Vrbas (grad)
Vrbas je gradsko naselje u Srbiji i sedište istoimene opštine u Južnobačkom okrugu. Prema popisu iz 2022. bilo je 20.892 stanovnika.
Vrbas | |
|---|---|
 Vrbas — kolaž slika (Fontana u centru, Vila Tabori, Zgrada dobrovoljnog vatrogasnog društva, Metodističko-evangelistička crkva, Gradski muzej, Spomenik Narodnooslobodilačkoj borbi i žrtvama fašizma, Katolička crkva) | |
 Zastava
 Grb
| |
| Administrativni podaci | |
| Država | Srbija |
| Autonomna pokrajina | Vojvodina |
| Upravni okrug | Južnobački |
| Opština | Vrbas |
| Stanovništvo | |
| — 2022. |  20.892 |
| — gustina | 195[a]/km2 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 45° 34′ 10″ S; 19° 38′ 20″ I / 45.56951° S; 19.63883° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 78 m |
| Površina | 107[a] km2 |
.svg)  Vrbas Vrbas na karti Srbije | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski broj | 21460 21463 21464 |
| Pozivni broj | 021 |
| Registarska oznaka | VS / ВС |
Nazivi uredi
Vrbas je poznat po još nekim nazivima na drugim jezicima: mađ. Verbász, rusinski: Вербас, nem. Werbass, ukr. Вербас.
U periodu od 25. maja 1983. do 12. avgusta 1992. Vrbas je nosio naziv Titov Vrbas u čast predsednika SFRJ Josipa Broza Tita.[1] Donošenjem Zakona o teritorijalnoj podeli Srbije vraćen mu je stari naziv.
Geografija uredi
Geografski položaj Vrbasa karakteriše mnoštvo prirodno-geografskih i društveno-ekonomskih komponenti i međusobnih uticaja. Zauzima deo prostora koji se nalazi u geometrijskom središtu Bačke. U gradu se ukrštaju železničke pruge: Subotica—Vrbas—Beograd i Sombor—Vrbas. Ovde se nalazi Železnička stanica Vrbas. Kroz Vrbas vode važni drumski putevi sledećih pravaca: Sombor-Vrbas—Novi Sad, Vrbas—Bačka Palanka, Vrbas—Subotica. Vrlo značajnu ulogu imaju i vodeni tokovi, koji predstavljaju deo hidrosistema Dunav—Tisa—Dunav. Graniči se sa opštinama: Kula, Mali Iđoš, Srbobran, Temerin, Novi Sad, Bačka Palanka i Odžaci.
Vrbas ima veoma povoljan položaj i u topografskom pogledu. On je jedno od deset naselja nanizanih u podnožju Telečke, tj. tačno na dodiru najveće bačke lesne zaravni i i lesne terase. Veliki bački kanal, prokopan duž nekadašnjeg toka Crne bare, rastavlja Vrbas na dva nejednaka dela. Položaj na kontaktu lesne zaravni kao višeg i lesne terase kao nižeg terena, pruža Vrbasu višestruke povoljnosti. Kako je Telečka u celini nagnuta prema jugu (naročito periferijskim delom), to je viši deo vrbaškog atara prisojne ekspozicije. Prisojnost je naročito izražena kod odseka kojim se ova lesna zaravan spušta na lesnu terasu. Stoga su u prošlosti stanovnici težili da na odseku gaje vinovu lozu ili voće, a mnogi su veštački ublažavali nagibe odseka i na njima gradili kuće.
Istorija uredi
Prvi pomen u pisanim izvorima o Vrbasu je iz 1387. godine. Međutim istorija Vrbasa seže mnogo dalje u prošlost. Zahvaljujući arheološkim ispitivanjima na lokalitetima: Čarnok, Šuvakov salaš i ciglana Polet, mnogo toga o prošlosti Vrbasa je jasnije. Na obalama Crne bare konstatovana su neolitska naselja. Na Šuvakovom salašu otkrivena je kuća koja potvrđuje dosadašnja saznanja o tome da su naselja delom ukopana u les, da su zidovi kuća od pletera i da su domaće životinje već tada bile svakodnevnica sela. Iz perioda bronzanog doba konstatovano je naselje sa nekropolom u neposrednoj blizini Čarnoka. Veoma značajno nalazište mlađeg gvozdenog doba na lokalitetu Čarnok-Bačko dobro polje uspešno se štiti i istražuje.
Dolaskom Kelta na ova područja u drugoj polovini 4. veka p. n. e, Čarnok postaje keltski opidum, i prvenstveno predstavlja trgovački centar a kasnije dobija i odbrambenu ulogu. Od 1. veka nove ere ovi prostori su deo barbarikuma koji se nalazi naspram Rimskog carstva i doživljava direktne uticaje Rimske civilizacije. Istovremeno dolazi do naseljavanja Sarmata, pripadnika iranskih naroda, koji donose i grčko-helenističke kulturne uticaje. Od 4. veka naše ere prostore zapljuskuju talasi naroda koji su nošeni velikom seobom naroda. Najduže se zadržavaju Avari, o čemu svedoči nekropola na lokalitetu ciglana Polet. Početak 9. veka označava kraj avarske dominacije i kontrolu Franaka a zatim Bugara nad ovim prostorima.
Za godinu osnivanja Vrbasa uzima 1213. kao sedište poseda dvojice plemića pod nazivom „Orbaspalotaja”. Prema pisanim izvorima ovde je uglavnom živelo slovensko stanovništvo, Srbi, koji su u više navrata zbog poplava, ratova ili bolesti napuštali naselje. Godine 1720. nastupaju ogromne etičke promene, Srbi se sele u Rusiju i Banat a počinje kolonizacija Nemaca, Rusina i Mađara na ove prostore.
U 19. veku zahvaljujući prokopavanju kanala i izgradnji pruge Pešta—Subotica—Novi Sad, Vrbas je izrastao u industrijsko-zanatski trgovinski centar. Otvaraju se nove osnovne škole, zanatska škola i gimnazija.
Za vreme Kraljevine SHS/Jugoslavije Vrbas se sastojao od dva naselja i dve opštine, Stari Vrbas u osnovi srpsko, a Novi Vrbas u osnovi nemačko. Delila ih je samo jedna ulica (današnja Bačka ulica) i Kanal kralja Petra. Godine 1930. povedena je akcija za administrativno spajanje Opština Stari i Novi Vrbas ali je zbog otpora mesnih Nemaca spajanje izostalo. Aprila 1939. u Novom Vrbasu nacionalsocijalistički nemački omladinci razbili su prozore na sinagogi uz uzvike: „Jevrejske svinje, smrdljivi čivuti!”
Kao posledicu fašističke okupacije Jugoslavije u Drugom svetskom ratu i činjenice da je 95% jugoslovenskih Nemaca bilo učlanjeno u profašističku organizaciju „Kulturbund”[2] i da je sebe deklarisalo kao državljane Trećeg rajha,[2] nove posleratne jugoslovenske vlasti su većinu nemačkog stanovništva tadašnje Jugoslavije (uključujući i Nemce iz Vrbasa) lišile građanskih prava i konfiskovale im imovinu. Veći deo jugoslovenskih Nemaca (oko 200.000) napustio je teritoriju Jugoslavije zajedno sa okupacionom nemačkom vojskom u povlačenju, dok je manji deo Nemaca koji je ostao na jugoslovenskoj teritoriji logorisan.[3] Nemci iz Vrbasa odvedeni su u sabirne logore u Bačkom Jarku, Gakovu i Kruševlju, gde su neki od njih umrli od gladi, hladnoće i bolesti.[traži se izvor] Posle ukidanja logora, i većina preostalih Nemaca se iselila iz zemlje.
Doseljavanje Nemaca uredi
Doseljavanje Nemaca u Vrbasu počelo je 21. jula 1785. godine. Fridrih Loc navodi da su toga dana dospele 283 nemačke porodice sa 1.132 lica. On je istovremeno naveo i matične delove iz kojih su se Nemci doselili: Falc, Alzas-Loren, Luksemburg, Rajnhesen, Hesen-Štarkenburg, Oberhesen, Saksonija, Trir, Koblenc, Visbaden, Oldenburg-Birkenfeld, Virtemberg, Bavarska i Baden. Uz njih Loc pominje doseljenike iz Švajcarske, Rumunije i Mađarske.[4]
Prostor na kome je zasnovan Novi Vrbas uzimali su starovrbaški Srbi u zakup i iskorišćavali ga kao oranice, pašnjake i livade. Reč je o potesima „Kis Dobra” i „Paraštinac”. Oba potesa, a naročito ovaj drugi, bila su obradiva sredinom 18. veka, kada je Stari Vrbas bio gusto naseljen. Ali kako se vremenom broj seljačkih porodica smanjivao, polja su ostajala prazna. Deo stanovnika Starog Vrbasa je napustio deo svog atara zbog velikih dažbina. Upravo na tom napuštenom delu atara su Nemci zasnovali Novi Vrbas 1785. godine. Starovrbaški Srbi su imali dosta zemlje u vreme naseljavanja Nemaca: od 1,5 do 2 sesije,[5] a malobrojni i po 3 sesije.[6]
Prilikom razmeravanja atara krajem 1784. i početkom 1785. godine, Starom Vrbasu je ostavljeno 176,5 a budućem, Novom Vrbasu, namenjeno je 125,5 sesija. Uz to su kolonizacijski organi oduzeli deo atara Feketića i pripojili ga ataru Novog Vrbasa. Podizanje naselja Novi Vrbas trajalo je više od dve godine. Kako su pojedini Nemci prispeli u Sombor kao centar za organizaciju prihvatanja i razmeštanja još u jesen 1784. godine, to su morali dugo čekati na podizanje naselja. Iste jeseni seljaci iz susednih sela morali su kulukom da pooru i zaseju zemlju a nemačkim doseljenicima je bilo ostavljeno da obave žetvu i vršidbu žita.
I Fridrih Loc, poput ostalih hroničara iz drugih nemačkih naseobina u Bačkoj, piše o velikim poteškoćama u prilagođavanju doseljenika u novoj sredini. On naročito ukazuje na močvarne terene oko Crne bare, koji su više od svega drugog odbijali doseljenike. Prva generacija je stoga mnogo patila od barske groznice, a zatim od srdobolje i drugih bolesti. Iz podataka koje je Loc našao u crkvenim knjigama jasno se vidi da su u početku vladali masovni pomori, zbog čega su doseljenici svoje novo naselje prozvali „grob Nemaca.”[7] Do 1848. godine Stari Vrbas je bio „komorsko selo” podložno somborskoj „komori”, a ne feudalnim plemićima. Otuda je u pogledu prava i dažbina bio u povoljnijem položaju od sela u oblasti Vojne granice. I u komorskim selima je život bio težak od zakupnine i „gramzivosti” činovnika. Da su dažbine bile velike i često nesnošljive, vidi se i po tome što su Starovrbašani u jednom momentu bili prisiljeni da se odreknu dela svog atara, na kojem su se kasnije naselili Nemci.
Kultura i obrazovanje uredi
Povoljan geografski položaj i migracije omogućili su da se na teritoriji Vrbasa jave rani oblici prosvetnog života. Tako da su se postepeno otvarale:
- 1735. Srpska crkvena osnovna škola
- 1765. Rusinska osnovna škola
- 1790. Narodna osnovna škola
Ubrzo zatim otvaraju se i Jevrejska, državno mešovita, Nemačka i druge škole. U Vrbasu postoji i Gimnazija Žarko Zrenjanin.
Narodna biblioteka „Danilo Kiš” osnovana je 1962. sa sedam odeljenja, dva u Vrbasu i po jedno u okolnim opštinama. Poseduje oko 103.000 knjiga, učestvuje u većini kulturnih manifestacija opštine. Dom kulture „Vrbas” osnovan je 1968, u okviru njega radi i bioskop „Jugoslavija”. Izgoreo je u požaru početkom 90-ih posle čega je počeo sa gradnjom novi.
Od 1969. godine u Vrbasu se održava Festival poezije mladih, najstariji pesnički festival u regionu.
Demografija uredi
U naselju Vrbas živi 20.355 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 38,1 godina (36,6 kod muškaraca i 39,5 kod žena). U naselju ima 8379 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 3,08.
Stanovništvo u ovom naselju veoma je nehomogeno, a u poslednjem popisu primećen je značajan pad u broju stanovnika.
 |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
| m | ž |
|||
| ? | 31 | 41 | ||
| 80+ | 120 | 232 | ||
| 75—79 | 197 | 399 | ||
| 70—74 | 437 | 609 | ||
| 65—69 | 626 | 786 | ||
| 60—64 | 682 | 869 | ||
| 55—59 | 613 | 725 | ||
| 50—54 | 918 | 1.061 | ||
| 45—49 | 1.006 | 1.102 | ||
| 40—44 | 838 | 952 | ||
| 35—39 | 843 | 823 | ||
| 30—34 | 821 | 863 | ||
| 25—29 | 962 | 918 | ||
| 20—24 | 1.034 | 1.043 | ||
| 15—19 | 1.002 | 927 | ||
| 10—14 | 803 | 874 | ||
| 5—9 | 768 | 718 | ||
| 0—4 | 669 | 595 | ||
| Prosek : | 36,6 | 39,5 | ||
| ||||||||||||||||||||||||
|
| Pol | Ukupno | Neoženjen/Neudata | Oženjen/Udata | Udovac/Udovica | Razveden/Razvedena | Nepoznato |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 10.130 | 3.370 | 6.070 | 368 | 310 | 12 |
| Ženski | 11.350 | 2.769 | 6.131 | 1.840 | 602 | 8 |
| UKUPNO | 21.480 | 6.139 | 12.201 | 2.208 | 912 | 20 |
| Pol | Ukupno | Poljoprivreda, lov i šumarstvo | Ribarstvo | Vađenje rude i kamena | Prerađivačka industrija |
|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 4.783 | 535 | 0 | 3 | 2.115 |
| Ženski | 3.809 | 201 | 0 | 1 | 1.405 |
| UKUPNO | 8.592 | 736 | 0 | 4 | 3.520 |
| Pol | Proizvodnja i snabdevanje | Građevinarstvo | Trgovina | Hoteli i restorani | Saobraćaj, skladištenje i veze |
| Muški | 138 | 139 | 586 | 89 | 387 |
| Ženski | 63 | 39 | 648 | 113 | 95 |
| UKUPNO | 201 | 178 | 1.234 | 202 | 482 |
| Pol | Finansijsko posredovanje | Nekretnine | Državna uprava i odbrana | Obrazovanje | Zdravstveni i socijalni rad |
| Muški | 41 | 76 | 211 | 126 | 144 |
| Ženski | 73 | 64 | 173 | 304 | 484 |
| UKUPNO | 114 | 140 | 384 | 430 | 628 |
| Pol | Ostale uslužne aktivnosti | Privatna domaćinstva | Eksteritorijalne organizacije i tela | Nepoznato | |
| Muški | 84 | 1 | 0 | 108 | |
| Ženski | 83 | 2 | 0 | 61 | |
| UKUPNO | 167 | 3 | 0 | 169 | |
Poznati Vrbašani uredi
- Lazar Ristovski, glumac
- Dejan Lutkić, glumac
- Bela Pehan, slikar
- Vida Ognjenović, književnica rodom iz Nikšića, odrasla u Vrbasu
- Igor Marojević, književnik
- Vladimir Kolarić, rok muzičar grupe Veliki prezir
- Vesna Drinčić Đilas, kulturni radnik i pedagog
- Nandor Major, književnik i političar
- Dušan Bajatović, političar i preduzetnik, direktor Srbijagasa
- Bogoljub Bjelica, političar i najbliži saradnik Slobodana Miloševića
- Jovan Beljanski, učesnik NOBa i narodni heroj Jugoslavije
- Avgustin Hornjak, grkokatolički vladika u Velikoj Britaniji
- Jovica Elezović, rukometaš, olimpijski i svetski šampion
- Ljubomir Fejsa, fudbaler
- Milorad Mažić, fudbalski sudija
- Bianka Buša, odbojkašica, svetska i evropska šampionka, osvajačica bronzane olimpijske medalje
- Magdolna Ruža, pevačica
- Jožef Pehan
- Ilija Milovančev
- Isa Sekicki
- Pavle Kojić
- Fridrih Loc
- Mihael Lindenšmit
- Mileta Leskovac
- Adriana Vilagoš, atletičarka, disciplina bacanje koplja
- Miloš Kerkez, fudbaler rodom iz Vrbasa
Galerija uredi
|
Napomene uredi
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ Opća enciklopedija – dopunski svezak, Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb, (1988). str. 694.
- ^ a b Jelena Popov, Vojvodina i Srbija, Veternik, 2001, str. 72
- ^ Z. Janjetović, Logorisanje vojvođanskih Nemaca od novembra 1944. do juna 1945. godine, Tokovi istorije, br. 1-2, Beograd, 1997.
- ^ Lotz, Friedrich (1935). Neuwerbaß : aus der Vergangenheit eines Batschkaer deutschen Sprachinseldorfes : 1785-1935. Festausschuß der 150-jährigen Ansiedlungsfeier. str. 91.
- ^ „sesija”. Wiktionary.
- ^ Iványi, Istvan (1909). Bács-Bodrog vármegye községei. Budapest: Bács-Bodrog vármegye 1. str. 173.
- ^ Lotz, Friedrich (1935). Neuwerbaß : aus der Vergangenheit eines Batschkaer deutschen Sprachinseldorfes : 1785-1935. Festausschuß der 150-jährigen Ansiedlungsfeier. Neuwerbaß. str. 101.
- ^ http://pod2.stat.gov.rs/ObjavljenePublikacije/G1953/Pdf/G19534001.pdf
- ^ http://pod2.stat.gov.rs/ObjavljenePublikacije/G1961/Pdf/G19614001.pdf
- ^ http://pod2.stat.gov.rs/ObjavljenePublikacije/G1971/Pdf/G19714001.pdf
- ^ http://pod2.stat.gov.rs/ObjavljenePublikacije/G1981/Pdf/G19814001.pdf
- ^ http://pod2.stat.gov.rs/ObjavljenePublikacije/G1991/pdf/G19914026.pdf
- ^ Contact Support
- ^ a b Etnička struktura nakon popisa 2011.
- ^ „Knjiga 9”. Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima (PDF). webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. maj 2004. ISBN 86-84433-14-9.
- ^ Greška kod citiranja: Nevažeća oznaka
<ref>; nema teksta za reference pod imenom2022 popis. - ^ „Knjiga 2”. Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-01-7.
Literatura uredi
- Vasović, dr Milorad (1968): Vrbas i njegova komuna - geografska monografija. str. 30.
