Википедија

Višegrad (bistrički)

„Prizrenac (bistrički)” preusmerava ovde. Za tvrđavu kod Novog Brda pogledajte stranicu Prizrenac (tvrđava).
Za druge upotrebe, pogledajte Višegrad (višeznačna odrednica).

Višegrad (ili Prizrenac)[1][2][3][4] je utvrđenje koja se nalazi 3 km jugozapadno od Prizrena u klisuri Bistrice koje je car Dušan (kralj 1331—1346, car 1346—1355) proširio do same reke i u tom delu je od 1348. do 1352. godine podigao svoju zadužbinu manastir svetih Arhangela. Tvrđavu čine dva dela:

  • Gornji Grad, na vrhu klisure (oko 680m nmv)
  • Donji Grad, uz samu Bistricu (oko 525m nmv)
Višegrad
(Prizrenac)
Ruševine Donjeg Grada
Opšte informacije
Mestokod Prizrena
OpštinaPrizren
Država Srbija
Vrsta spomenikatvrđava
Vreme nastankaXII vek
Tip kulturnog dobraspomenik kulture
VlasnikSrbija
Nadležna ustanova za zaštituRepublički zavod za zaštitu spomenika kulture

koji su povezani bedemima duž padina klisure. Sam Gornji Grad ima oblik nepravilnog petougla sa kulama u svakom temenu, dok je prostor između Donjeg i Gornjeg Grada podeljen sa dva nivoa poprečnih bedema (tzv. donji i srednji bedem) koji su dodatno štitili Gornji Grad. U Donjem Gradu je smešten manastirski kompleks svetih Arhangela sa dvema crkvama posvećenim svetim Arhangelima i svetom Nikoli, konakom i pratećim objektima. Danas je celokupan prostor Višegrada u ruševinama.

Nazivi uredi

Sama tvrđava je bila prvobitno podignuta kao predstraža gradu Prizrenu[5], zbog čega su i njeni nazivi Višegrad i Prizrenac povezani sa gradom odnosno njegovom tvrđavom. Dok se termin Prizrenac obično tumači kao deminutiv naziva Prizren, naziv Višegrad odnosno Gornji Grad govori o njegovom položaju prema Donjem Gradu tj. Prizrenskom utvrđenju[5].

Izgled utvrđenja uredi

Manastirsko utvrđenje, poznatije kao Višegrad (turski K`z-Kale[6]) ili Prizrenac sastoji se iz dva dela:

  1. Gornjeg Grada odnosno citadele, koji je podignut u XII veku pre gradnje manastira
  2. Donjeg Grada, koji je podignut u XIV veku oko manastirskih crkava

između kojih se nalaze dva bedema (srednji i donji), postavljena paralelno sa padinom.

 
Pogled na novi konak i donžon kulu Gornjeg Grada

Gornji Grad ima osnovu izduženog petougla sa po jednom kulom u svakom temenu i smešten je na uzvišenju (oko 680m nmv) koje se uzdiže 150 metara iznad nivoa Bistrice. Prirodno zaštićen oštrim stenama koje se sa tri strane spuštaju ka Bistrici (severoistočne i severozapadne) i malom potoku (jugozapadne), dok se četvrte (jugoistočne) spuštaju ka prevoju koji razdvaja uzvišenje od ostatka planinskog masiva. U njega se ulazi kroz Donžon kulu smeštenu na njegovom, najpristupačnijem, istočnom kraju, koja je približno kvadratne osnove. Sve četiri strane su joj od kamena, kao i stepenice kojima se pelo na više spratove, tako da ona danas predstavlja najočuvaniji deo utvrđenja[7][8]. Pored kula, u sklopu Gornjeg Grada se nalazi crkvica posvećena svetom Nikoli dimenzija 5.5 sa 3 metra, tamnice i nekoliko drugih zgrada. Svi ovi objekti su sačuvani samo u temeljima, a otkriveni su tokom istraživanja obavljanih 1927. godine[8]. Gornji Grad je posedovao i cisternu za vodu, koja je 1993. godine otkrivena uz zapadni bedem koji je na tom delu premazan slojem kompaktne gline, debelim od 30 do 40 cm, iza koga se nalazio tzv. filter (sloj peska i šljunka), što je klasičan primer cisterne u srednjovekovnim tvrđavama[9]. Danas se na prostoru Gornjeg Grada nalaze stacionirani nemački pripadnici KFORa.

Gornji Grad je povezan sa Donjim, bedemima koji se spuštaju niz strmu padinu. Prostor između njih je dodatno ojačan sa dva bedema postavljena paralelno sa padinom:

  • srednji (oko 615 m nmv)
  • donji (oko 585 m nmv)

sa po jednom kvadratnom kulom smeštenom na mestima njihovog spajanja.Istočni bedem se spušta od Donžon kule ka severoistoka do jugoistočnog temena Donjeg Grada. Zapadni bedem polazi od severozapadne kule Gornjeg Grada (vrh petougla) i spušta se ka severozapadu do kule srednjeg bedema, prateći greben koji se spušta ka Bistrici. Od nje se okreće ka severoistoku do isturene kule Donjeg Grada, na rečnoj obali.

 
Pogled sa Kaljaje na početak kanjona Bistrice

Donji Grad ima osnovu nepravilnog, približno jednakokrakog, trougla sa krakovima okrenutim ka Bistrici i osnovom okrenutom ka strmoj padini i citadeli. Temelji bedema su postavljeni u samu reku, a sa unutrašnje strane njihovog većeg dela se nalaze konaci i druge pomoćne zgrade. Glavna kapija je smeštena na severozapadnoj strani, u zasebnoj kuli ispred koje se nalazi kameni most preko Bistrice. Nesuprot njega, nalazi se, nešto manji, pomoćni ulaz. Pored konaka smeštenih uz bedem, unutar Donjeg Grada nalaze se:

  • glavna crkva posvećena svetim Arhangelima, u središtu kompleksa
  • manja crkva posvećena svetom Nikoli, u južnom delu kompleksa, uz stenovitu padinu
  • monumentalna trpezarija, u zapadnom delu kompleksa, uz stenovitu padinu

Veći deo bedema Donjeg Grada, kao i objekata u njemu, je zarušen do nivoa temelja, izuzev jugoistočnog dela, uz manji ulaz, u kome se nalazi obnovljeni deo konaka.

Prošlost tvrđave uredi

Glavni članak: Manastir Svetih Arhangela (Prizren) § Prošlost manastira

Prošlost lokaliteta pre podizanja manastira uredi

 
Pogled na ostatke tvrđave iz klisure Bistrice

Tokom arheoloških istraživanja prostora manastirskog kompleksa, najstariji pronađeni nalazi su datirani u eneolitski period, dok je izvesno da je na ovom prostoru, u mlađem gvozdenom dobu, postojalo naselje. Ono nije nastavilo da se razvija u antičkom periodu, ali tokom IV, V i VI veka nastaje i razvija se kasnoantičko-ranovizantijsko naselje, za koje se smatra da bi moglo biti zaštićeno kasnoantičkom utvrdom, iako to još uvek nije potvrđeno istraživanjima. Nakon ovog perioda, javljaju se nalazi datirani u X, XI i XII vek, dok se smatra da je prvobitno srednjovekovno utvrđenje (koje je tada obuhvatalo samo petouglu citadelu na uzvišenju iznad manastira) podignuto u XII veku[10]. Dušanov deda, kralj Milutin (1282—1321), je Višegrad sa malom gradskom crkvom posvećenom svetom Nikoli, poklonio prizrenskom episkopu kao utočište za slučaj rata, kao što je, nešto kasnije, Maglič bio sklonište srpskog arhiepiskopa smeštenog u Žiči. Kasnije je Dušan prizrenskom episkopu dao tri sela u zamenu sa tvrđavu Višegrad[8], koju je nakon toga priložio samom manastiru, povezavši ih bedemima u jednu celinu[9].

Podizanje Manastira Svetih Arhangela uredi

Na mestu Dušanovog manastira, postojao je stariji manastir, posvećen svetim Arhangelima, u kome je Dušan ozdravio nakon teške bolesti, zbog čega se odlučio da na tom mestu podigne svoju zadužbinu. Pripremni radovi na izgradnji nove crkve su započeti 1343. godine, sudeći prema Dušanovoj povelji manastiru svetog Petra Koriškog izdatoj 19.05. te godine, a osvećena je tokom jeseni 1347. godine, pošto se Dušan 01.08. te godine spremao na put u Prizren da prisustvuje osveštavanju crkve, a već u decembru iste godine se nalazio na Svetoj gori[6]. Početak gradnje same crkve se može smestiti u 1348. godinu[11], a svi radovi su obavljani pod nadzorom igumana Jakova, koji je kasnije postao episkop u Seru. Osnovni radovi su privedeni kraju već početkom naredne godine, jer se u pismu jednog mletačkog trgovca iz Trepče, od 24.03. 1348. godine, iznosi pritužba da ne može da proda olovo iz svog trepčanskog rudnika, pošto je upravnik trga Trepča dobio direktno naređenje, da po cenu svog života, ne sme da izda olovo nikome, osim igumanu Svetih Arhangela za pokrivanje manastira[6]. Smatra se da je gradnja manastira sa grobnom crkvom, pratećim objektima i zaštitnim bedemima okončana 1352. godine.

Nakon svoje smrti 20. decembra 1355. godine, car Dušan je sahranjen u posebnoj grobnici, smeštenoj u jugozapadnom delu naosa crkve svetih Arhangela, koja predstavlja jedinstveno rešenje u srpskoj arhitekturi. Nakon raspada Srpskog carstva, manastir je 1373. godine poslužio kao utočište dubrovačkim trgovcima iz Prizrena, koji su napustili grad u strahu od Nikole Altomanovića (1366—1373).[6]

U manastiru je 1375. godine obavljen poslednji čin u procesu okončanja srpsko-grčkog crkvenog raskola. Tada su nad Dušanovim grobom srpski i grčki sveštenici obavili zajedničku službu, čime je dovršen proces opoziva kazne izopštenja sa pokojnog cara.[12]

Višegrad i manastir tokom Otomanske vladavine uredi

 
Sinan pašina džamija, podignuta od srušene crkve svetih Arhangela

Posle zauzeća Prizrena i njegove okoline 1455. godine, Osmanlije su poharale i sam manastir. Isti pisac, koji je, svega nekoliko decenija ranije, navodio da manastiru nema ravnog pod Suncem, nakon pljačke manastira navodi da je ovaj praktično razoren[9], što dovoljno govori o razmerama osmanlijskog napada. Međutim manastirski život ovim razaranjem nije prekinut, ali je izvesno da kompleks nije povratio svoj stari sjaj i da se nalazio u stalnom propadanju. Početkom XVII veka, obavljeno je sistematsko rušenje manastirske crkve da bi se dobio građevinski materijal kojim je Sofi Sinan-paša 1615. godine podigao svoju džamiju u centru Prizrena, koja se takođe danas nalazi pod zaštitom republike Srbije, kao spomenik kulture od izuzetnog značaja. Ne zna se da li je u doba manastir još uvek bio aktivan, ali je izvesno da je napušten posle 1542. godine[13]. Tokom narednih vekova sam lokalitet je dodatno uništavan raznošenjem preostalog građevinskog materijala za podizanje, kako građevina u samom Prizrenu, tako i običnih kuća i vremenom su ostaci nekadašnjih građevina zatrpani naslagama zemlje. Bez obzira na to, položaj manastira je ostao poznat u okolnom narodu, tako da se ceo prostor povremeno nalazio na udaru pljačkaša koji prekopavali ruševine u potrazi za skrivenim manastirskim blagom[8].

Istraživanja manastirskog kompleksa tokom XX veka uredi

 
Glavna crkva, nakon iskopavanja 1927. godine

Prva arheološka istraživanja lokaliteta, obavio je 1927. godine profesor dr. Radoslav Grujić uz pomoć ministarstava vera i vojske i mornarice. Tokom njih su na prostoru uz Bistricu otkriveni temelji[9][11]:

  • glavne crkve posvećene svetim Arhangelima
  • manje crkve posvećene svetom Nikoli
  • dela konaka i drugih objekata uz bedem kraj Bistrice

dok su na prostoru citadele Višegrada obavljeni manji istraživački radovi, tokom kojih su otkriveni temelji crkvice posvećene svetom Nikoli i nekoliko drugih građevina. U sklopu glavne crkve tada su pronađeni ostaci carske grobnice, unutar kojih su otkrivene kosti, za koje se pretpostavlja da su pripadale Dušanu Silnom. One su dve godine kasnije prenete u Beograd i sahranjene u posebnom sarkofagu u crkvi svetog Marka, dok se manastir Svetih Arhangela ne obnovi.

Pronađeni delovi čuvenog mozaičkog patosa, ukrasne plastike i živopisa su preneti u Muzej Južne Srbije (današnji Muzej Makedonije) u Skoplju, u kome se i danas nalaze, dok nije poznato gde su završili ostali nalazi koje u svojim izveštajima pominje Grujić i danas se smatra da su oni trajno izgubljeni[9]. Pored toga, tokom transporta do Skoplja, delovi mozaičkog poda su dodatno oštećeni[14].

 
Mermerna ploča na mestu Dušanovog groba

Nakon Drugog svetskog rata, u periodu od 1961. do 1965. godine, nastavljeni su radovi na istraživanju kompleksa, sa kojima su paralelno tekli konzervatorski radovi, a na čelu istraživačkog tima se nalazio profesof Slobodan Nenadović. U ovom periodu je istraživan istočni i severoistočni deo platoa pored Bistrice na kome je otkriven veći deo konaka, kao i trpezarija, a po okončanju radova je na mestu Dušanovog groba postavljena mermerna ploča. Rukovodilac kasnijih istraživanja Mihailo Milinković je izneo ozbiljne zamerke na metode istraživanja u ovom periodu, koje su, prema njegovoj oceni, bile isključivo arhitektonskog karaktera i nisu bile u skladu sa arheološkim principima. Pored toga, on je ukazao na to da materijalni nalazi nisu izdvajani i sačuvani, već su sa ostalim materijalom bačeni u Bistricu[9]. Na zapadnom ulazu u manastirski kompleks je 1968. godine podignut kameni most preko Bistrice koji ga je povezao sa magistralnim putem koji prolazi drugom obalom reke, a tokom `70 godina su nastavljeni konzervatorski i restauratorski radovi[8].

Početkom `90 godina se javila ideja o obnovi manastirskog kompleksa, za šta je jedan od preduslova bilo obavljanje dodatnih arheoloških istraživanja na tom prostoru. Tokom 1992. godine su izvedena sondažna istraživanja, nakon čega su, tokom naredne dve godine, usledila obimnija sistematska zaštitna istraživanja, pod rukovodstvom dr. Mihaila Milinkovića.

Obnova duhovnog života i teroristički napadi na manastir uredi

 
Obnovljeni manastirski konak, spaljen u Martovskom pogromu i kontejneri za stanovanje monaha

Obnova manastirskog konaka sa radionicom i kapelom je započela 1995. godine, a 1998. godine su okončani radovi i on je ponovo postao aktivan muški manastir. Obnova jednog konaka je predstavljala početak projekta o obnovi kompletnog manastira i njegovog pretvaranja u sedište raško-prizrenske eparhije[15].

Već naredne godine, došlo je do NATO agresije na SRJ koja se okončala povlačenjem jugoslovenskih snaga bezbednosti iz južne srpske pokrajine. Svega nekoliko dana nakon dolaska nemačkih pripadnika KFORa, albanski teroristi su sredinom juna 1999. godine spalili i opljačkali obnovljeni konak, a jednog od monaha, oca Haritona, su kidnapovali u Prizrenu. Njegovo obezglavljeno telo je pronađeno u leto 2000. godine na jednom prizrenskom groblju i sahranjeno manastiru Crna Reka u kome se zamonašio, dok njegova glava nikada nije pronađena[15][16][17]. Preostalo manastirsko bratstvo je posle njegovog kidnapovanja napustilo manastir, ali su se nakon mesec dana vratili u njegove ostatke.

Manastirski konak je obnovljen uz pomoć Srba iz Sredačke i Sirinićke župe, tako da je proslavi 650. godišnjice postojanja manastira 26. jula 2002. prisustvovalo skoro 1.000 Srba. Ovaj jubilej nije prošao bez incidenata, jer su Albanci u Prizrenu organizovali proteste protiv njihovog dolaska, a na citadeli Višegrada je došlo do eksplozije bombe[17]. Tokom martovski nereda 2004, manastirski kompleks se ponovo našao na udaru albanskih ekstremista, iako se praktično nalazi u sklopu baze KFOR-a. Ceo konak je spaljen i razrušen, kao i zvonik i duborezačka radionica, a stradala je i ploča na grobnici cara Dušana koja je slomljena, dok je sama grobnica oskrnavljena[18]. Manastirsko bratstvo je prethodno evakuisano, da bi se već u aprilu vratilo i nastavilo život u šatorima i kontejnerima koje im je obezbedio KFOR. Nakon toga je uz pomoć lokalnih Srba započeta obnova jugoistočnog dela konaka, koja je okončana u novembru iste godine[8].

 
Paja Jovanović, „Proglašenje Dušanovog zakonika“

U manastiru Svetih Arhangela je 26. jula 2005, uz jake snage KFOR-a, organizovana proslava manastirske slave i 650. godišnjice smrti cara Dušana. Proslavi je prisustvovalo nekoliko stotina Srba, među kojima su se našli crkveni velikodostojnici i državni funkcioneri, a celu proslavu je direktno prenosio drugi program državne televizije[17]. Pored obnovljenog konaka, jedno vreme se nalazila velika reprodukcija slike Paje Jovanovića „Proglašenje Dušanovog zakonika“, iznad koje je istaknuta zastava Srbije. U maju 2007. je objavljena studija o obnovi celokupnog manastirskog kompleksa, za koju je procenjeno da je potrebno oko 10 godina i 8.326.000 evra[8].

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ [1]
  2. ^ [2]
  3. ^ prizrenac&f=false
  4. ^ [3]
  5. ^ a b Jevto Dedijer, „Nova Srbija", Beograd 1913. (jezik: srpski)
  6. ^ a b v g Vasilije Marković „Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednjovekovnoj Srbiji“ (prvo izdanje), Sremski Karlovci 1920. (jezik: srpski)
  7. ^ Deroko, Aleksandar (1950). Srednjevekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji (na jeziku: srpski). Beograd: Prosveta. Pristupljeno 10. 10. 2023. 
  8. ^ a b v g d đ e Zoran Garić and Svetlana Hadžić, „Monastery of the Holy Archangels — Prizren“ (studija izvodljivosti) (jezik: engleski)
  9. ^ a b v g d đ Mihailo Milinković, „Nova arheološka istraživanja kompleksa Sv. Arhanđela kod Prizrena Arhivirano na sajtu Wayback Machine (7. oktobar 2011)“ (jezik: srpski)
  10. ^ Predrag Đidić, „Tvrđave i ostaci utvrđenih gradova“, Beograd 2008. (jezik: srpski)
  11. ^ a b Vojislav Jovanović, „Manastir Svetih Arhađela kod Prizrena Arhivirano na sajtu Wayback Machine (26. jul 2011)“ (jezik: srpski)
  12. ^ Bogdanović 1982, str. 13.
  13. ^ Tokom arheoloških istraživanja obavljanih 1927. godine, na jednom od pronađenih fragmenata fresaka je bila urezana 1542. godina. (Mihailo Milinković, „Nova arheološka istraživanja kompleksa Sv. Arhanđela kod Prizrena Arhivirano na sajtu Wayback Machine (7. oktobar 2011)“ (jezik: srpski))
  14. ^ Deroko, Aleksandar (1985). Monumentalna i dekorativna arhitektura u srednjovekovnoj Srbiji (treće dopunjeno izdanje). Beograd. 
  15. ^ a b „Manastir Sveti Arhangeli Arhivirano na sajtu Wayback Machine (28. januar 2016)“ („Koreni“) (jezik: srpski)
  16. ^ „Bez pratnje samo do Sirinićke župe“ („Glas Javnosti“, 02.07.2005) (jezik: srpski)
  17. ^ a b v „„Mir i sloboda su svima potrebni”. Arhivirano iz originala 10. 5. 2008. g. “ („Danas“, 27.07.2005) (jezik: srpski)
  18. ^ „Vekovi u plamenu Arhivirano na sajtu Wayback Machine (19. mart 2012)“ („Ilustrovana Politika“, 03.04.2005) (jezik: srpski)

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Вишеград_(бистрички)&oldid=26842418”