Srednja Azija
Srednja ili centralna Azija (engl. Central Asia; geografski pojam koji koriste Ujedinjene nacije u svojoj kategorizaciji geopolitičkih podregija) je ogromna kontinentalna oblast u Aziji.
.svg)
Postoje različite definicije njenih granica, ali nijedna nije opšteprihvaćena. Srednja Azija poseduje važne upečatljive osobine. Pre svega, ona je istorijski bila povezana sa nomadskim narodima i Putem svile, što ju je činilo raskrsnicom puteva i razmene dobara i ideja između Evrope, Bliskog istoka, južne Azije i istočne Azije (Dalekog istoka). Ova oblast se ponekad zove i „Unutrašnja Azija” i kao takva deo je šireg evroazijskog kontinenta. Države srednje Azije su bivše članice Sovjetskog Saveza: Uzbekistan, Kazahstan, Turkmenistan, Tadžikistan i Kirgistan.
Definicije uredi
Ideju Srednje Azije kao zasebne regije sveta predstavio je geograf Aleksandar fon Humbolt 1843. godine. Granice Srednje Azije su predmet brojnih definicija. Mnoge knjige još uvek nazivaju ovo područje „Turkestan”, ime koje se koristilo pre Staljinove vlasti.
Najograničenija definicija je bila službena definicija Sovjetskog Saveza koji je definisao „Srednju Aziju” kao područje koje obuhvata samo Uzbekistan, Turkmenistan, Tadžikistan i Kirgistan, ali ne i Kazahstan. Ova se definicija često koristila izvan Sovjetskog Saveza u tom periodu. Ruski jezik ipak ima dva različita termina: Srednja Azija (uža definicija koja uključuje samo tradicionalno neslovenske, „srednjoazijske” zemlje koje su inkorporirane unutar granica istorijske Rusije) i Centralna Azija (šira definicija koja uključuje „srednjoazijske” zemlje koje nikada nisu bile deo istorijske Rusije). U Ruskoj Federaciji je danas Kazahstan uključen u novu definiciju „Srednje Azije”.
Ubrzo nakon nezavisnosti, vođe pet bivših sovjetskih republika susreli su se u Taškentu i objavili da bi definicija Srednje Azije trebalo da uključuje Kazahstan.
Uneskova opšta istorija Srednje Azije napisana upravo pre raspada Sovjetskog Saveza definiše regiju na osnovu klime i koristi daleko veće granice. Prema Unesku Srednja Azija obuhvata Mongoliju, zapadnu Kinu (uključujući Tibet), severoistočni Iran, Avganistan i zapadni Pakistan, srednjoistočnu Rusiju južno od tajge, bivše srednjoazijske sovjetske republike, ali čak i Pendžab, severnu Indiju i Pakistan.
Drugi način definisanja regiona se zasniva na etnicitetu, a posebno obuhvata područja nastanjena istočnim turkijskim, istočnim iranskim i mongolskim narodima. Ta područja uključuju Sinkjang, turkijsko / muslimanske regije južnog Sibira, pet republika, avganski Turkestan i Tibetance. Navedeni narodi se smatraju „urođenim” narodima nepregledne regije. Kolonizacija i naseljavanje Han Kineza, Iranaca i Rusa usledilo je tek kasnije.
Prirodne odlike uredi
Srednja Azija je ekstremno velika regija raznolike geografije, uključujući visoke visoravni i planine (Tjen Šan), ogromne pustinje (Karakum, Kizil Kum, Takla Makan), te posebno bešumne travnate stepe. Veliki deo zemlje je veoma nepogodan za poljoprivrednu proizvodnju. Pustinja Gobi se prostire od podnožja Pamira, 77° istočno, do planina Velikog Hingana, 116—118° istočno.
Srednja Azija ima sledeće geografske ekstreme:
- Najseverniju pustinju na svetu (peščana dine) kod Burug Delin Elsa, Mongolija, 50° 18' severno.
- Najjužniji permafrost na severnoj hemisferi kod Erdenetsogt suma, Mongolija, 46° 17' severno.
- Najkraće rastojanje između nesmrznuta pustinje i Permafrost na svetu: 770 km.
Većina ljudi preživljava uzgojem stoke. Industrijska aktivnost je koncentrisana u regionalnim gradovima.
Glavne reke u region su Amu Darja, Sir Darja i Ural. Veće vodene površine su Aralsko i Balhaško jezero od kojih su oba deo velikog zapadno / srednjoazijskoga endoreičkog bazena koji takođe obuhvata Kaspijsko jezero. Oba jezera su se tokom proteklih decenija značajno smanjila zbog skretanja vode iz reka, koje utiču u njih, radi navodnjavanja i industrije. Voda je krajnje vredan resurs u aridnoj Srednjoj Aziji, te može dovesti do značajnih međunarodnih sporova.
Klima uredi
Budući da Srednja Azija nije okružena vodenom površinom, temperaturne amplitude su relativno velike.
Prema Kopenovom sistemu klasifikacije klime, Srednja Azija je deo Palearktičke ekozone. Najveći deo u Srednjoj Aziji je deo umerenih nizija i savana. Srednja Azija takođe sadrži i brdsko-planinske krajeve.
Prevladavaju područja stepske i pustinjske klime.
Istorija uredi
Istorija Srednje Azije je definisana njenom klimom i geografijom. Aridnost regije učinila je poljoprivreda teškim, a udaljenost od mora odsekla ju je od trgovine. Stoga se u region razvilo nekoliko većih gradova, a pre njih su područjem dominirali nomadski konjički narodi stepa.
Odnosi između stepskih nomada i sedentarnih naroda u i oko Srednje Azije dugo su bili obeleženi sukobima. Nomadski način života bio je vrlo prikladan za ratovanje, a stepski konjanici su postali jedni od vojno najmoćnijih naroda na svetu, ograničeni samo sopstvenim nedostatkom unutrašnjeg jedinstva. Veliki vođe ili promene uslova periodično su organizovali nekoliko plemena u jedinstvenu silu, te su stvorili gotovo nezaustavljivu snagu. Najznačajnije su provale Huna u Evropu, napadi Vu Hua na Kinu i mongolsko osvajanje velikog dela Evroazije.
Dominacija nomada je završila u 16. veku sa pojavom vatrenog oružja koje je omogućilo sedentarnim narodima sticanje kontrole u regionu. Rusija, Kina i ostale sile su se proširile u regiju, a čitavu Srednju Aziju su zauzele do kraja 19. veka. Nakon ruske revolucije srednjoazijske regije su uklopljene u Sovjetski Savez. Mongolija je ostala formalno nezavisna, ali faktički postala je sovjetska satelitska država. Sovjetska područja Srednje Azije doživela su znatnu industrijalizaciju i izgradnju infrastrukture, ali i potiskivanje lokalnih kultura, stotine hiljada mrtvih u neuspelim programima kolektivizacije, te trajnu ostavštinu etničkih napetosti i ekoloških problema.
Raspadom Sovjetskog Saveza pet zemalja je zadobilo nezavisnost. U svim novim državama službenici bivše Komunističke partije zadržali su se na vlasti kao lokalni moćnici. Ni u jednoj državi nema više represije kakva je bila u sovjetskim vremenima, ali nijedna se nova republika ne može smatrati funkcionalnom demokratijom. Ostali delovi Srednje Azije ostali su pod vlašću Kine ili Rusije.
Geostrategije uredi
Srednja Azija je dugo imala strateški značaj jedino zbog blizine nekoliko velikih sila na evroazijskoj kopnenoj masi. Sama regija nikada nije zadržala dominantno stacionarno stanovništvo niti je mogla upotrebiti prirodne resurse. Stoga je retko kroz istoriju bila sedište uticajne države. Poput Poljske u evropskoj istoriji, Srednja Azija je bila podeljena, ponovo podeljena, pokorena do nestanka i fragmentirana više puta. Služila je više kao borilište za spoljne sile nego kao sila u svom vlastitom pravu.
Na severu su stepe omogućile brzu pokretljivost, prvo nomadskih konjaničkih naroda poput Huna i Mongola, a kasnije ruskih trgovaca kojima je pomogao dolazak železnice. Kako se Rusko carstvo širilo na istok, prodiralo je i u Srednju Aziju prema jugu i moru u potrazi za toplim morskim lukama. Sovjetski blok je učvrstio dominaciju sa severa, te pokušao da proširi vojnu i političku dominaciju na jug sve do Avganistana.
Na istoku je demografski i kulturni uticaj kineskih carstava neprestano vršio pritisak prema Srednjoj Aziji. Dinastija Juan osvojila je delove istočnog Turkestana i Tibeta, a kasnija dinastija Ming je ponovo osvojila ta područja nekoliko vekova kasnije. Kao deo kinesko-sovjetskog bloka, Kina je zauzela Tibet. Kada je došlo do kinesko-sovjetski raskola Kina se usprotivila sovjetskoj dominaciji u regionu. Najpoznatiji slučaj sukoba interesa bio je Avganistan.
Na jugoistoku Srednje Azije osećao se demografski i kulturni uticaj Indije, posebno u Tibetu i Hindukušu. Nekoliko istorijskih indijskih dinastija, posebno onih smeštenih uz reku Ind proširile su se na Srednju Aziju. Indijska teritorijalna ekspanzija na Srednju Aziju bila je ograničena planinskim lancima u Pakistanu, te kulturnih razlika između hinduske Indije i onoga što je kasnije postala većinom muslimanska Srednja Azija.
Na jugozapadu su se srednjoistočne sile proširile na južna područja Srednje Azije (obično Uzbekistan, Avganistan i Pakistan). Nekoliko persijskih carstava je osvojilo i ponovo zauzelo delove Srednje Azije. Helensko carstvo Aleksandra Velikog prostiralo se u Srednjoj Aziji. Dva arapska islamska kalifata vršila su znatan uticaj širom regiona, a moderna država Iran je takođe poput drugih stvorila uticaj na regiju.
U post-hladnoratovskom dobu Srednja Azija je etnički heterogena sklona nestabilnosti i sukobima. Uticaj na područje ne dolazi samo iz Rusije nego i iz Turske, Irana, Kine, Pakistana, Indije i Sjedinjenih Država:
- Rusija nastavlja da dominira političkim odlučivanjem širom Kavkaza i bivših republika Sovjetskog Saveza, iako te zemlje odbacuju svoje postsovjetske autoritarne sisteme, pa ruski uticaj polagano slabi.
- Turska ima uticaj zbog etničkih i lingvističkih veza sa turkijskim narodima Srednje Azije, kao i zbog činjenice da kroz nju prolazi naftovod do Sredozemnog mora.
- Iran, sedište istorijskih carstava koja su kontrolisala delove Srednje Azije, ima istorijske i kulturne veze sa regijom, a utrkuje se u izgradnji naftovoda od Kaspijskog jezera do Persijskog zaliva.
- Kina, koja već kontroliše Sinkjang i Tibet, projicira znatnu snagu na regiju, posebno u energetskoj / naftnoj politici (na primer, kroz Šangajsku organizaciju za saradnju).
- Pakistan, velika ali nestabilna država koja poseduje nuklearno oružje, pomagala je u održanju talibanske vlasti u Avganistanu. Za neke srednjoazijske države najkraći put do okeana leži kroz Pakistan. Pakistan traži prirodni gas od Srednje Azije, pa podržava razvoj cevovoda iz srednjoazijskih zemalja.
- Indija, nuklearna sila u usponu, povećava uticaj u regionu, posebno u Tibetu s kojim ima kulturne sličnosti. Indija se vidi kao potencijalna protivteža regionalnoj moći Kine.
- I SAD je sa svojim vojnim intervenisanja u region, te naftnom diplomatijom, takođe značajno uključen u regionalnu politiku.
Rat protiv terora uredi
Nakon napada na SAD 11. septembra 2001, Srednja Azija je još postala centar geostrateških planova. Vlada SAD unapredila je status Pakistana u „glavnog ne-NATO saveznika” zbog njegove uloge kao početne tačke za američku invaziju Avganistana, osiguravajući obaveštenja o Al Kaidinim operacijama i predvodeći lov na Osamu bin Ladena. Avganistan je služio kao skrovište i izvor podrške Al Kaide pod zaštitom Muhameda Omara i talibana. Zbog toga je pokrenuta američka invazija 2001. Nakon što su u Uzbekistanu i Kirgistanu uspostavljene američke vojne baze, Rusija i Kina su se zabrinule zbog stalnog američkoga vojnoga prisustva u regionu.
Smatra se da su Kina i Rusija kao i nekoliko bivših sovjetskih republika iskoristili rat protiv terora kako bi povećali pritisak na separatističke etničke manjine. Kina je preduzela oštre poteze protiv ujgurskih separatista u Sikjangu, dok je Rusija sa većom intenzivnošću nastavila drugi rat u Čečeniji. Vašington, koji smatra Rusiji i Kinu strateškim partnerima u Ratu protiv terorizma, nije kritikovao te poteze, kao što bi inače činio. Etnički mešovite bivše sovjetske republike, a posebno Uzbekistan separatističke napade su počeli da tretiraju kao terorističke napade, pa su nastavili da vode opresivniju politiku prema svojim separatistima.
Kultura uredi
Religije uredi
Islam je najraširenija religija u bivšim sovjetskim srednjoazijskim republikama, Avganistanu, Sikjangu i perifernim zapadnim regionima. Većina srednjoazijskih muslimana su suniti, iako šiiti čine veliku većinu u Azerbejdžanu, a u Avganistanu i Pakistanu postoje znatne šiitske manjine. Tibetanski budizam je najrašireniji u Tibetu, Mongoliji i južnim ruskim regionima Sibira gde je takođe popularan šamanizam. Rastuća migracija Han Kineza prema zapadu od uspostave NRK je dovela konfučijanizam i ostale religije u regiju. Nestorijanizam je bio oblik hrišćanstva koji se ranije najviše upražnjavao u region u prethodnim zemljama. Zbog kolonizacije i osvajanja Srednje Azije u taj deo sveta slilo se dosta pravoslavnih Rusa i Ukrajinaca koji su deo ruske pravoslavne crkve, čiji vernici uglavnom žive u Kazahstanu i većim gradovima centralne Azije (Almati, Biškek, Taškent). Buharski Jevreji su donedavno bili znatna zajednica u Uzbekistanu, ali su gotovo svi emigrirali.
Zbog same prirode turkijskih naroda Srednje Azije (nomadski tip života kroz vekove) islam se nije prihvatio u toj meri kao kod ostalih naroda (Turaka, Parsa,...). Islam se najviše poštuje u rejonu Fergane (jugozapadni deo Kirgistana).
Stanovništvo uredi
U Srednjoj Aziji živi više od 80 miliona ljudi što je oko 2% ukupnog azijskog stanovništva. Od azijskih regija manji broj ljudi ima samo severna Azija. Gustina stanovništva iznosi 9 stanovnika na km², što je daleko manje od 80,5 stanovnika po km² koliki iznosi na celom kontinentu.
Jezici uredi
Jezici većine stanovnika bivših sovjetskih srednjoazijskih republika dolaze iz turkijske jezičke grupe. Turkmenski, koji je blisko povezan sa turskim (oba su članovi oguske grupe), govori se većinom u Turkmenistanu i Avganistanu, Iranu i Turskoj. Kazaški, kirgiski i tatarski su srodni jezici grupe kipčačkih turkijskih jezika, a govore se širom Kazahstana, Kirgistana i Tadžikistana, te u Avganistanu, Đinghaju i Singhaju. Uzbečki i ujgurski se govore u Uzbekistanu, Tadžikistanu i Ksinjiang. Ruski govore etnički Rusi u Srednjoj Aziji, a širom bivših sovjetskih srednjoazijskih republika je lingva franka. Kineski ima jednaku dominantnu prisutnost u Unutrašnjoj Mongoliji, Ćinghaju i Sikjangu.
Turkijski jezici pripadaju mnogo većoj altajskoj jezičkoj porodici, koja uključuje mongolske jezike. Mongolski se govori širom regiona Mongolije i u Đinghaju i Singhaju.
Iranski jezici su se ranije govorili u čitavoj Srednjoj Aziji, ali istaknuti sogdijski, baktrijski i skitski jezici danas su izumrli. Ipak se u region još govori persijski jezik, koji se lokalno naziva „dari” ili „tadžički”.
Glavni jezici Srednje Azije:
- turkijski jezici
- iranski jezici
- Ostali glavni jezici
Narodi uredi
Srednju Aziju odlikuje šarolik etnički sastav stanovništva. U Srednjoj Aziji žive starosedeoci ove oblasti – Tadžici, koji se ubrajaju u iransku grupu naroda. Ostalo stanovništvo čine doseljeni tursko-mongolski narodi, kao što su Kazasi, Uzbeci, Turkmeni i Kirgizi, kao i Karakalpaci, nomadski narod u Uzbekistanu.
U Srednjoj Aziji žive i Dungani, potomci porobljenih Hui Kineza početkom 19. veka. Sve države regije imaju veliki broj pravoslavnih Rusa, naročito Kazahstan, gde Rusi čine oko 27% stanovništva.
