Википедија:Sjajni članci/Januar
Izabrane godišnjice za januar
uredi
IČ-Gladijator
Gladijatori (lat. gladiatōrēs) su bili borci u starom Rimu koji su se borili u areni protiv životinja i jedni protiv drugih. Termin „gladijator“ potiče od reči „gladij“ (lat. gladius), kratkog rimskog mača za bodenje i sečenje.
Gladijatorske borbe su u Rimu uvedene u prvoj polovini 3. veka p. n. e. u sklopu pogrebnih svečanosti, kao obred žrtvovanja ljudskih života senkama pokojnika. U prvoj zabeleženoj borbi 264. p. n. e. borila su se samo tri para. Krajem 2. veka gladijatorske borbe su postale veoma popularne predstave koje su rimski carevi poklanjali svom narodu. Prvobitno su se izvodile u Forumu, a kasnije u amfiteatrima širom Rimskog carstva. Najpoznatiji amfiteatar je svakako rimski Koloseum.
Gladijatori su mogli da budu robovi ili ratni zarobljenici koji su bili obavezni da se bore, kriminalci koji su hteli da pobegnu od smrtne kazne, ili slobodni ljudi koji su hteli na taj način da zarade i da se izvuku iz siromaštva. Muškarci nisu bili jedini koji su se borili u areni. Borile su se i žene, koje su se obično prerušavale u legendarne Amazonke. Početkom 3. veka, car Septimije Sever je zabranio borbu žena.
Gladijatorske borbe su ukinute sa jačanjem hrišćanstva, na temelju zakona cara Konstantina Velikog iz 325. godine, ali su se i dalje sporadično održavale do oko 450. godine. Poslednje gladijatorske borbe u samom gradu Rimu održane su 1. januara 404. godine.
→ {{IČ-Gladijator}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Pitagorina teorema
U matematici, Pitagorina teorema izražava vezu koja postoji između tri stranice pravouglog trougla u euklidskoj geometriji. Ako su a i b katete, a c hipotenuza pravouglog trougla, važi jednakost
odnosno, iskazano rečima:
Površina kvadrata konstruisanog nad hipotenuzom pravouglog trougla jednak je zbiru površina kvadrata konstruisanih nad katetama tog trougla.
Teorema je dobila ime prema starogrčkom matematičaru Pitagori, za koga se, tradicionalno, smatra da ju je otkrio i dokazao, iako je danas izvesno da je bila poznata mnogo pre Pitagore.
Pitagorina teorema je jedna od osnovnih i najznačajnijih matematičkih teorema. Prepoznatljiva slika pravouglog trougla sa konstruisanim kvadratima nad sve tri stranice, korišćena za vizuelni prikaz samog tvrđenja, poslužila je kao osnova za generisanje fraktala koji se naziva Pitagorino drvo.
→ {{IČ-Pitagorina teorema}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Badnjak
Badnjak (u nekim krajevima zvan i veseljak) je drvena oblica koja se kod pravoslavnih Srba obredno nalaže na vatru domaćeg ognjišta na Badnje veče. Drvo za badnjak, najčešće mlad i prav cer, siječe se ritualno rano ujutru na Badnji dan. Sječenje, priprema, unošenje i nalaganje izvode se kroz složene obrede, koji u raznim krajevima imaju različite forme. Izgaranje badnjaka popraćeno je molitvama da u narednoj godini ne manjka hrane, sreće, ljubavi i novca. Prema badnjaku se odnose kao prema ličnosti; upućuju mu pozdrave i prinose žrtve: žito, vino i med. Badnjak gori i tokom Božića: prvi posjetilac na Božić udara po njemu žaračem ili granom dok želi da sreća i napredak porodice budu obilati kao varnice koje izlijeću iz badnjaka. Budući da današnji način stanovanja ne dozvoljava vatru na ognjištu, badnjak je najčešće predstavljen hrastovom grančicom kojom se na Badnji dan ukrasi dom.
Badnjak se svečano loži u znak sjećanja na vatru koju su po narodnom predanju vitlejemski pastiri naložili u pećini u kojoj se rodio Isus Hristos, da bi ogrijali božansko novorođenče i njegovu majku. Badnjak se takođe može tumačiti kao simbol krsta na kome je Hristos raspet, pri čemu toplina vatre simbolizujue spasenje za ljudski rod koje je, po hrišćanskom vjerovanju, omogućeno Hristovim raspećem. Istoričari religije, filolozi i etnolozi smatraju da su Srbi naslijedili ovaj običaj iz svoje prethrišćanske religije. Neki od južnoslovenskih naroda imaju slične običaje, a tradicija da porodica na Badnji dan svečano naloži drvo na ognjištu zabilježena je i među drugim evropskim narodima.
→ {{IČ-Badnjak}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Aerotuneli
Aerotuneli su osnovna laboratorijska postrojenja eksperimentalne aerodinamike. U njima se kontrolisano, fizički simulira kretanje vazduha. Naziv aerotuneli je nastao, kao skraćenje, od aerodinamički tuneli. Prema veoma širokom spektru namena i potreba ispitivanja, aerotuneli se grade i opremaju u različitim varijantama i nivoima investicionih troškova.
U aerotunelima, telo (objekat, npr. letelica, ili njen model) miruje, a vazduh se kreće (opstrujava ga). Primenjen je princip relativnosti kretanja vazduha i tela, bez uticaja na fizikalnost, ko se kreće, a ko miruje. Ovaj princip zamene referentnog stanja je, uopšteno usvojen u teoretskoj aerodinamici, a kod aerotunela je osnova njihovog rada.
U aerotunelima se na letelici, ili na njegonom modelu, mere stacionarne i nestacionarne aerodinamičke sile i momenti, lokalni statički pritisci i ispituje se oblik opstrujavanja primenom metoda vizuelizacije. Pored korišćenja za razvoj raznih vrsta letelica, aerodinamika aerotunela je od velikog značaja za rešavanje problema pri projektovanju automobila, brodova, vozova, mostova, antenskih stubova i drugih objekata.
Prvi aerotuneli su izgrađeni u Engleskoj, 1871. i 1884. godine. Bili su prekidnog rada, s rezervoarem pod pritiskom. Aerotunel s ventilatorom je izgrađen kasnije, 1890. godine.
→ {{IČ-Aerotuneli}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Slučaj Račak
Slučaj Račak je naziv za oružani sukob između srpske policije i pobunjenih Albanaca tokom akcije policije 15. januara 1999. u selu Račak (opština Štimlje, Kosovo i Metohija, Srbija). Kontroverznost dešavanjima u Račku daju još uvek suprotstavljeni stavovi kao i različiti zaključci obdukcija, kontradiktorne i pristrasne informacije u medijima i značajne političke posledice koje su izazvala. U zavisnosti od stava, slučaj se karakteriše kao Masakr u Račku, kao Incident u Račku ili kao Obmana Račak (engl. The Racak Hoax).
O akciji srpske policije postoje stavovi, s jedne strane prevashodno zasnovani na izjavama Vilijama Vokera, u to vreme šefa Kosovske verifikacione misije OEBS, da je srpska policija, uz podršku vojske, izvršila masakr nad nedužnim civilima albanske nacionalnosti. Drugu grupu čine stavovi o tome da je to bila legitimna anti-teroristička akcija policije protiv naoružanih pripadnika OVK koja je politički iskorišćena kao povod da se iskonstruišu navodi o masakru civila u cilju stvaranja legitimiteta za NATO bombardovanje SRJ.
Slučaj Račak je bio prekretnica koja je poslužila kao retorički argument usmeren protiv SR Jugoslavije, i kao „legalno pokriće za početak rata“ (NATO intervencije protiv SRJ). Nakon ovog događaja i medijske kampanje, planovi za intervenciju NATO, čija je realizacija bila odložena nakon sporazuma Holbruk—Milošević u novembru 1998. godine, ponovo su aktuelizovani.
→ {{IČ-Slučaj Račak}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Zduhać
Zduhać, vjedogonja, vjetrovnjak, oblačar, gradobranitelj, viloviti, zmajeviti ili aloviti bio je u srpskom narodnom predanju čovjek sa specijalnom sposobnošću da zaštiti svoje imanje, selo ili kraj od vremenskih nepogoda, kao što su oluja, grad i obilne kiše. Njegovo djelovanje sastojalo se u sukobljavanju sa demonima za koje se vjerovalo da donose stihiju, ili u upotrebi posebnih magijskih obreda. Demonskim donosiocima nepogode smatrani su đavoli, ale, aždaje, orlovi, crne ptice, duše utopljenika i obješenjaka i dr. To su mogli biti i sami zaštitnici od nevremena koji su imali moć da upravljaju kretanjem olujnih i gradonosnih oblaka: odvodeći ih od svojih njiva, mogli su da ih navedu nad tuđe.
Sa donosiocima nepogode sukobljavali su se ljudi a ređe i domaće životinje sa urođenom sposobnošću da im u snu duša napusti tijelo, nakon čega se uznosila ka oblacima da u borbi porazi demone i odagna nevrijeme. Duša bi se zatim vraćala u tijelo, a čovjek bi se budio znojav i umoran. Često je bilo vjerovanje da se ovakvi ljudi rađaju u košuljici. Takvi su bili zduhaći ili stuhe U Crnoj Gori, istočnoj Hercegovini, dijelu Bosne i Sandžaku, vjedogonje u dijelu Crne Gore, te zmajeviti i aloviti ljudi u istočnoj, središnjoj, južnoj Srbiji i Banatu. Najčešće su se borili zajedno zduhaći jednog područja protiv tuđih zduhaća koji su navodili olujne i gradonosne oblake nad njihovu teritoriju. Poraz u ovoj borbi značio je gubitak poljske i stočne plodnosti svog kraja, uz istovremeno prenošenje te plodnosti na područje pobjedničkih zduhaća.
→ {{IČ-Zduhać}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Davorjanka Paunović Zdenka
Davorjanka Paunović Zdenka (Kučevo, 19. januar 1921 — Golnik, kod Kranja, 1. maj 1946) bila je studentkinja, učesnica Narodnooslobodilačke borbe i nevenčana supruga Josipa Broza Tita.
Kao gimnazijalka uključila se 1936. godine u omladinski revolucionarni pokret i postala član SKOJ-a, a 1939. godine je postala član Sreskog partijskog povereništva u Požarevcu. Juna 1940. postala je član Sreskog komiteta SKOJ-a za Požarevac, a iste godine i član Partijskog biroa na Filozofskom fakultetu u Beogradu, gde je studirala francuski jezik.
Neposredno pred početak Drugog svetskog rata, 1941. godine postala je kurir Politbiroa CK KPJ. Nakon okupacije, pratila je Josipa Broza Tita prilikom njegovog prelaska iz Zagreba u Beograd, u maju, a potom i prilikom njegovog odlaska na oslobođenu teritoriju, u septembru 1941. godine. Sve vreme rata provela je sa Josipom Brozom Titom, kao njegov lični sekretar. U toku rata se razbolela od tuberkuloze, pa je u leto 1944. godine otišla u SSSR na lečenje. Po povratku u zemlju živela je zajedno sa Titom u Rumunskoj 15 i Belom dvoru, gde je radila kao njegov lični sekretar. Početkom 1946. godine ponovo se razbolela i izvesno vreme se lečila na Golniku, u Sloveniji, gde je i umrla. Sahranjena je po ličnoj želji u dvorištu Belog dvora. Davorjanka Paunović se smatra jednom od najvećih ljubavi Josipa Broza Tita, sa kojim je punih pet godina živela u vanbračnoj zajednici.
→ {{IČ-Davorjanka Paunović Zdenka}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Živojin Mišić
Živojin Mišić (Struganik kod Mionice, 7/19. jul 1855 — Beograd, 20. januar 1921) je bio srpski i jugoslovenski vojvoda.
Na samom početku svoje četrdesetogodišnje službe, bio je učesnik srpsko-turskih ratova (1876—1878), kao pitomac-narednik, kasnije potporučnik. U tim ratovima stekao je prva ratna iskustva. Pored četvorogodišnje Artiljerijske škole završio je Austro-ugarsku školu gađanja u Bruku na Lajti i dvogodišnju pripremu za generalštabnu struku. Takođe je učestvovao i u kratkotrajnom Srpsko-bugarskom ratu 1885. godine. Punih šest godina pored redovnih dužnosti predavao je strategiju na Vojnoj akademiji. Nakon Majskog prevrata bio je primoran da se penzioniše u činu generalštabnog pukovnika, pošto je smatran previše bliskim svrgnutoj dinastiji Obrenovića, ali je reaktiviran 1909, tokom aneksione krize na lični zahtev načelnika Vrhovne komande generala Radomira Putnika, koji ga je učinio svojim pomoćnikom. Mišić je pomogao generalu Putniku da sastavi srpski ratni plan u eventualnom ratu sa Austro-Ugarskom. Učestvovao je Balkanskim ratovima i svojim radom presudno doprineo ishodu ratova i zadobio unapređenje u generalski čin. Po završetku rata, Mišić je po drugi put penzionisan na isti način, zaslugom oficira pripadnika Crne ruke.
Pred samo izbijanje Prvog svetskog rata, opet je bio reaktiviran i postavljen za pomoćnika načelnika štaba Vrhovne komande. Tokom Kolubarske bitke, generalu Mišiću je predata komanda nad Prvom armijom, koja je tada bila u vrlo teškoj situaciji. Najviše zahvaljujući njegovim ličnim naporima i znanju, Prva armija je reorganizovana i neprijateljska vojska je teško poražena u potonjem srpskom kontranapadu. Za zasluge i izvojevanu pobedu, Mišić je 4. decembra 1914. godine unapređen u čin vojvode (feldmaršala). Dobitnik je niza domaćih i inostranih odlikovanja. Od strane engleskog kralja Džordža V nagrađen je titulom engleskog viteza bakalaureja.
→ {{IČ-Živojin Mišić}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Mesrop Maštoc
Mesrop Maštoc (jerm. Մեսրոպ Մաշտոց; Acik, 361/362 — Vagaršapat, 17. februar 440) bio je jermenski lingvista, tvorac jermenskog pisma, prosvetitelj, misionar, prevodilac Biblije na jermenski jezik, začetnik školstva i pedagoške misli među Jermenima, teolog i svetitelj Jermenske apostolske crkve i Jermenske istočnokatoličke crkve.
Zajedno sa svojim ktitorom, tadašnjim katolikosom Jermenske apostolske crkve Isakom Partevom preveo je na jermenski jezik Bibliju i mnoge druge verske knjige. Zahvaljujući Mesropu Maštocu jermenski narod je ponovo obnovio svoju nacionalnu književnu i obrazovnu delatnost, a sam jermenski jezik je po prvi put (404) proglašen kao nacionalni jezik svih Jermena. Tokom svoje misionarske i prosvetiteljske delatnosti aktivno je radio na širenju i jačanju hrišćanske vere među Jermenima i drugim narodima na Kavkazu, otvarao je brojne škole u svim delovima zemlje, i bespoštedno se borio protiv paganskih učenja i jeresi.
Jermenska apostolska crkva praznuje 17. februar kao dan sećanja na Mesropa Maštoca. Crkvena poezija koju je pisao (šarakani) i danas je u osnovi bogosluženja u jermenskoj apostolskoj crkvi. U njegovu čast institut za proučavanje drevnih spisa Matenadaran iz Jerevana nosi njegovo ime, a svaki grad u Jermeniji ima po jednu ulicu sa njegovim imenom. Sve jermenske škole proslavljaju Svetog Mesropa Maštoca kao svog zaštitnika.
→ {{IČ-Mesrop Maštoc}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Istorija Rusije
Istorija Rusije je period koji počinje naseljavanjem Istočnih Slovena od kojih kasnije nastaju Rusi, Belorusi i Ukrajinci. Prva istočnoslovenska država bila je Kijevska Rusija, koja je primila hrišćanstvo iz Vizantije 988. Kijevska Rusija je kao država prestala da postoji tokom tridesetih godina 13. veka, usled najezde Mongola.
Nakon 13. veka, Moskva je polako počela da dominira nad ostalim kulturnim centrima. Do 18. veka Velika moskovska kneževina je prerasla u veliku Rusku Imperiju, koja se prostirala od Poljske na zapadu, pa sve do Tihog okeana, na istoku. Ruski kmetovi su od 1861. bili oslobođeni, ali su uslovi pod kojim su oslobođeni bili nepovoljni za seljake i samo su ubrzali revoluciju. Od oslobođenja kmetova pa do početka Prvog svetskog rata 1914. godine, sprovođenjem Stoplinovih reformi, donošenjem ustava 1906. i odlukama koje je donela Duma, izvršene su znatne promene u politici i privredi Rusije, ali car i dalje nije bio voljan da se odrekne autokratskog načina vladavine.
Ruska revolucija iz 1917. godine, bila je logična posledica kombinacije potpunog ekonomskog sloma, antiratnog raspoloženja i neslaganja sa autokratskim načinom vladavine. Vlast su prvobitno preuzeli liberali i umereni socijalisti, ali je njihov neuspeh u sprovođenju sopstvene politike doveo do Oktobarske revolucije kada su vlast preuzeli komunisti boljševici. Između 1922. i 1991, Rusija je bila deo Sovjetskog Saveza. Napredak u stvaranju socijalističkog društva tokom različitih perioda istorije Sovjetskog Saveza bio je promenljiv, od mešovite privrede i raznolikog društva tokom dvadesetih, preko strogo upravljane privrede i političke represije tokom Staljinovog doba pa sve do „doba stagnacije“ tokom osamdesetih. Počev od marta 1918, društveno uređenje u Sovjetskom Savezu bilo je zasnovano na jednopartijskom komunističkom sistemu. Do kraja osamdesetih, slabljenje i opadanje sovjetskog političkog i privrednog sistema je postalo sve uočljivije. Lideri SSSR-a pokušali su da spreče njegovo dalje propadanje, ali je to bio samo uvod u njegov konačni raspad. Raspadom Sovjetskog Saveza krajem 1991. godine, Rusija je postala nezavisna država, privredno izgrađena na principima tržišnog kapitalizma, i priznata je kao pravni naslednik bivšeg Sovjetskog Saveza.
→ {{IČ-Istorija Rusije}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Pingvin
Pingvini (lat. Sphenisciformes) su monotipični red vodenih, neletećih ptica, koje žive uglavnom na južnoj hemisferi. Jedini član reda je istoimena porodica Spheniscidae. Koja obuhvata šest rodova sa 17 ili 20 vrsta, u zavisnosti od autora. Pingvini su prilagođeni životu u vodi sa krilima koja su evoluirala u peraja. Perje im je crno na leđima, dok je na trbuhu bijelo. Hrane se račićima, ribom, lignjama i drugim morskim životinjama koje love dok plivaju pod vodom. Pod vodom provode skoro polovinu svog života.
Iako su sve vrste pingvina porijeklom sa južne hemisfere, oni ne žive samo u oblastima sa hladnom klimom, poput Antarktika. Zapravo, samo nekoliko vrsta pingvina živi toliko južno. Nekoliko vrsta živi u umjerenom pojasu, a jedna vrsta, galapagoški pingvin, živi blizu ekvatora.
Najveća živa vrsta je carski pingvin; najveći predstavnici ove vrste su visoki oko 1,1 m i teški oko 35 kg. Najmanja vrsta pingvina je patuljasti pingvin, čiji su pripadnici visoki oko 40 cm i teški 1 kg. Veće vrste pingvina naseljavaju hladnije predjele, dok se manji pingvini mogu pronaći u umjerenim ili čak tropskim oblastima. Neke praistorijske vrste pingvina su dostizale džinovske razmjere, visine i težine poput odraslog čovjeka.
→ {{IČ-Pingvin}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Aerodinamika
Aerodinamika (od grč. ἀηρ, aēr, aéros — vazduh, i δύναμις, dynamis — sila) je nauka koja se bavi kretanjem vazduha u odnosu na čvrsta tela. Fizikalnost je potpuno identična i u suprotnom slučaju, pri kretanju čvrstih tela kroz vazduh. Prema tome primenjenom principu, relativnog kretanja, analiza fenomena se izvodi analogno slučaju kada telo miruje u strujnom polju vazduha. Ova zamena referentnog stanja je usvojena u teorijskoj aerodinamici, ali je ona ujedno i osnova većine eksperimentalnih metoda, naročito za ispitivanja u aerotunelima.
Teorija strujanja i fizikalnost kretanja čvrstih tela izučavaju međusobno dejstvo vazduha i tela. To dejstvo se određuje u obliku potencijala polja opstrujavanja, raspodele pritiska, sila i momenata njihovog međusobnog dejstva.
→ {{IČ-Aerodinamika}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Oslobođenje Vranja 1878. godine
Oslobođenje Vranja 1878. godine predstavlja jednu od završnih etapa oslobođenja srpskih zemalja od osmanske vlasti. Posle početka Drugog srpsko-turskog rata, vojska kneževine Srbije je pokrenula ofanzivu na teritoriji današnje južne Srbije. Posle Grdeličke bitke je uspela da provali u Masuričku kotlinu, čime joj se put za Vranje praktično otvorio. Istovremeno su buknuli brojni ustanci širom južne Srbije, pa i u samoj okolini Vranja, a srpska komanda je, da bi se povezala sa ustanicima u Poljanici, poslala potporučnika Stepu Stepanovića sa zadatkom da osnuje ustanički bataljon, koji je odigrao veoma važnu ulogu u oslobođenju.
Srpskim snagama je komandovao general Jovan Belimarković i bile su raspoređene duž desne strane Južne Morave, dok je osmanskim snagama komandovao divizijski general Asaf-paša. Njegove snage bile su raspoređene duž leve strane Južne Morave. Borba za oslobođenje je zvanično počela 26. januara, kada su srpske snage počele da se prebacuju na levu stranu Morave i kulminirala je velikom bitkom 31. januara, u kojoj je učestvovalo oko 22.000 vojnika, a završila se srpskom pobedom i zaplenjivanjem brojne osmanske opreme. U borbi se pored Stepe Stepanovića, istakao i potporučnik Stojičević koji je poginuo u borbama na Devotinu, kao i major Radomir Putnik, koji je bio zadužen za poteru za osmanskim vojnicima koji su posle bitke bežali prema Preševu i Bujanovcu.
Posle Sanstefanskog sporazuma, Vranjanci su, uplašeni da ne potpadnu pod upravu kneževine Bugarske, poslali pismo srpskom knezu Milanu Obrenoviću s molbom da ne povlači srpsku vojsku iz Vranja. Međutim, posle Berlinskog kongresa Vranje je i zvanično postalo deo Srbije.
→ {{IČ-Oslobođenje Vranja 1878. godine}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)