikante Valensija 349.282 20. Granada Andaluzija 230.595

Imigracija

uredi

Španija je posle SAD zemlja koja prima najveći procenat imigranata na svetu. Godine 2005, u Španiju je došlo 38,6% od ukupnog broja imigranata u Evropsku uniju. Imigranti su u najvećem broju iz iberoameričkih zemalja, zatim iz drugih zemalja EU istočne Evrope i Magreba. Veliki deo ekonomskog napretka u poslednjim godinama i obezbeđenje penzionih fondova za nadolazeće godine se može zahvaliti imigrantima, s obzirom da je špansko stanovništvo sve starije.

Statistike

uredi

Od ukupnog broja stanovnika Španije, 5,1 mln. su stranci, ili 11,4% stanovništva, prema studiji španskog Nacionalnog instituta za statistiku[48] koja je zaključena 1. januara 2006. Najbrojniji stranci u Španiji su Marokanci (536.012), zatim Ekvadorci (461.310), Rumuni (407.159) i Kolumbijci (265.141). Od zemalja Evropske unije, najbrojniji su Britanci (274.723) i Nemci (150.000), skoncentrisani uglavnom na jugu i istoku Španije, konkretno, Alikante i Malaga.

Srbi u Španiji

uredi

Prema poslednjim statističkim podacima od 1. januara 2006. godine, u Španiji je živelo 3.474 Srba, od kojih 1.862 muškaraca i 1.612 žena. Najviše ima Srba između 30-34 godine starosti (ukupno 593 od kojih 351 muškarac i 242 žene. Slede Srbi između 25-29 godina, kojih ima ukupno 470, od kojih 248 muškaraca i 222 žene. Na trećem mestu su Srbi između 35-39 godina starosti, kojih ima ukupno 447 — 272 muškarca i 175 žena.[49]

Jezici

uredi
Glavni članak: Španski jezik
 
Etnolingvistička mapa Španije

Španski jezik ili kastiljanski je zvanični jezik španske države. Ostali jezici (i dijalekti) koji se govore u Španiji su:

Španski jezik govori 74% populacije, katalonski 17%, galicijski 7%, a baskijski 2% stanovništva.

Privreda

uredi
 
Valensijska luka je među najprometnijim u Španiji

Mada je Španija i posle Drugog svetskog rata bila uglavnom agrarna zemlja, danas je ona srednje razvijena država u kojoj dominira tercijarni sektor — u ukupnom nacionalnom dohotku učestvuje sa 56%. Sekundarni sektor učestvuje sa 39%, a poljoprivreda ima udeo 5%. Zaposleni u poljoprivredi čine 12% svih aktivnih, dok u industriji i rudarstvu radi 25% i u uslugama 63%. Na poboljšanju poljoprivredne proizvodnje Španija je u poslednjih dvadesetak godina dosta uradila, a to potvrđuju i brojne huerte. Od obradivih površina (470.000 ha) oranice i voćnjaci zauzimaju 42%, livade i pašnjaci 21%, šume 30%, a neplodno je oko 7%. Uz to, navodnjava se oko 3,2 miliona hektara. I danas najveći deo poljoprivrednih površina pripada veleposednicima (oko 50%), a njihova imanja — latifundije uglavnom imaju površinu veću od 250 ha. Mala imanja su ispod 50 ha, mada ima dosta manjih od jednog ha.

Stopa nezaposlenosti u drugoj dekadi 2015. godine, u Španiji iznosila je 21%.

Poljoprivreda

uredi

Španija je poljoprivredno razvijena država. Najviše se proizvode žitarice (pšenica, ječam, kukuruz) . Španija je prva u Evropi po proizvodnji maslinovog ulja, a četvrta po proizvodnji vina. Na Kanarskim ostrvima gaje se banane.

Rudna bogatstva

uredi

Ona je rudno bogata zemlja,te se ističe eksploatacija olova, cinka, boksita, bakra, gvožđa, srebra. Španija je bogata sa kamenom soli, a prva je u svetu po eksploataciji žive. Španiji najviše električne energije daju termoelektrane (77%).[50]

Industrija

uredi

Industrija Španije je raznovrsna. Razvijena je automobliska, mašinska, hemijska, tekstilna i industrija brodogradnje. Najpoznatija marka automobila u Španiji je Seat. Industrijski centri ove zemlje su:Madrid, Barselona i Sevilja. U Španiji se javlja jedan problem, što je veći uvoznik nego izvoznik. Španija izvozi ubedljivo najviše automobila 34,5 milijardi dolara. Ostali proizvodi su delovi za automobile, refilsana nafta, upakovani lekovi. Ova država izvozi u vrednosti od 319 milijardi dolara, a najveći trgovinski partneri su joj Francuska (47 milijardi), Nemačka (35 milijardi), Portugal, Italija i Ujedinjeno Kraljevstvo.

Proizvodi koje Španija uvozi su: sirova nafta (27,8 milijardi dolara), Automobili (20 milijardi dolara), prirodni gas (8,58 milijardi dolara). Ukupno, Španija uvozi 368 milijardi dolara. Države iz kojih najviše proizvoda stižu su: Nemačka (47 milijardi dolara), Francuska (40 milijardi dolara) i Italija (26 milijardi dolara). Ova država uvozi u vrednosti od 368 milijardi dolara.

Turizam

uredi
 
Benidorm je jedna od najvećih evropskih turističkih destinacija na plaži

Velike prihode Španiji daje turizam. Čak 70 milijardi dolara (2019). Pogodna klima, geografski položaj i kluturno istorijske znamenitosti dovele su do toga da je Španija druga najposećenija država na svetu koju godišnje poseti 83,7 miliona ljudi, iza Francuske koju poseti 90 miliona. Najpoznatije turističke atrakcije su: Balearska Ostrva, Kanarska ostrva, Barselona, Mardid, Sagrada Familija.

Turističko-geografske regije

uredi
 
Alkazar, nekada kraljevski dvorac, je podignut na strmoj koja se diže iznad grada Segovije
  1. Kosta Brava i Kosta Dorada
  2. Kosta del Azar
  3. Kosta Blanka
  4. Kosta del Sol
  5. Kosta de la Luz i Andaluzija
  6. Balearska ostrva
  7. Kanarska ostrva
  8. Kantabrijsko primorje ili Kosta Verde
  9. Unutrašnjost Španije i Pirineji

Španska kuhinja

uredi
Glavni članak: Španska kuhinja

Vidi još

uredi

Reference

uredi
  1. ^ „Surface water and surface water change”. Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). Arhivirano iz originala 24. 3. 2021. g. Pristupljeno 11. 10. 2020. 
  2. ^ „INEbase / Continuous Population Statistics (CPS). 1st July 2024. Provisional data”. ine.es. Pristupljeno 1. 7. 2024. 
  3. ^ a b „World Economic Outlook Database, April 2024 Edition. (Spain)”. www.imf.org. International Monetary Fund. 16. 4. 2024. Pristupljeno 16. 4. 2024. 
  4. ^ „Human Development Report 2023/24” (PDF) (na jeziku: engleski). United Nations Development Programme. 13. 3. 2024. str. 288. Pristupljeno 13. 3. 2024. 
  5. ^ „United Nations Statistics Division - Standard Country and Area Codes Classifications”. Arhivirano iz originala 13. 07. 2011. g. Pristupljeno 11. 04. 2014. 
  6. ^ „'First west Europe tooth' found”. BBC. 30. 6. 2007. Pristupljeno 12. 3. 2015. 
  7. ^ Bernaldo de Quirós Guidolti, Federico; Cabrera Valdés, Victoria (1994). „Cronología del arte paleolítico” (PDF). Complutum. 5: 265—276. ISSN 1131-6993. Pristupljeno 17. 11. 2012. 
  8. ^ a b Rinehart, Robert; Seeley, Jo Ann Browning (1998). „A Country Study: Spain – Hispania”. Library of Congress Country Series. Pristupljeno 12. 3. 2015. 
  9. ^ Payne, Stanley G. (1973). „A History of Spain and Portugal; Ch. 1 Ancient Hispania”. The Library of Iberian Resources Online. Pristupljeno 9. 8. 2008. 
  10. ^ Glenn 2007, str. 218–219
  11. ^ Lewis 1984, str. 62.
  12. ^ Islamic and Christian Spain in the Early Middle Ages. Chapter 5: Ethnic Relations, Thomas F. Glick
  13. ^ a b v g Payne, Stanley G. (1973). „A History of Spain and Portugal; Ch. 2 Al-Andalus”. The Library of Iberian Resources Online. Pristupljeno 12. 3. 2015. 
  14. ^ Rinehart, Robert; Seeley, Jo Ann Browning (1998). „A Country Study: Spain – Castile and Aragon”. Library of Congress Country Series. Pristupljeno 4. 3. 2015. 
  15. ^ „Ransoming Captives in Crusader Spain: The Order of Merced on the Christian-Islamic Frontier”. Pristupljeno 13. 8. 2008.  See also: Payne, Stanley G. (1973). „A History of Spain and Portugal; Ch. 4 Castile-León in the Era of the Great Reconquest”. The Library of Iberian Resources Online. Pristupljeno 12. 3. 2015. 
  16. ^ Payne, Stanley G. (1973). „A History of Spain and Portugal; Ch. 5 The Rise of Aragón-Catalonia”. The Library of Iberian Resources Online. Pristupljeno 9. 8. 2008. 
  17. ^ „The Black Death”. Channel 4. Arhivirano iz originala 9. 7. 2008. g. Pristupljeno 12. 3. 2015. 
  18. ^ „Spanish Inquisition left genetic legacy in Iberia”. Newscientist.com. 4. 12. 2008. Pristupljeno 12. 3. 2015. 
  19. ^ „The Treaty of Granada, 1492”. Islamic Civilisation. Pristupljeno 13. 8. 2008. 
  20. ^ a b Rinehart, Robert; Seeley, Jo Ann Browning (1998). „A Country Study: Spain – The Golden Age”. Library of Congress Country Series. Pristupljeno 4. 3. 2015. 
  21. ^ Brady, Oberman & Tracy 1994, str. 472.
  22. ^ Payne, Stanley G. (1973). „A History of Spain and Portugal; Ch. 13 The Spanish Empire”. The Library of Iberian Resources Online. Pristupljeno 12. 3. 2015. 
  23. ^ Thomas 2003.
  24. ^ Prema Robertu Dejvisu severnoafrički pirati su zarobili između 1 i 1,25 miliona Evropljana tokom 16. i 17. veka koje su prodali u roblje.
  25. ^ „The Seventeenth-Century Decline”. The Library of Iberian resources online. Pristupljeno 12. 3. 2015. 
  26. ^ Payne, Stanley G. (1973). „A History of Spain and Portugal; Ch. 14 Spanish Society and Economics in the Imperial Age”. The Library of Iberian Resources Online. Pristupljeno 12. 3. 2015. 
  27. ^ Rinehart, Robert; Seeley, Jo Ann Browning (1998). „A Country Study: Spain – Spain in Decline”. Library of Congress Country Series. Pristupljeno 12. 3. 2015. 
  28. ^ Rinehart, Robert; Seeley, Jo Ann Browning (1998). „A Country Study: Spain – Bourbon Spain”. Library of Congress Country Series. Pristupljeno 12. 3. 2015. 
  29. ^ Gascoigne, Bamber (1998). „History of Spain: Bourbon dynasty: from AD 1700”. Library of Congress Country Series. Pristupljeno 12. 3. 2015. 
  30. ^ Gates 2001, str. 467.
  31. ^ Ezquerra 2001, str. 209.
  32. ^ Spanish Civil War fighters look back, BBC News, 23 February 2003
  33. ^ „Relatives of Spaniards who fled Franco granted citizenship”. London: Telegraph.co.uk. 28. 12. 2008. Pristupljeno 12. 3. 2015. 
  34. ^ Pfanner, Eric (11. 7. 2002). „Economy reaps benefits of entry to the 'club' : Spain's euro bonanza”. International Herald Tribune. Pristupljeno 12. 3. 2015.  Vidi još: „Spain's economy / Plain sailing no longer”. The Economist. 3. 5. 2007. Pristupljeno 12. 3. 2015. 
  35. ^ „Al-Qaeda 'claims Madrid bombings'”. BBC. 14. 3. 2004. Pristupljeno 12. 3. 2015.  Vidi još: „Madrid bombers get long sentences”. BBC. 31. 10. 2007. Pristupljeno 12. 3. 2015. 
  36. ^ Bailey, Dominic (14. 3. 2004). „Spain votes under a shadow”. BBC. Pristupljeno 12. 3. 2015. 
  37. ^ Bailey, Dominic (15. 3. 2004). „Spain awakes to socialist reality”. BBC. Pristupljeno 12. 3. 2015. 
  38. ^ John Hooper (1995). „From Dictatorship to Democracy”. The New Spaniards. 
  39. ^ Spain's fast-living king turns 70 BBC News Friday, 4 January 2008 Extracted 18 June 2009
  40. ^ „SPAIN: No Turning Back from Path to Gender Equality”. Ipsnews.net. 15. 3. 2007. Pristupljeno 15. 3. 2015. 
  41. ^ „Spain: Gender Equality Law Triumphs over Rightwing Opposition”. ipsnews.net. Pristupljeno 15. 3. 2015. 
  42. ^ „Catalonians vote for more autonomy”. CNN. 18. 6. 2006. Pristupljeno 15. 3. 2015.  Vidi još: „Economic Survey: Spain 2005”. Organisation for Economic Co-operation and Development. Pristupljeno 13. 8. 2008.  and „Country Briefings: Spain”. The Economist. Pristupljeno 9. 8. 2008.  i „Swiss Experience With Decentralized Government” (PDF). Svetska banka. Arhivirano iz originala (PDF) 19. 8. 2008. g. Pristupljeno 15. 3. 2015. 
  43. ^ Član 143. ustava Španije iz 1979. u vezi člana 2.
  44. ^ „Chapter 3. Autonomous Communities. 147th Article”. Arhivirano iz originala 26. 10. 2007. g. Pristupljeno 12. 3. 2015. . Ustav Španije iz 1978
  45. ^ „Estatuto de Autonomía de Aragón”. Narros.congreso.es. Arhivirano iz originala 11. 12. 2009. g. Pristupljeno 12. 3. 2015. 
  46. ^ Cartujo.org. „Unidad de Policía de la Comunidad Autónoma de Andalucía”. Arhivirano iz originala 07. 11. 2007. g. Pristupljeno 7. 4. 2015. 
  47. ^ Instituto Nacional de Estadística (INE)
  48. ^ „INE”. Arhivirano iz originala 04. 04. 2007. g. Pristupljeno 17. 4. 2013. 
  49. ^ „INE”. Arhivirano iz originala 28. 09. 2008. g. Pristupljeno 17. 4. 2013. 
  50. ^ Enciklopedija Leksikografskog zavoda, tom 6, (Skadar-Žvale), Zagreb, Jugoslavenski leksikografski zavod, 1969. 

Literatura

uredi

Spoljašnje veze

uredi

40° N 4° W / 40° S; 4° Z / 40; -4

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Шпанија&oldid=28512556”