Istorija Nemačke

Nemački jezik i „germanizam“ postoje više od hiljadu godina, ali je država po imenu Nemačka kao moderna nacionalna država formirana već 1871. godine, kada je Pruska predvodila nemačke države do pobede nad Francuskom. Tada je nastao drugi Nemački Rajh (nem. Reich), obično prepoznatljiv kao Carstvo.^[1]

Prvi rajh, poznatiji kao Sveto rimsko carstvo Nemačke nacije, je nastao podelom Karolinškog carstva (843), koga je ranije osnovao Karlo Veliki. Carstvo je trajalo sve do 1806. Tokom ovih hiljadu godina, Nemci su uspešno proširili svoj uticaj na istok uz pomoć Katoličke crkve, Tevtonskog viteškog reda i Hanzeatske lige.^[2]

Godine 1530, pokušaj protestantske reformacije Katoličke crkve je propao, što je dovelo do formiranja nove, Protestantske crkve, koja je postala nova zvanična religija u mnogim nemačkim državama. Ova događanja su dovela do Tridesetogodišnjeg rata (1618), koji je, kada se završio Vestfalskim mirom (1648), učinio da Nemačka postane ekonomski iscrpljena i politički nestabilna. Ovakva situacija je onemogućila da Nemačka ponudi efikasan otpor Napoleonu i Sveto rimsko carstvo je bilo ukinuto 1806. Posle pada Napoleona sklopljena je Nemačka konfederacija (Deutscher Bund), gde je glavnu reč imala Austrija. Konfederacija se sastojala od 39 malih država.^[3]

Ambiciozni premijer Pruske, Oto fon Bizmark, je iskoristio težnje za nacionalnim ujedinjenjem da veštom unutrašnjom i spoljnom politikom nametne dominaciju Pruske monarhije. Bizmark je bio poznat kao „kulturni borac“ protiv rimokatolicizma i borac za socijalne reforme.^[4]

Posle francuskog poraza u Francusko-pruskom ratu (1870), Drugi rajh je proglašen u Versaju, 18. januara 1871.

Međutim, u Prvom svetskom ratu (1914—1918), kada je invazija na Francusku bila glavni cilj, na kraju je pobedila Francuska. Time je okončan Drugi nemački rajh, kada je nemački car Viljem II bio prinuđen da abdicira.

Posle revolucije i odbacivanja monarhije, konstituisana je demokratska Vajmarska Republika. Veliki ekonomski problemi Nemačke izazvani Velikom depresijom i diktatima Versajskog mira, doveli su do odbacivanja demokratije od strane i levo i desno orijentisanih nemačkih građana.^[5]

Seoba naroda uredi

Germani su u Rimsko carstvo najpre dolazili kao sluge i koloni. Varvari su bili u različitom stepenu kolonizovani u zavisnosti od blizine rimskoj granici. Uticaj Rima na varvare mogao je biti daleko veći da su Rimljani pokazali interesovanje za širenje svojih interesa među njima. Prvi Rimljani koji su se za to interesovali bili su hrišćani. Najranija poznata otadžbina Germana bila je oblast oko zapadnog dela Baltičkog mora, severne Nemačke, do reke Odre na istoku. Do Hrista, Germani zauzimaju oblast cele današnje Nemačke odakle su njihovo napredovanje zaustavile jake granice rimske države. Na donjoj Rajni živeli su Franci, a na gornjoj Alemani. U Češkoj su živeli Markomani, dok su Vandali i Gepidi živeli u ugarskoj ravnici. Odatle do reke Don prostirala se oblast Gota. U severozapadnoj Nemačkoj živeli su Sasi, dok su Angli i Jiti naseljavali Jitland. Istočno od Saksonaca živeli su Svevi, a još dalje Langobardi.

Franačka uredi

Karolinško carstvo pod Pipinom i Karlom Velikim.

Franci su zapadnogermanska skupina koja se prvi put pominje u 3. veku. Delili su se na tri jezgra: severna skupina, Batavci ili Salijski Franci, naseljavali su oblast današnjeg Kelna. Ripaurijski Franci naseljavali su oblast srednje Rajne, a Hati istočno od Ripaurijskih franaka. Najjača skupina bili su Salijski Franci koji 357. godine stiču status rimskih federata i naseljavaju Toskandriju. Pod vođstvom Meroveja učestvuju u bici na Mauricijakovom polju nakon čega osvajaju celu severnu Galiju do Some. Nakon pada Zapadnog rimskog carstva, Akvitaniju zauzimaju Vizigoti, a oblašću između Franaka i Vizigota je do 486. godine vladao rimski namesnik Sijagrije. Sijagrije je stradao u bici protiv franačkog vladara Hlodoveha, a Franci postaju susedi Vizigota. Godine 496. Hlodoveh je osvojio državu Alamana. Nekoliko godina ranije je prihvatio hrišćanstvo.

Godine 500. Hlodoveh neuspešno napada Burgundiju kojoj u pomoć pritiču Vizigoti. Godine 507. Franci su u bici kod Vujea porazili Vizigote i proterali ih iz Galije. Rimljani su mu dodelili titulu konzula. Godine 509. Hlodoveh postaje i kralj Ripaurijskih Franaka. Prestonica mu je bila u Parizu. Umro je 511. godine, a država je podeljena među četvoricom sinova.

Pokrštavanje uredi

Iz anglosaksonskih centara, hrišćanstvo se počelo širiti u oblasti delte Rajne. Anglosaksonski misionari delovali su jedan vek. Najvažniji su bili Vilibrord (Kliment) i Vinfrit (Bonifacija). Vilibrord (658—739) je, uz podršku franačkog kralja, širio hrišćanstvo među Frizima. Postao je prvi frizijski arhiepiskop sa sedištem u Utrehtu (današnja Holandija). Od Frizije do Tiringije i Bavarske delovao je Vinfrit. Vinfrit je osnovao manastir u Fuldi i nosio titulu „arhiepiskop Germana“ sa sedištem u Majncu.

Nakon smrti franačkog kralja Dagoberta koji je bio poslednji merovinški kralj sa stvarnom vlašću, u Franačkoj su vladali kraljevi glavni pomoćnici – majordomi. Od 687. godine ova funkcija je bila rezervisana za dinastiju Karoling. Nakon smrti Karla Martela, majordomi su postali njegovi sinovi Pipin i Karloman, znatno pobožniji. Oni su sproveli korenite reforme franačke crkve u skladu sa kanonskim pravom poznog Rimskog carstva. Karloman se 747. godine zamonašio, a majordom cele Franačke postaje Pipin. Položaj mu je osporavao drugi brat te je Pipinu bila potrebna potvrda legitimiteta od strane pape. Istovremeno je želeo da postane i formalno kralj Franačke i zbaci merovinškog vladara Hilderika.

Pipinova težnja da dobije pristanak za svrgavanje Merovinga poklopila se sa potrebama pape Zaharija da se zaštiti od Langobarda koji su vršili pritisak na Rim. Papa je dao legitimitet Pipinovoj pobuni i svrgavanju Hilderika. Pipin je izabran za franačkog kralja (751). Pipin je, za uzvrat, porazio langobardskog kralja, a osvojene teritorije (nekada vizantijske) priključio papinoj državi. Ova „Pipinova darovnica“ predstavlja početak papske države koja je postojala do ujedinjenja Italije 1870. godine, a postoji i danas kao država Vatikan.

Germanske vojskovođe uglavnom su poštovale hrišćansku crkvu. Franački vladar Hlodoveh (486—511) sklopio je sa crkvom savez shvatajući njenu važnost u obezbeđivanju vernosti naroda. Hlodoveh je postao zaštitnik katoličke crkve u Galiji. Godine 496. pokorio je Alemane, a 507. proterao Vizigote iz Galije (sem Septimanije). Pretnja velikog ostrogotskog vladara Teodoriha sprečila je Hlodoveha da osvoji Burgundiju, ali su to učinili njegovi naslednici 534. godine nakon Teodorihove smrti (umro 526. godine).

Pipin i Karlo uredi

Karlo Veliki.

Hlodoveh je bio prvi vladar dinastije Meroving. Franački presto bio je izborni s tim što je izbor bio ograničen na lozu Merovinga. Nakon smrti Hlodoveha, država se raspala te je rasparčana ostala (izuzev manjih prekida) tokom čitave vladavine Merovinga. Stare franačke zemlje, sa obe strane Rajne, činile su Austraziju. Severna Galija nazivana je Neustrijom, nekadašnje Burgundijsko vojvodstvo je činilo treću franačku državu, a jugozapadna Franačka bila je poznata kao Akvitanija.

Franački kraljevi podržavali su katoličku crkvu, ali su istovremeno zahtevali da je potpuno kontrolišu. Kralj je uticao na izbor episkopa, sazivao sabore i potvrđivao saborske odluke i sl. Nakon izumiranja prve generacije sveštenika, na njihovo mesto dolaze uglavnom Franci zbog čega pismenost i crkvena disciplina opadaju. O istoriji Franačke u doba Merovinga saznajemo najviše na osnovu dela „Crkvena istorija Franaka“ episkopa Grgura iz Tura. Učenost je bila veoma retka, a pismenost tek izuzetak. U poslednjem veku Merovinga, stvarna moć kraljeva veoma je opala. Mnogi od kraljeva bili su maloletni te je funkciju regenta vršio majordom (upravnik kraljevog dvora) ili vođa Franaka (dux Francorum). Majordom poslednjeg moćnog merovinškog kralja Dagoberta (629—639), Pipin Landenski, osnovao je plemićku porodicu iz koje su u narednom periodu birani majordomi za franačke kraljeve. Pipinov sin je Karlo, prozvan Martel (čekić), majordom od 714. do 741. godine. Zaustavio je prodor Arabljana koji su u periodu od 711. do 717. godine zauzeli Vizigotsku Španiju i Septimaniju u bici kod Poatjea 732. godine.

Karla su nasledila dvojica sinova, Pipin i Karloman. Pipin se 747. dobrovoljno zamonašio i ostavio vlast svome bratu. Pipin je pokretač reformi u franačkoj crkvi koje je izvršio zajedno sa engleskim monahom Svetim Bonifacijem. Svi franački sveštenici zakleli su se papi na pokornost, određeno je da se crkveni sabori održavaju svake godine i, najvažnije, manastiri su prihvatili pravila Svetog Benedikta. Pravila su se izražavala u celibatu, siromaštvu, poslušnosti, odricanja volje, potpune pokornosti opatu, fizičkom radu, čitanju, učenju i dr.

Pipin je nastojao i formalno preoteti vlast od merovinškog kralja. Za ukidanje svete merovinške loze trebala mu je saglasnost crkve. Saglasnost je Pipin potražio od pape koji je, na osnovu Konstantinove darovnice, smatran za merodavnog da odlučuje o takvim stvarima. Papa mu je dao pristanak te je 751. godine Pipin krunisan za franačkog kralja od strane Svetog Bonifacija. Hilderik III (poslednji merovinški kralj) proteran je u manastir. Time je Merovinge zamenila dinastija Karoling. Pipin je papi ubrzo uzvratio uslugu. Langobardski kralj Aistulf je nekoliko godina ranije osvojio Ravenski egzarhat (do tada vizantijsku teritoriju) i ugrozio samog papu. Pipin je pokrenuo dva pohoda protiv Aistulfa. Ravenski egzarhat je osvojen i priključen papskoj državi.

Pipina su nasledila dvojica sinova (768): Karlo i Karloman. Karloman je ubrzo umro (711), te je Karlo postao kralj čitave Franačke. Godine 773. Karlo je, pod izgovorom novih langobardsko-papskih sukoba, osvojio Paviju i preuzeo langobardsku krunu. Od 772. do 792. vođen je rat protiv Saksonaca. Godine 787. osvojio je Bavarsku što je Franačku dovelo u dodir sa Avarskim kaganatom. Ubrzo je Avarski kaganat priključen Franačkoj koja se sada prostirala do Fruške gore. Godine 778. Karlo je pokrenuo pohod na omajadsku Španiju, ali je doživeo poraz kod Saragose, a njegova zaštitnica stradala je na Pirinejima. Od 795. do 812. godine, Karlo je obnovio rat i osvojio severoistočni deo poluostrva (do reke Ebro).

Osnivanje Svetog rimskog carstva uredi

Godine 800. Karlo je u Rimu krunisan za rimskog cara od strane pape Lava III. Bio je prvi car u zapadnoj Evropi još od pada Zapadnog rimskog carstva. Još jedna od Karlovih zasluga jeste i uvođenje učenosti u varvarsku državu. Na svoj dvor pozvao je desetak učenih ljudi iz Evrope čija je najveća zasluga bila prepisivanje dela pri čemu je razvijeno minuskulno pismo poznatije kao karolina. Među učene ljude na dvoru spadaju i Alkuin, Petar iz Pize, Pavle Đakon i Ajnhard.

Karlovi naslednici i raspad Franačke uredi

Podela utvrđena Verdenskim sporazumom (843–870).

Ludvigu se 823. godine rodio sin Karlo Ćelavi kome je 829. godine otac prepisao teritorije Alamaniju, Alzas, Reciju i deo Burgundije. Ove oblasti su do tada bile namenjene starijem Ludvigovom sinu Lotaru koji, u savezu sa ostalim starijim Ludvigovim sinovima, ga primorava da 830. godine poništi odluku iz 829. godine. Faktičku vlast preuzima Lotar, a Ludvig je živeo gotovo kao zarobljenik. To nije odgovaralo starijim Ludvigovim sinovima, Ludvigu Nemačkom i Pipinu Akvitanskom, koji ga vraćaju na vlast 831. godine. Njihove baštine su nakon toga uvećane. Međutim, Pipin i Ludvig prelaze dve godine kasnije na Lotarovu stranu i primoravaju Ludviga da se odrekne prestola. U novoj podeli carstva, Karlo je ostao bez ikakva udela, a Lotar je proglašen carem. Početkom 835. godine nemačka vojska prisilila je Lotara na napuštanje Ahena i povratak u Italiju, a Ludvig je ponovo vraćen na presto. Znatno povećanje Karlovog poseda dovelo je do sukoba sa Ludvigom Nemačkim i do nove, šeste podele carstva, a nakon smrti Pipina Akvitanskog došlo je i do sedme podele. Ludvig je izvršio osmu podelu 839. godine podelivši carstvo između Lotara i Karla. Nakon njegove smrti (840. godine), Ludvig Nemački i Karlo udružili su se protiv Lotara. Primorali su ga da se povuče u Italiju, a posede su podelili među sobom (deveta podela izvršena 842. godine). Sve žešći napadi Normana doveli su do izmirenja braće i konačne podele koja je avgusta 843. godine izvršena u Verdenu. U skladu sa Verdenskim sporazumom, Lotaru je, sem Italije, dato i usko područje od Frigije do Provanse. Karlu su pripale zemlje na zapadu, a Ludvigu na istoku.

Nakon smrti zapadnofranačkog kralja, Karlo Debeli postaje i vladar zapadnog kraljevstva čime je nakratko ponovo ujedinjeno nekadašnje carstvo Karla Velikog. Međutim, pošto je Karlo Debeli bio nesposoban vladar, istočnofranački velikaši ubrzo za novog kralja postavljaju Arnulfa Karantanskog čime je rascep obnovljen. Karlo Debeli umire 888. godine, a zapadnofranački vazali za novog kralja postavljaju Oda, pariskog grofa. Njegova vlast nije obuhvatala Akvitaniju, Severnu Burgundiju, Južnu Burgundiju sa Provanskom ni Bretanju. Tako se Karlovo carstvo raspalo na 5 kraljevina (Francuska, Nemačka, Italija, Severna Burgundija i Arelat) i još dva nezavisna vojvodstva (Akvitanija i Bretanja).

Nemačka pod vlašću Otonske dinastije (919—1024) uredi

Oton Veliki

Još pre smrti Karla Debelog 888. godine, Istočnofranačke zemlje (Nemačka) odvojile su se od Carstva. Njima je zavladao Arnulf Karantinski. Arnulf je bio jedini vladar dinastije Karoling u novoformiranim državama. U prvim godinama svoje vladavine (887—899), Arnulf je vodio borbu sa Velikomoravskom kneževinom kojoj je bio primoran priznati nezavisnost. Potom je, nakon smrti Gvida II, preuzeo italijansku kraljevsku krunu (896). Međutim, u Italiji ga je udarila kap, te se morao vratiti u Nemačku gde je proveo ostatak života. Nasledio ga je šestogodišnji sin Ludvig Dete (899—911). U ovom periodu dolazi do napada Mađara koji osvajaju Velikomoravsku kneževinu, a Nemačka se raspala na pet vojvodstava: Saksonija, Frankonija, Bavarska, Švapska, Lotaringija. Lotaringiju je osvojio francuski kralj Karlo Bezazleni. Ludviga je nasledio vojvoda Frankonije, Konrad I (911—919). On se suočio sa brojnim pobunama širom Nemačke. Nasledio ga je Henrik I Ptičar (919—936). Henrik je naneo poraz Mađarima kod Turingije (933). Nekoliko godina ranije priključio je državi Lužičko-srpsku oblast. Ratovao je i sa Dancima i 934. godine osnovao markgrofoviju Šlezvig. Nasledio ga je sin Oton I (936—973), osnivač Svetog rimskog carstva. Prvi rat Oton je vodio protiv Češke. U njemu je poražen. Potom je ugušio pobunu koju je organizovao njegov brat Henrik. Koristeći se sukobima u Italiji Oton je 951. godine preuzeo italijansku krunu oženivši se kraljevom udovicom Adeladom. Godine 955. Mađari pokreću nov napad na Nemačku, ali im je Oton naneo poraz na Leškom polju. Time je okončana mađarska invazija na Evropu. Osvojivši Italiju 951. godine, Oton ju je predao Berengaru II na upravu. Berengar je sproveo režim nasilja zbog čega Oton pokreće novi napad na Italiju i 961. godine stiže do Rima. Sledeće godine krunisan je za cara. Otonovim privilegijama potvrdio je privilegije papstva utvrđene Pipinovom i darovnicom Karla Velikog. Do svoje smrti Oton je još dva puta preduzimao pohod na pobunjenu Italiju. Nasledio ga je sin Oton II (973—983). On je uspešno suzbio napad danskog kralja Harolda Plavozubog na Nemačku. Sledeći vladar bio je Oton III (983—1002). Vladavinu je započeo tek po sticanju punoletstva (996). Na papski presto silom je postavio Grgura V koji ga je krunisao za cara. Do 999. godine stolovao je u Rimu, a odatle je pobegao zbog pobune. Umro je 1002. godine spremajući se za rat.

Oton nije imao sinove zbog čega je usledila borba za vlast. Od tri pretendenata pobedu je odneo Henrik II, unuk brata Otona II (1002—1024). Godinu dana pre stupanja Henrika na vlast, poljski vladar Boleslav Hrabri izborio se za nezavisnost. Rat je trajao do 1005. godine kada je sklopljen mir, a Poljskoj priznata samostalnost. Godine 1014. Henrik je preduzeo pohod na Rim i primorao papu da ga kruniše za cara. Arelatskog kralja Rudolfa III primorao je da mu zavešta državu. Umro je bez potomstva. Velikaši su za kralja postavili Konrada II (1024—1039), osnivača nove dinastije.

Vladari Salijske dinastije (1024—1125) uredi

Borba za investituru.

On se 1027. godine krunisao za cara. Konrad je primorao Češku da prizna vazalsku poziciju prema Nemačkoj. Godine 1034. osvojio je Arelat. Umro je u epidemiji koja je izbila 1039. godine. Henrik III (1039—1056) je tokom svoje vladavine intervenisao u gušenju ustanaka u Češkoj (Kazimir Obnovitelj), Mađarskoj i Italiji. Henrik IV (1056—1105) na vlast je došao kao maloletnik, a punoletstvo je stekao 1065. godine. Tokom njegove vladavine formirana je Vendska kraljevina Ljutića i Bodrića. Godine 1075. ugušio je ustanak feudalaca i nametnuo vojvodama neograničenu kraljevsku vlast.

Sukob sa crkvom, tzv. Borba za investituru, započeo je dolaskom na papsku stolicu Grgura VII. Grgur je izdao spis Dictatus Papae u kome je naglasio božansko poreklo crkve i svoje pravo da carevima daje i oduzima krunu. Henrik se najpre nije obazirao na spis. Sa papom je ušao u sukob kada je za milanskog nadbiskupa postavio svog čoveka. Papa i car zbacili su jedan drugog sa položaja. Izmirenje je izvršeno na saboru u Augzburgu 1078. godine gde se Henrik lukavo poklonio papi i zamolio ga za oproštaj što ovaj nije smeo da odbije. Međutim, papa je ubrzo podržao novog pretendenta na nemački preѕto, Rudolfa Švapskog, što dovodi do novog sukoba. Godine 1080. Henrik pokreće pohod na Rim. Osvaja ga 1084. godine i na papsku stolicu postavlja Klementa. Povukao se pred vojskom Normana Roberta Gviskara. Novi papa, Urban II, ponovo je ekskomunicirao Henrika. Sukobi su nakratko zaustavljeni na saboru u Klermonu 1095. godine gde je ustanovljen Božiji mir zbog izbijanja Prvog krstaškog rata. Da bi stekao naklonost pape, Henrik je izjavio da želi pokrenuti pohod na Svetu zemlju. Na tu vest velikaši su se pobunili i na presto postavili njegovog sina, Henrika V (1105—1125). Stariji Henrik umro je sledeće godine. Henrik V nastavio je sa sukobom oko investiture. Godine 1110. uhapsio je papu i primorao ga da se odrekne svetovne vlasti. Međutim, nakon poraza Henrika od feudalaca, papa ga je ponovo ekskomunicirao. Sukob oko investiture završen je 1122. godine sklapanjem Vormskog konkordata. Pobedu je odnelo papstvo; car se odrekao prava na izbor biskupa i opata. Henrik je umro 1125. godine. Sa njim je izumrla Frankonska dinastija (1024—1125).

Nemačko društvo u ranom srednjem veku uredi

Rano srednjovekovno društvo gotovo je u potpunosti bilo seosko i poljoprivredno. Gradski život i razvijena trgovina Rimskog carstva gotovo su u potpunosti upropašćeni za vreme građanskih ratova u 3. veku. Germani nisu pokazivali želju da žive u gradovima. Karolinško carstvo imalo je slabo razvijenu trgovinu. Iako je stanovništvo živelo u stambenim kvartovima oko katedrala i dvorova, ono se uglavnom izdržavalo poljoprivredom, a ne trgovinom i zanatstvom. Rimski drumovi i mostovi propadali su i nestajali. Novca nije bilo. Zapadna Evropa nije bila bogata zlatom, a srebro nije ni kopano. Prekid trgovine sa Istokom doveo je do nestajanja novca. Naravno, novac nikada nije potpuno iščezao, ali u 10. i 11. veku nije imao nikakvu ulogu. Ljudi su živeli od proizvoda koje sami naprave.

Postojala su dva tipa naselja u Nemačkoj: seoca i sela. Seoca su osnivana u krajevima sa neplodnom zemljom, a sela na plodnijoj zemlji. Obrada zemlje u seocima bila je veoma primitivna. Okućnica i mali komad zemlje neprestano su obrađivani, a ostatak zemlje seljak bi obrađivao godinu dana ili dok se zemlja ne bi ispostila. Zemlja u selima obrađivana je tzv. dvopoljnim ili tropoljnim sistemom. Jedno polje je obrađivano, a drugo ostavljeno na ugar. Sela su bili najgušće naseljeni centri Zapadne Evrope.

Većina sela imala je svog gospodara – vlastelina. Seljani su bili njegovi kmetovi koji su ga izdržavali u zamenu za zaštitu. Nejasni su počeci i razvoj vlasteoskog sistema. U neredima 9. i 10. veka niko nije bio siguran ako nije imao zaštitu. Zbog toga su se neka sela dobrovoljno pokorila nekom ratniku-konjaniku. Druga su bila prisiljena na to. Trećina ili polovina prinosa pripadali su vlastelinu. Kmet je za vlastelina kosio seno, čuvao stoku i radio za svog vlastelina. Kmetovi su potomci rimskih kolona. Do 10. veka je većina seljaka severne Francuske i Nemačke došla u status kmetova. Deseti i jedanaesti vek obeleženi su borbama crkve i feudalaca oko prava kmetova. Iz ovih borbi je kao pobednik izašla crkva. Kmet do tada nije imao prava kao ljudsko biće. Tada je stekao pravo da se ženi (uz odobrenje vazala); bio je vezan za zemlju koju obrađuje, nije mogao da ima svojinu, a ukoliko ju je imao, ona je pripadala vlastelinu i on je mogao da je oduzme kmetu.

Feudalizam u Nemačkoj uredi

Srednjovekovni zamak.

Normanske, arabljanske i mađarske najezde dovele su do toga da ratnički zanat postane najkorisniji u Zapadnoj Evropi. Ratnici su uglavnom bili pripadnici plemstva. U Franačkoj je od plemstva bila sastavljena vojska Karla Martela i vojska Pipina Malog. Posednici zemlje koji su je imali više nego što im je bilo potrebno dodeljivali su beneficijume vojnicima koji su na taj način postajali njihovi vazali. Tokom 9. veka obrazovana je hijerarhija koju su činili vazali i njihovi gospodari – seniori. Običan vitez bio je vazal krupnijeg zemljoposednika dok je ovaj bio u vazalnom odnosu prema nekom još moćnijem feudalcu, možda grofu. Na vrhu hijerarhijske lestvice nalazio se kralj. Odnosi između seniora i vazala prolazili su kroz promene. Beneficijum je vremeno postao nasledan. Otprilike u isto vreme kada je postao nasledan, dolazi do promene u terminologiji te se beneficijum naziva feudom. Senior više nije mogao oduzeti beneficijum vazalu sem ukoliko vazal nije pogazio ugovor. Odnosi između vazala i seniora utvrđuju se na skupštinama vazala koje je sazivao senator, a u kojima su učestvovali svi njegovi vazali. Osnovna svrha feudalnih odnosa bilo je sadejstvo u ratu. Dužnost seniora bila je da zaštiti svoje vazale, a dužnost vazala da učestvuju u vojsci seniora. Postojale su dve vrste rata: napadački i odbrambeni. U odbrambenom ratu vazali su učestvovali u vojsci dok opasnost ne prestane, a u napadačkom ratu vazal je obično bio obavezan da služi u vojsci četrdeset dana.

Svaki feudalac je do 12. veka imao makar jedan zamak. Tvrđave sa „nasipom i dvorištem“, okružene šancem, nastale su u 10. veku. Vazali su se okupljali na seniorovom dvoru i u svrhu savetovanja. Vazali su presuđivali u sporovima između seniora i jednog od vazala. Feudi su kao nadoknada za službu dodeljivani i nosiocima najvažnijih dužnosti na seniorovom imanju: senešalima, kontablima i maršalima, ponekad čak i komornicima, nadzornicima posluge, šumarima, kuvarima.

Dužnost vazala prema senioru (uz osnovne: učestvovanje u vojsci, savetovanje) bila je i oslobođenje ili relif (plaćanje nakon smrti seniora ili vazala), pomoć (sakupljanje otkupa, pozajmljivanje novca) i dužnost da senioru ukaže gostoprimstvo. Senior je najčešće preduzimao starateljstvo nad naslednikom umrlog vazala. Ako je naslednik bio dečak, vršio je starateljstvo do punoletstva. Ako je u pitanju naslednica, dužnost seniora bila je da joj nađe muža koji će preuzeti feud.

Senior je bio obavezan da štiti vazala, njegov feud i porodicu od neprijatelja. Sem toga, bio je obavezan da na svom dvoru vrši pravdu prema svom vazalu. Ako senior ne bi izvršio svoje obaveze, vazal bi mogao da mu otkaže poslušnost. Odnosi seniora i vazala proglašavani su na ceremoniji poznatoj kao zaklinjanje na vernost (fidelitas) i omaž (homage). Vazal bi tada klekao pred seniora, položio svoje ruke na njegove i zakleo se da će ga verno služiti. Senior mu je često davao komad zemlje kao simbol darovanja feuda. Razlika između zakletve i omaža nije sasvim utvrđena. Najverovatnije je da se zakletva odnosila na uspostavljanje ličnog odnosa, a omaž se odnosio na feud.

Do 12. veka postalo je uobičajeno da jedan vazal ima više seniora. Šampanjski grof, na primer, bio je vazal francuskog kralja, burgundijskog vojvode, cara Svetog rimskog carstva, remskog i senskog arhiepiskopa... Da bi se razrešila situacija koja bi nastala kada bi, na primer, dva seniora istog feudalca zaratila, utvrđen je običaj liež-omaža. Feudalac koji bi učinio liež-omaž jednom senioru bio je obavezan na ličnu službu njemu. Pripadnik feudalne kaste imao je samo jednu osnovnu dužnost – borbu. Sa sedam godina on je poslat iz kuće na prijateljski dvor gde je nekoliko godina kao paž služio gospodaricu zamka. Sa 14 ili 15 godina postajao je štitonoša, služeći kao pratioca svoga seniora. Starao se o konjima, glancao oklop, posluživao ga za stolom i dr. Sa 20 godina dobijao je oklop, oružje, konja i bivao proglašen za viteza. Tom prilikom je obično kleknuo ispred seniora koji bi ga udario pljosnatom stranom mača u rame. Od tada je mogao da učini omaž i upravlja feudom.

Dinastija Hoenštaufen uredi

Fridrih Barbarosa.

Pre nego što je umro, Henrih V (1106—1125) je presto ostavio svome sestriću Fridrihu od Hoenštaufena, švapskom vojvodi. Međutim, Fridrih i njegov otac podržavali su salijske kraljeve u borbi protiv papstva te se crkva i kneževi udružuju kako bi zaobišli Fridriha i na presto postavili Lotara od Suplinburga (1125—1137). Lotar je bio samo figura na carskom prestolu. Celu svoju vladavinu proveo je u borbi protiv Fridriha od Hoenštaufena. Svoju ćerku udao je za Henriha Gordog, člana moćne plemićke kuće koja je vladala Bavarskom. Kneževima nije odgovarao moćni vladar te su se okrenuli Hoenštaufovcima i za kralja 1137. godine izabrali Konrada III (vladao do 1152. godine). Konradova vladavina period je potpunog bezvlašća. Kneževi su želeli slabog vladara, ali im nije odgovarao stalni unutrašnji rat. Kada je Konrad umro, na presto su doveli sina Fridriha Švapskog, Lotarovog protivnika, Fridriha I Hoenštaufena, poznatog kao Barbarosa (1152—1190). On je bio glava porodice Hoenštaufen i praunuk cara Henriha IV. Takođe je bio i rođak glave porodice Velf, Henriha Lava. Kneževi u Nemačkoj bili su polunezavisni, a Fridrih je imao oslonac samo u Švapskoj. Zbog toga je odlučio da ratuje van Nemačke, u kraljevini Burgundiji i Italiji. Švapsku je dao Konradovom sinu Fridrihu, a Goslar Henriku Lavu. Od Austrije je načinio vojvodstvo (na čelu sa Albertom Medvedom) stvorivši tako ravnotežu Henrihovoj moći u Bavarskoj. Svi kneževi položili su mu vazalnu zakletvu. Nemačka tako postaje feudalna država.

Fridrih se 1156. godine oženio Beatrisom od Burgundije i tako u njeno ime preuzeo kraljevstvo. Potom je zaratio sa Lombardijom. Tamo je nakon smrti Henriha IV izvršena revolucija. Gradsko plemstvo oduzelo je političku vlast episkopima i uspostavilo je komune. Najmoćnija od njih bio je Milano koji je stalno ratovao sa Kremonom. Fridrih je umarširao u Lombardiju zahtevajući prava koja mu pripadaju kao langobardskom kralju. Milano je podigao ustanak te ga Fridrih opseda i osvaja 1162. godine. Grad je razoren, a Fridrih je Lombardiju prepustio divljim nemačkim vitezovima koji su vladali čvrstom rukom. Ostatkom Italije vladala su tri čoveka: Fridrihov ujak Velf VI vladao je Spoletom i Toskanom, papa je vladao papskom državom, a Viljem I Sicilijom. Normansku kraljevinu Siciliju dobio je Viljemov deda Rodžer I 1091. godine kao feud od pape. Zbog toga su papa i sicilijaski kralj sklopili savez protiv Fridriha. Savezu je pristupila i Lombardska liga. Komune su, suočene sa zajedničkom opasnošću, prešle preko međusobnih razmirica i stvorile ligu protiv nemačkog cara. Fridrihova vojska razbijena je 1176. godine kod Lenjana. Kontingenti Henriha Lava nisu učestvovali u bici jer je car odbio da mu preda Goslar. Nakon poraza, car se vratio u Nemačku, pozvao Henriha Lava na svoj dvor i lišio ga feuda. Henrih Lav je pobegao u Englesku, a njegovi posedi su razdeljeni. Fridrih je postao gospodar Nemačke.

U ratu sa Italijom, Fridrih je pribegao diplomatiji. Sa Lombardijskim savezom je 1183. godine sklopio mir. Zvaničnici komuna postali su vršioci carske vlasti i za to su caru plaćali veliku godišnju naknadu. Mir sa Sicilijom učvršćen je ženidbom Fridrihovog sina Henriha sa Viljemovom sestrom Konstancom, tetkom tadašnjeg kralja Viljema II. Toskanu, Spoleto i Ankonu izdelio je na okruge i poverio ih svojim grofovima. Papstvo je bilo bespomoćno. Međutim, cara je mogao izabrati samo papa. Car nije mogao vršiti carsku vlast dok ga ne izabere papa. Fridrih je svoju carsku titulu opravdao time što je bio punopravni naslednik cara Otona I. Fridrih je prvi upotrebio pojam Sveto rimsko carstvo. Fridrih je poginuo u Maloj Aziji 1190. godine. Nasledio ga je sin Henrih VI (1190—1197). On je još ranije proglašen za savladara sa titulom kralja Nemačke. Henrih Lav i Ričard I Engleski podsticali su nemire u Nemačkoj. Na Siciliji je kralj Viljem umro ostavljajući maloletnog sina Tankreda. Konstanca, žena cara Henriha, imala je mnogo više prava na vlast, ali Sicilijanci na to nisu pristali. Henrih VI je u Nemačkoj proveo malo vremena, tek toliko da od svog vazala, austrijskog vojvode Leopolda V, otkupi zarobljenog Ričarda I i da se dogovori oko njegovog otkupa. Kada je engleski kralj otkupljen, on mu je dodelio formalnu titulu kralja Burgundije. Henrih VI je 1194. godine napao i osvojio Normansko kraljevstvo Siciliju. Njegova država sada je obuhvatala celu Nemačku, Italiju i Siciliju. Car je planirao napad na Grčku i Palestinu. Sa papom je pokušao da sklopi mir, ali je ovaj odbio. Pregovore je prekinuo žestoki ustanak na Siciliji koga je Henrih VI ugušio. Ubrzo je umro. Za namesnika Henrihovog maloletnog sina Fridriha izabran je brat Henriha VI, Fridrih od Hoenštaufena. Ričard Lavlje Srce podržao je sina Henriha Lava, Otona IV, u borbi za nemačku krunu. Grupa nemačkih kneževa izabrala ga je 1198. godine za kralja Nemačke. Izbio je građanski rat između dvojice kraljeva. Na papskoj stolici tada se nalazio ambiciozni papa Inoćentije III (1198—1216) čvrsto rešen da spreči spajanje Sicilije i Nemačke. Podržao je Otona IV koji je sada postao jedini član dinastije Velf koji se uspešno domogao carske krune. Većina nemačkih kneževa je, međutim, podržavala Fridriha od Hoenštaufena te se Oton povlači u Englesku. Fridriha je 1208. godine ubio jedan lični neprijatelj te Oton IV preuzima vlast. Papa ga je 1209. godine krunisao za cara. Inoćentije se ubrzo razočarao u svog saveznika. Oton nije pristao da papstvu vrati zemlje koje mu pripadaju i pripremao je snage za napad na Siciliju. Inoćentije ga je izopštio i lišio carske krune. Podržao je Fridriha II, vladara Sicilije i sina Henriha VI. Na njegovu stranu stao je i Filip Avgust, neprijatelj Otona i engleskog kralja Jovana. Fridrihova vojska sastala se sa Filipovom. On 1212. godine ulazi u Nemačku. U bici kod Buvina 1214. godine uništena je moć Otona IV. On se povukao na svoj posed u Saksoniji gde je umro 1218. godine. Fridrih je postao gospodar Nemačke (1214—1250). Fridrih se nije mnogo interesovao za Nemačku. U njoj je ostao do 1220. godine da bi je uredio tako da se u nju mora što manje vraćati. Bio je visoko obrazovan pod velikim uticajem muslimanske kulture na Siciliji. U svom krstaškom ratu pregovorima je dobio mnogo više nego što bi dobio oružjem. Fridrih je nameravao da od Italije stvori centralizovanu državu sa sedištem na Siciliji. Time je postao smrtni neprijatelj papstva. Uz podršku pape obnovljena je Lombardska liga koja je zaratila sa carem. Pod pritiskom cara papa Inoćentije IV se povlači u Lion. Ostatak njegove vladavine predstavlja dugu pripovest o izopštenjima, privremenim pomirenjima sa crkvom, bitkama i opsadama. Posebno težak poraz naneli su mu lombardski gradovi 1248. godine kod Parme. Nasledio ga je sin Konrad (1250—1254). On je bio bespomoćna figura. Na Siciliji ga je 1254. godine nasledio brat Manfred. Papa je bio jednako neprijateljski raspoložen i prema Manfredu. Uputio je poziv Henriju III i ponudio mu sicilijanski presto. Kada je kralj to odbio, uputio je poziv bratu francuskog kralja, Karlu, grofu Anžua i Provanse. Karlo je pristao i 1266. godine osvojio Siciliju. Uspostavio je vlast anžujske dinastije.

Nemački kneževi su za to vreme izabrali dvojicu suparničkih stranih kneževa (Ričarda Kornvolskog i Alfonsa X od Kastilje) od kojih nijedan nije imao podršku svih kneževa. Potom su 1273. godine na presto postavili Rudolfa, grofa Habsburga (1273—1292). Iako sitan knez pre dolaska na vlast, Rudolf je uspešno iskoristio vladarski položaj da postavi temelje budućoj veličini svoje kuće oženivši svog sina naslednicom Austrije. Nemačka je sada, u suštini, bila labav savez kneževa pod slabim sizerenstvom izbornog kralja.

Sveto rimsko carstvo u 14. i 15. veku uredi

Prva strana Gutenbergove Biblije.

Tokom 14. i 15. veka Sveto rimsko carstvo u stvari je predstavljalo konglomerat od praktično nezavisnih manjih ili većih država kojih je bilo oko 16000. Moć careva uglavnom je počivala na posedovanju Češke ili Ugarske. Carstvom su u 14. i 15. veku vladale dve dinastije: Luksemburzi i Habzburgovci. Habzburšku dinastiju uzdigao je car Rudolf (1273—1291) koga je nasledio sin Albert (1298—1308). Albert se svoga sina Jovana oženio naslednicom krune Češke, ali mu i pored toga Češka nije pripala. Jovan je poginuo u bici kod Kresija boreći se na strani Francuza. Njegov sin Karlo porazio je nemačkog cara Ludviga i preuzeo carsku krunu 1347. godine. Karlo je 1356. godine doneo Zlatnu bulu kojim su određeni izbornici koji su nakon careve smrti bili dužni da izaberu novog cara. `Njega su, jedan za drugim, nasledila dvojica sinova: Venceslav (1378—1400) i Sigismund (1410—1437). Sigismund se oženio naslednicom Ugarske, a svoje nemačke zemlje ostavio je zetu Albertu V. Albert je ubrzo umro, a nasledio ga je rođak Fridrih III (1440—1493). On je poslednji nemački car krunisan u Rimu. Bio je veoma slab vladar, a upravljao je jedino Austrijom, iako je i nju izgubio na duže vreme.

Tehnika štampanja kakva se primenjuje i danas, sa pokretanjem metalnih slova, pronađena je i usavršena u Majncu oko 1450. godine. Zasluga za to pripada pre svega Johanu Gutenbergu, nemačkom zlataru. Štampanje knjiga postojalo je i ranije, u Kini. Njihova tehnika se, međutim, nije mogla primenti u Evropi zbog različitog načina pisanja. Problem je u Evropi rešen time da se za svako slovo napravio poseban kalup. Prvo se štampaju crkvene knjige (Biblija) i karte za igru. Štamparija doprinosi proizvodnji hartije. Suvi listovi dobijali su se potapanjem u vodu kože, starih krpa, kudelje i sl. Hartija se koristi u Gutenbergovo vreme, kao i mastilo. Dugo vremena su neprevaziđene Gutenbergova Biblija i Psalmi (1457). Za knjigu se interesuje plemstvo, dok seljaštvo nema potrebe za njom (jer je nepismeno). Najveći korisnici su gradovi i univerziteti. Knjige se štampaju i na latinskom i na jezicima posebnih naroda. Štamparije brzo niču širom Evrope. Do 1500. godine odštampano je oko 6.000.000 knjiga. Reformacija podstiče širenje štampe i štampanja što dovodi do uvođenja cenzure. Zabrane i spaljivanje knjiga postaju metod u borbi protiv širenja neprihvatljivih ideja. U vreme Reformacije, Vatikan od 1559. godine objavljuje spiskove zabranjenih knjiga (Indeks). Zbog velikog broja štamparija, cenzura nije u potpunosti uspešna.

Reformacija uredi

Martin Luter.

Martin Luter (1483—1546), poreklom iz Tiringije, uobličava različite ideje u posebnu veru. On je čovek sela, veruje u zle duhove, postaje član reda Svetog Avgustina i stiče potpuno versko obrazovanje. Postaje profesor na univerzitetu u Vitenbergu 1508. godine gde se zalaže za humanističke studije i napada skolastičare. Stiče doktorat teologije 1512. godine kada počinje da drži predavanja o Svetom pismu, psalmima, Rimljanima i Galima. Iznosi mišljenje da se čovek može spasti samo verovanjem, najverovatnije 1516. godine. To je osnovna ideja reformacije. Istinu treba tražiti u Svetom pismu koje mora biti pristupačno svima. Prodaja indulgencija posebno je smetala Luteru. On 31. oktobra 1517. godine objavljuje svojih 95 teza na crkvi zamka u Vitenbergu i poziva papskog legata koji je prodavao indulgencije na javnu raspravu. Protiv indulgencija piše „Spor o moći i korisnosti indulgencija“. Traži da papa iz ljubavi oslobodi vernike čistilišta, a ne za zlato. Luterove teze nailaze na brojne pristalice širom Nemačke. Nuspeh diskusija sa kardinalom Kajetanom i Johanom Ekom dolazi do direktnog sukoba sa papom Lavom X. Luter se stavlja pod zaštitu saksonskog kneza Fridriha Mudrog. Juna 1520. godine papa Lav osuđuje Luterove spise i poziva ga da se odrekne svog učenja. Luter odbija i javno spaljuje papsku bulu. Time je rascep sa Vatikanom potpun. Luter zahteva da se ukloni papstvo koje je protivno Hristovom učenju. Piše delo „Vavilonsko ropstvo crkve“ i upućuje ga sveštenstvu. Odbacuje seda, sakramenata i predlaže tri (krštenje, pokajanje i pričešće). Luter početkom sledeće godine biva ekskomuniciran. Prihvata poziv cara Karla V i pojavljuje se na saboru u Romsu gde brani svoje učenje. Sabor maja 1521. godine donosi odluku po kome je Luter osuđen za uvredu pape, poziva na pobunu i odbacivanje sakramenata. Nalazi utočište kod saksonskog kneza gde, nakon duboke krize, prevodi Bibliju na nemački jezik. Dvadesetih godina 16. veka izborni kneževi Saksonije i Hesena, kao i veliki majstor tevtonskog reda, prihvataju protestantizam.

Među najznačajnijim sledbenicima Lutera je Toma Mincer, ideolog radikalizma. On odbacuje i Sveto pismo. Krštenje po njegovom shvatanju predstavlja deo procesa koji izabrane dovodi u dodir sa Svetim Duhom. Izabrani su siromašni i duhovno neobrazovani. Njihova je dužnost da ostvare „potpunu reformaciju“. Mincer osuđuje Lutera kao lažnog proroka i poziva 1524. godine saksonske knezove da predvode izabrane. Radikali se razilaze sa Luterom.

Nemački seljački rat uredi

Vođa Seljačkog rata.

Seljaci prihvataju Luterovo učenje. Rezultat je izbijanje Nemačkog seljačkog rata (1524) koji počinje u jugozapadnoj Nemačkoj, u blizini švajcarskih gradova gde je reformacija najjača. Na severu su ekonomski razlozi za izbijanje pobune. Mincer očekuje da ustanak donese društvenu jednakost. Plemstvo i kneževi odbijaju zahteve seljaka. Seljaci, iako mnogobrojni (oko 500.000), nisu organizovani i nemaju dugoročne ciljeve. Maja i juna 1525. godine njihove snage su u rasulu, posle čega nezamisliv pokolj i odmazda. Zauzeće Vircburga završava se pogubljenjem 64 lica, a nakon biskupovog obilaska, još 272 seljaka su ubijena. Držanje Lutera prema ustanicima, koji od njega očekuju podršku, je neprijateljsko, jer on propoveda potčinjavanje političkoj vlasti. Aprila 1525. godine Luter osuđuje ustanike. Maja 1525. godine piše pamflet „Protiv mučkih i lopovskih bandi seljaka“ i poziva na ubijanje ustanika bez milosti.

Jedan od centara verskog radikalizma je Minster na severu Nemačke, u kome se razvija anabaptizam. Anabaptisti smatraju da krštenje na rođenju ne vredi, da samo odrastao čovek može biti valjano kršten. Cirih postaje centar anabaptizma, a Mincer ga odbacuje. Već 1524. godine Minster je pod kontrolom doseljenika iz Holandije koji ukidaju versku slobodu i stvaraju „svetu zajednicu“. Teokratija predvodi socijalnu revoluciju, ukida privatnu svojinu, brani upotrebu novca, a život u Minsteru odvija se u skladu sa Starim zavetom. Grad se dugo suprotstavlja kneževima.

Gušenje Seljačkog ustanka (1525) važan je događaj u Luterovom životu. On raskida sa ekstremistima i Roterdamskim i do kraja života posmatra širenje protestantizma. Borbe se zaoštravaju. Vormski edikt potvrđuje se 1529. godine u Špajeru, a protest kneževa ostaje bez odgovora pa Karlo V saziva sabor u Augzburgu 1530. godine. Sastavlja se spisak jeretičkih učenja na šta protestanti odgovaraju sastavljanjem Augsburške konfesije. Primat države je priznat, a prihvata ga i Luter. Protestantski kneževi 1531. godine stvaraju Šmalklandsku ligu sa ciljem odbrane vere. Karlo ligi objavljuje rat 1546. godine, a naredne godine odnosi pobedu u Šmalklandskom ratu. Protestantizam ipak zadržava raniju snagu. Karlo je 1555. godine sazvao sabor u Augzburgu na kome je uspostavljen verski mir u Carstvu. Utvrđeno je načelo: Cuius region, eius religio (Čija je vlast, njegova je i vera). Posle smrti Lutera i Kalvina, ne rađaju se veliki mislioci niti se privlače novi sledbenici. Jezuiti sredinom 16. veka otvaraju nove škole širom Carstva. Kontrolišu univerzitete u Kelnu, Beču i Minhenu. Protestanti se proteruju iz Štajerske.

Sveto rimsko carstvo u 16. veku uredi

Sveto rimsko carstvo predstavlja skup 2000 carskih vitezova i njihovih poseda, desetak crkvenih kneževina, osamdesetak slobodnih carskih gradova i više nezavisnih kneževina. Izbor Habzburgovaca za careve obavezan je od 1438. godine. Maksimilijan I stupa na presto 1493. godine i vlada do 1519. godine. On širi teritorije Carstva, ali ne ratovima već brakovima. Karlo V je nasledio svoga dedu 1519. godine. Karlovo veliko carstvo nastalo je ujedinjenjem njegove dve dinastije: nasledio je Kastilju i Aragon od majke, a Austriju i Burgundiju od oca. Karlo je bio sin Filipa Lepog Burgundijskog i Jovane Lude Kastiljske. Carstvo je obuhvatalo Austriju, južnu Nemačku, Nizozemsku, Franš Konte, Španiju sa njenim posedima u Sredozemlju i Novom svetu. Karlo je svoga brata Ferdinanda imenovao savladarom i namesnikom u habzburškim zemljama u Nemačkoj i Austriji, a nakon poraza Lajoša II kod Mohača 1526. godine nasledio je krunu i zemlje ovog ugarskog kralja, svoga rođaka. Savremenici su na Karla gledali kao na vođu hrišćanskog sveta u borbi protiv islama i protestanata. Kastilja nije vodila računa o Karlovoj carskoj tituli, a špansko plemstvo je smatralo da Karlo njome mora vladati posebno. U Nemačkoj su postojale brojne razlike između država. Kastilja je, sa druge strane, bila jedinstvena država sa prihodima iz kolonija što je Karla činilo nezavisnim od kortesa. U Aragonu je moć kortesa bila veća, te je Karlova vlast zavisila od njih. U Nizozemskoj su gradovi i plemstvo imali snažan uticaj. Suočen sa neuspehom da uvede verski mir u Carstvu, Karlo je odlučio da 1555. godine abdicira. Sinu Filipu predaje vlast nad Nizozemskom, kasnije nad Italijom, Španijom i Amerikom. Ferdinand zadržava Austriju, Češku i Ugarsku. Izborni kneževi odbacuju mogućnost da Filip postaje car i na to mesto postavljaju Maksimilijana, Ferdinandovog sina. Univerzalno carstvo Karla postaje pod Filipom špansko carstvo u kome Kastilja ima odlučujuću ulogu.

Tridesetogodišnji rat uredi

Praška defenestracija.

Tridesetogodišnji rat (1618—1648) posledica je ekonomskih, društvenih, verskih, političkih i filozofskih sukoba. Nije se radilo o jednom ratu već o nizu uzajamno povezanih i povremenih ratova koji su trajali više od trideset godina; Francuska i Španija nastavljaju ratovanje do 1659, a ostale države prekidaju ratne operacije pre 1648. godine. Glavni protivnici nisu nemačke države, mada se rat vodi na njihovoj teritoriji. Na teritoriji Nemalkog carstva sukobljavaju se španska, danska, švedska i francuska vojska. Posledice Tridesetogodišnjeg rata imaju evropski značaj. Prvobitni uzrok rata bio je sukob između katolika i protestanata, a kasnije se ratuje iz razloga spoljne politike. Ne postoji jedinstvo ciljeva ratnih saveznica što dovodi do čestih promena strana u ratu.

Uzrok izbijanja Tridesetogodišnjeg rata jeste defenestracija u Pragu maja 1618. godine. Masa Čeha prodire u Hradčane (četvrt Praga) i izbacuje carske službenike kroz prozor što je početak pobune u Češkoj. Cilj pobunjenika je odbacivanje habzburške vlasti, odnosno očuvanje starih čeških privilegija i uklanjanje jezuita. Maksimilijanove i Ferdinandove trupe nanose Česima poraz u bici na Beloj Gori (1620). Fridrih gubi češku krunu i svoje zemlje u Nemačkoj. Vođe pobune kažnjene su smrću, protestanti su proterani, a neprijateljske trupe pljačkaju Prag. Jezuiti se uvode u sve vidove života, a crkva dobija velike posede. Trijumf protivreformacije je potpun. Rat se, međutim, time ne završava zbog pojave privatnih vojski. Jedna od prvih vojski je ona Ernesta fon Mansfelda, a jedna od najmoćnijih je vojska Albrehta Valenštajna. Valenštajn je jedan od najsposobnijih vojskovođa svog vremena. Sa protestantizma je prešao u katolicizam. Odan je Carstvu i radi na učvršćenju carske vlasti.

Nakon potpune pobede katolicizma u Češkoj, ratište se prenosi u severnu Nemačku. Predvodnik protestanata sada je danski kralj Kristijan IV (1588—1648) koji je 1625. godine osporio Ferdinandova prava u Nemačkoj. Kao vojvoda Holštajna, Kristijan ulazi u rat kako bi zaštitio protestante u severnoj Nemačkoj. Očekuje pomoć Engleske, Francuske, Nizozemske i Švedske. Stvarne pomoći nema. Englezi šalju manji odred najamnika, Nizozemska novac, a Švedska odbija da pomogne. Car je za nadoknadu za ratovanje protiv Kristijana Valenštajnu predao Meklenburg. Zajedno sa Tilijem, Valenštajn nanosi Kristijanu težak poraz kod Lutera 1626. godine. Naredne godine danske snage potpuno su poražene. Valenštajnova vojska 1629. godine upada u Dansku zbog čega je Kristijan primoran na sklapanje mira u Libeku kojim se obavezuje da se ne meša u poslove Nemačke.

Novi učesnik Tridesetogodišnjeg rata jeste Švedska kojom vlada Gustav Adolf (1611—1632), istaknuti ratnik, protestant i najveći švedski vladar. Zbog Valenštajnovog prisustva u severnoj Nemačkoj, Adolf uzima titulu admirala Severnog i Baltičkog mora, završava rat sa Danskom i osvaja čitavu rusku i poljsku obalu Baltika. Želi da Švedska postane prva baltička sila, a on bude zaštitnik nemačkog protestantizma. Juna 1630. godine švedska armija od 40.000 ljudi (uz nešto škotskih najamnika) iskrcava se u Pomeraniji, zauzima Šćećin i dolinu Odre, pregovara sa Brandenburgom i Saksonijom i privlači Magdeburg na svoju stranu. Knez Saksonije, Johan Georg, primoran je da sklopi sporazum sa švedskim kraljem. Septembra 1631. godine švedska vojska nanosi Tiliju težak poraz kod Brajtenfelda kod Lajpciga. Švedska armija nalazi se u srcu katoličke Evrope. U proleće 1632. godine Adolf zauzima Nirnberg i Minhen, odakle namerava da napadne Beč. Ferdinand poziva u pomoć Valenštajna koji se suprotstavlja Šveđanima u Saksoniji. Šveđani odnose pobedu u bici kod Lickena, ali je Gustav Adolf poginuošto predstavlja veliki gubitak za protestantizam. Valenštajn gine 1634. godine. Rat u Nemačkoj je na mrtvoj tački. Nijedna strana nije u stanju da pobedi. Nestaju glavni učesnici rata. Mansfeld gine, a Tili je ranjen. Posle poraza Šveđana, Rišelje šalje u Nemačku veliku vojsku i novac i potpisuje ugovore sa Švedskom, Nizozemskom, Švajcarcima, Savojom, sa ciljem zaustavljanja širenja španskog uticaja i otklanjanja pretnje Habzburgovaca Francuskoj. Tridesetogodišnji rat se pretvara su sukob Habzburgovaca i Burbona. Verska pitanja gube značaj, a rat se i dalje vodi na nemačkoj teritoriji. Sa Švedskom je Francuska potpisala ugovor u Hamburgu. Francuske snage nanose Špancima težak poraz kod Rokroa 1643. godine, a istovremeno se vode i ratne operacije u dolini Rajne iz kojih francuska vojska takođe izlazi kao pobednica. Španski položaj u Nizozemskoj je kritičan, a izbijaju pobune u Kataloniji i Portugaliji. Rišelje odbacuje tajne ponude Olivaresa za mir. Šveđani prodiru do Praga i ugrožavaju Austriju. Novi car je Fridrih III (1637—1657) koji 1640. godine saziva sabor u Regensburgu. Fridrih Vilhelm, izborni knez Brandenburga, sklapa savez sa Švedskom čime nanosi težak udarac Carstvu. Ono više nema snage da vodi rat. Porazi carskih armija kod Frajburga (1644) i Nordlingena (1645) još više pogoršavaju situaciju, a prodor Francuza i Šveđana ka Beču prisiljava Ferdinanda da traži mir.

Vestfalski mir uredi

Evropa posle Vestfalskog mira.

Pregovori (1639—1641) dovode do sklapanja preliminarnog mira koji predviđa sazivanje dve mirovne konferencije. U Minsteru je Ferdinand trebalo da pregovara sa Francuskom i njenim saveznicama, a u Osnabriku sa Švedskom. Mirovni kongres počinje sa radom 1644. godine. Posle dugotrajnih pregovora, strane potpisuju Vestfalski mirovni sporazum. Francuska osigurava vlast nad Mecom, Tulom, Verdenom i kontrolu nad Alzasom. Maksimilijan Bavarski dobija delove Palatinata čiji je veći deo predat Fridrihovom sinu, Karlu Luisu. Vestfalskim mirom postavljena su načela koja će biti na snazi u narednim vekovima. Ističe se načelo suvereniteta država na račun univerzalnog Carstva, odnosno potvrđuje se razjedinjenost Carstva. Tri stotine nemačkih država dobijaju suverenitet. Sve države ravnopravno učestvuju u radu Rajhstaga. Car je ceremonijalni vladar skupine nezavisnih država. Potvrđena su načela Augzburškog mira; priznati su kalvinisti i ostali protestanti, kao i njihove tekovine od 1624. godine. Carstvo je uklonjeno iz međunarodne politike, a Francuska i Švedska su evropske sile i garanti mira.

Uspon Pruske uredi

Početkom 17. veka Pruska se uzdiže u red najvećih evropskih sila. Začetnik njene moći je „Veliki izbornik“ Fridrih Vilhelm (1640—1688) koji vodi agresivnu i antifrancusku politiku. On stvara izuzetno snažnu armiju. Fridrihov sin, Fridrih III (1688—1713) nastavlja politiku svoga oca, podržava Leopolda u borbi za špansko nasleđe i kao nagradu dobija očekivanu titulu kralja. Od 1701. godine vlada kao Fridrih I. U Ratu za špansko nasleđe Fridrih je na strani Austrije, Engleske i Nizozemske. Utrehtskim mirom dobio je potvrdu kraljevske titule i Nojšatel i španski Gelderland; Pruska prestaje da bude član Nemačkog saveza. Vladavina Fridriha Vilhelma I (1713—1740) period je stagnacije Pruske. On je nevešt u politici i odan Habzburzima. Pruska dobija pravo da okupira švedski Šćećin i Pomeraniju. Sklapa ugovor sa Engleskom (1719), ali ga krši 1726. godine potpisujući ugovor sa Karlom VI od koga je dobio provincije Jilih i Berg. Pripajanje ovih provincija davnašnji je cilj Hoencolerna, a za uzvrat kralj je prihvatio Pragmatičnu sankciju. Odnosi sa Austrijom pogoršavaju se 1736. godine kada je Karlo odbio pruske zahteve za Bergom. Pred smrt, Fridrih Vilhelm zaključuje ugovor sa Francuskom (1739). Svome nasledniku, Fridrihu Vilhelmu II (1740—1788) ostavio je snažnu armiju, razvijenu administraciju i velika finansijska sredstva. Fridrih Vilhelm uzdigao je Prusku u red evropskih sila. U mladosti se sukobljavao sa ocem koji je težio da od njega napravi vojnika. Fridrih Vilhelm II je bio filozof koga su Volter i njegovi savremenici prikazivali kao otelovljenje ideala modernog kralja filozofa. Fridrih Vilhelm I i Karlo VI umiru 1740. godine. Karla je nasledila mlada ćerka Marija Terezija (1740—1780). Fridrihova nastojanja da osvoji bogatu Šleziju izazvaće dugotrajan sukob koji se vodio na tri kontinenata. Rat za austrijsko nasleđe (1740—1748) početak je borbi Hoencolerna i Habzburgovaca za dominaciju u Nemačkoj.

Rat za austrijsko nasleđe uredi

Fridrih Veliki.

Decembra 1740. godine Fridrihove trupe upadaju u Šleziju koja je prekidala veze između Saksonije i Poljske. Marija Terezija sukobljava se sa nemačkim, češkim i ugarskim plemstvom; Austrija je razjedinjena, pomoć Rusije zanemarljiva. Fridrih je bio spreman na podelu Šlezije, ali Beč odbija. Prva bitka vođena je kod Molvica i završila se pruskom pobedom, nakon čega Francuska ulazi u rat na strani Pruske. Stvara se špansko-bavarska koalicija koja podržava dolazak francuskog kandidata Karla Alberta Bavarskog na carski presto. Francusko-pruske trupe upadaju 1741. godine u Češku, ali je vojska Marije Terezije uspela da ih protera. Karlo Albert 1742. godine postaje nemački car. Ugovorm u Breslavi Pruska je zadržala čitavu Šleziju. Operacije se nastavljaju 1743. godine kada englesko-hanoverska vojska nanosi Francuzima poraz kod Detingena, a Austrijanci upadaju u Bavarsku i Alzas. Pruski posed Šlezviga dolazi u pitanje što je navelo Fridriha da 1744. godine preduzme „drugi rat“ za Šleziju. Terezija sklapa savez sa Engleskom, Nizozemskom i Saksonijom. Karlo Albert umire, a njegov naslednik Maksimilijan traži pregovore. Maja 1745. godine Fridrih je naneo poraz Austrijancima kod Hohenfridberga čime je završen Drugi šleski rat pobedom Pruske. Druge zemlje nastavljaju rat do 1748. godine kada je zaključen Ahenski mir (oktobar) Pruska u tome ne učestvuje, a mir predstavlja faktički samo primirje do izbijanja Sedmogodišnjeg rata.

Brze promene u ravnoteži snaga nastupaju nakon Rata za austrijsko nasleđe. Ahenski mir pokazao je svu slabost ruske vojske i jačinu pruske. Austrijski kancelar Kaunic jedan je od najsposobnijih diplomata svoga vremena. Austrija menja spoljnu politiku i približava se Francuskoj. Fridrih II se približava Engleskoj, iako Džordž II strahuje za svoje hanoverske posede. Odnosi Engleske i Francuske zaoštravaju se oko poseda u Severnoj Americi, što kulminira 1756. godine kada dolazi do diplomatske revolucije. Pruska i Engleska potpisuju Vestminsterski sporazum kojim isključuju Nemačku iz anglo-francuskih sukoba i poništavaju englesko-ruski sporazum iz 1755. godine. Na to, Francuska i Austrija zaključuju odbrambeni savez; Austrija se obavezala da se ne upliće u anglo-francuski sukob, a Francuska da ne napada austrijske nizozemske posede. Ovom tzv. Versajskom savezu prilazi i Rusija u zamenu za novčanu supsidiju. Posledice drugog Versajskog sporazuma iz 1757. godine su dalekosežnije. Francuska ulazi u rat protiv Pruske radi odbrane Austrije. Sporazumom se odriče savezništva sa Turskom, Poljske i Švedske. Sporazum je velika greška Luja XV. Francuska je uvučena u rat za Šleziju bez neke potrebe, a njen poraz u Sedmogodišnjem ratu označio je kraj francuske prevlasti u evropskoj politici. U podeli Poljske ona je samo posmatrač. Posledice revolucije su raznovrsne. Italija više nije centar sukoba Francuske i Austrije. Rastu snaga, uticaj i moć Austrije, Rusije i Pruske. Poljska i Turska postaju centri pažnje.

Sedmogodišnji rat uredi

Izbija Sedmogodišnji rat (1756—1763) Fridrihovim upadom u Saksoniju. Njegove trupe zauzimaju Drezden i poražavaju austrijsku vojsku kod Lobosica. Ovo je preventivni rat koji je Fridrih preduzeo da spreči savezničku podelu Pruske. Fridrihovi neprijatelji su nadmoćni (Francuska, Austrija, Rusija, Španija), ali mu pomoć Engleske omogućava da se održi. Posle poraza kod Kolina (jun 1757) Fridrih se povlači iz Češke, a francuske trupe zauzimaju Hanover. Rusi upadaju u istočnu Prusku, a austrijska vojska zauzima Berlin. Šveđani upadaju u Pomeraniju, a Francuzi u rajnske provincije. Međutim, krajem 1757. godine Fridrih nanosi teške poraze Saksoncima i Austrijancima u bitkama kod Rozbaha i Lutena, a njegove trupe vraćaju se u Šleziju i Češku. Na leto 1758. godine, u jednoj od najkrvavijih bitaka rata, pruska vojska nanosi poraz Rusima kod Corndorfa. Pruska vojska poražena je iste godine od Austrijanaca kod Hohkirha. Postaje jasno da Pruska više nije sposobna za rat. Njena armija od 100.000 ljudi dvostruko je slabija od savezničke. U bici kod Kunersdorfa Prusi gube 25.000 vojnika. Fridrih je obeshrabren. Ipak, odnosi dve velike pobede 1760. godine. Rusi spaljuju Berlin. U Engleskoj, Džordž III uklanja Pita sa vlasti, te pomoć Engleske postepeno prestaje. Januara 1762. godine umire carica Katarina. Njen naslednik, Petar III, veliki je obožavatelj Fridriha. Naređuje prekid operacija. Rusija i Pruska potpisuju mir u Petrogradu, a istog meseca Pruska zaključuje i mir sa Švedskom. Austrija ostaje izolovana te prekida rat odričući se Šlezije. Istovremeno, Engleska i Francuska mirom u Parizu okončavaju svoj rat u kolonijama. Fridrih posle potpisivanja sporazuma želi mir. Posvećuje se zakonodavnom radu.

Rat za bavarsko nasleđe uredi

Sukob oko Bavarske krajem 1770-ih godina poznatiji je kao Rat za bavarsko nasleđe. Početkom 1777. godine umro je izbornik Maksimilijan Jozef, a njegov naslednik nije imao dece. On je zbog toga priznao pravo Habzburga na trećinu bavarskih teritorija uz novčanu nadoknadu. Otpor se javlja među brojnim nemačkim državama, među kojima je prednjačila Saksonija. Rusija i Francuska ne podržavaju pretenzije Beča. Fridrih ne želi rat, pa predlaže deobu Bavarske između izbornika Palatinata i Saksonije. Kaunic i Josip odbijaju predlog što je izazvalo rat (leto 1778. godina). Saksonija staje na stranu Pruske. Većih operacija nije bilo. Vojska više trpi od zaraza. Mirovni ugovor potpisan je u Tešenu 1779. godine. Austrija je dobila mali deo Bavarske, a izbornik Saksonije novčanu nadoknadu. Fridrih je smatrao mir svojim uspehom.

Francuska revolucija i Napoleonovi ratovi uredi

Revolucionarni ratovi uredi

Bitka kod Valmija.

Revolucionarna zbivanja u Francuskoj su već 1789. godine uticala na buđenje naroda u čitavoj Evropi. Potresala su apsolutističke evropske monarhije. Evropljani u mnogim zemljama uključuju se u političke borbe, posećuju klubove i propagiraju ideju revolucije. Švajcarske i ženevske izbeglice formirale su 1790. godine Helvetski klub. U prihvatanju revolucionarnih ideja najviše se ističu Engleska i Nemačka. Pokret osvaja i seljake i buržoaziju. U Engleskoj se 1790. godine formira Ustavno udruženje. Aristokratija ovih država zauzima, naravno, kontrarevolucionarno držanje. Podstiču ih i emigranti iz Francuske. Na njihovoj strani je i papa Pije VI, a potajno i Luj XVI. Ruska carica Katarina II i švedski kralj Gustav III bili su spremni za borbu protiv revolucionara. Pristaju i pruski kralj Fridrih Vilhelm II i sardinijski kralj Viktor-Amadeo III. Leopold II i engleska vlada bili su zadovoljni time što je vlast francuskog kralja oslabila. Alzas, do tada nemačka teritorija, takođe je izglasao pripajanje Francuskoj. Skupština je prihvatila da anektira Avinjon i Alzas. Time je uzdrmana diplomatija starog poretka. Do objave rata došlo je posle smrti cara Leopolda II (1. mart 1792) koga je nasledio ratoborni Franc II (1792—1836). Time izbija rat koji ne prestaje do 1815. godine. Verden je kapitulirao 2. septembra. Neprijateljska vojska svuda se sukobljava sa Francuzima čiji je glavni zapovednik Dimurje. On se povlači ka jugu pod pritiskom Prusa te put ka Parizu ostaje slobodan. Prusima se 19. septembra isprečio general Kelerman sa brojnijom vojskom (50/34 hiljada vojnika). Bitka je vođena kod Valmija. Braunšvajg je nameravao da opkoli neprijatelja, ali je pruski kralj zahtevao direktan napad. Pruski kralj se nadao da će Kelermana naterati u bekstvo. Međutim, mašući šeširom na vrhu mača uz povike „Živela nacija“, Kelerman je predvodio Francuze koji se nisu ni pomakli. Pruska pešadija je zaustavljena. Braunšvajg nije smeo narediti napad. Pruska armija ne trpi gubitke. Valmi ne predstavlja stratešku već moralnu pobedu. Natpis na mestu bitke kaže: „Na današnji dan i na ovom mestu počinje nova era u svetskoj istoriji“. Pruska vojska se povlači zbog nestašice hrane i epidemija. Verden je ubrz oslobođen. Na dan bitke kod Valmija, 20. septembra 1792. godine, Zakonodavnu skupštinu je zamenio Nacionalni Konvent.

Armija Republike nakon pobede kod Valmija izbija na Alpe i Rajnu. Oslobađaju se Savoja i Nica, ali i Špejer, Vorms, Majnc i Frankfurt na Rajni. Evropa je na ove napade odgovorila formiranjem zajedničke koalicije. Izuzev Švajcarske i skandinavskih država, Francuska je bila u ratu sa celom Evropom. Tvorac koalicije je Engleska koja je zapečatila savez nizom ugovora (mart-septembar 1793). Nakon revolucije od 31. maja do 2. juna 1793. godine, vlast u Francuskoj uspostavili su jakobinci na čelu sa Maksimilijanom Robespjerom. Otpočeo je dvogodišnji period Jakobinske diktature. Prusi na Rajni, pod vođstvom Braunšvajga, zauzimaju Majnc. Na Alpima je Kelermanova armija potisnuta od strane Pijemonteza, a Španci na Pirinejima prelaze u ofanzivu. U proleće 1794. godine, zahvaljujući regrutaciji koje su sproveli jakobinci, francuska vojska ima više od milion ljudi koji su raspoređeni u 12 armija. Odluka o regrutovanju 300.000 vojnika sprovedena je tokom zime 1793/4. godine. Oni postižu uspehe na svim frontovima. Termidorska reakcija dovela je do pada jakobinaca i uspostavljanja vlasti Direktorijuma.

Januara 1795. godine proglašena je Batavijska republika. Katalonija je zauzeta na jesen iste godine zahvaljujući uspesima francuske pirinejske vojske. Vojska na Alpima je u defanzivi. Prva koalicija se raspada zbog međusobnih sukoba. Pruska traži konpenzaciju na Istoku i sa Rusijom završava drugu podelu Poljske (1793). Sledeće godine Tadeuš Košćuško diže ustanak u Poljskoj. Prusi opsedaju, ali ne uspevaju da osvoje Varšavu do dolaska generala Suvorova. Usledila je treća podela Poljske. Za rat protiv ustanika Prusi povlače armije sa zapada. Fridrih Vilhelm II poslao je predstavnike u Švajcarsku da pregovaraju sa Francuskom. Bazelskim ugovorom utanačen je mir. Francuske snage napuštaju teritorije sa desne strane Rajne, ali nastavljaju sa okupacijom onih sa leve strane do konačnog mira. Državnim udarom od 18. brimera, Napoleon preuzima vlast od Direktorijuma uspostavljajući Francuski konzulat (1799).

Raspad Svetog rimskog carstva uredi

Napoleon Bonaparta.

Nakon mira u Linevilu (1801), Francuskoj su pripale sve teritorije na levoj obali Rajne. Preko problema o obeštećenju nemačkih kneževa, Napoleon se meša u nemačke poslove. Sabor Carstva je 1803. godine usvojio Završnu rezoluciju kojom je Carstvo reorganizovano. Najveću korist od reorganizacije imale su Napoleonove saveznice, Baden, Bavarska i Virtemberg. One dobijaju prostrane teritorije. Tri duhovne kneževine, uporište Habzburgovaca u Nemačkoj, uništene su i razdeljene. Uticaj je zadržao samo arhiepiskop Majnca, Dalberg. Reorganizacijom iz 1803. godine prepolovljen je broj nemačkih državica. Time je praktično Sveto rimsko carstvo prestalo da postoji. Francuski car ima mnogo veći uticaj od svetorimskog. Carstvo je i formalno ukinuto 1806. godine. Franc je od tada nosio skromnu titulu austrijskog cara. Napoleon od zemalja Zapadne Nemačke formira Rajnsku konfederaciju (16 država), a nakon Tilzitskog mira Kraljevinu Vestfaliju i Veliko Varšavsko vojvodstvo.

Napoleon Bonaparta je 1806. godine okončao postojanje Svetog rimskog carstva. Za to se otvorila mogućnost nakon njegove pobede u bici kod Austerlica i raspada Treće koalicije. Austrija nudi pregovore o miru. Mir je zaključen 27. decembra u Požunu (Bratislavi) i njime se Austrijanci odriču svih teritorija u Italiji i na jadranskoj obali. Venecija, Istra i Dalmacija padaju u ruke Francuza i ove teritorije su 1806. godine priključene Kraljevini Italiji. Dotadašnje austrijske teritorije u Nemačkoj razdeljene su francuskim saveznicama Bavarskoj, Virtembergu i Badenu. Napoleon je 1806. godine zauzeo i Napulj i za kralja postavio svog starijeg brata Žozefa. Burboni beže na Siciliju. Požunski mir učvrstio je Napoleonovu dominaciju nad Italijom i doveo je Francuze na Balkan. Napoleon se posvetio prilikama u Nemačkoj. Godine 1806. osnovao je Veliko vojvodstvo Berg sa centrom u Drezdenu. Jula iste godine proglasio je stvaranje Rajnske konfederacije koju su činile Bavarska, Virtemberg, Baden, Berg i još dvanaest manjih državica. Napoleon je za sebe uzeo titulu protektora Konfederacije. Zajednički parlament Konfederacije nalazio se u Frankfurtu na Majni.

Nemačka u koalicijama protiv Napoleona uredi

Fridrih Vilhelm II je prišao Englezima te je tako stvorena četvrta koalicija (Britanija, Pruska, Rusija i Švedska). Pruska vojska brojala je 200.000 vojnika. Napoleon je na novog protivnika uputio dve armije: pod maršalom Nejom (sa kim je bio i Napoleon) i Davuom. Dana 14. oktobra vođene su dve velike bitke: kod Jene i Auerštata. Prusi su razbijeni u obe bitke. Izgubili su mnogo vojnika i oružja. Napoleon je 27. oktobra ušao u Berlin. Prusi su očekivali pomoć od Rusa. Ruska ofanziva na proleće 1807. godine zaustavljena je u još jednoj krvavoj bici, kod Fridlenda 14. juna. Obe strane su zbog velikih gubitaka bili spremni na pregovore. Oni su rezultirali sklapanjem Tilzitskog mira na leto 1807. godine. Tilzitski mir u stvari predstavlja dva mirovna sporazuma, sa Rusijom i Pruskom. Pruskoj je oduzet veliki deo teritorija sa polovinom stanovništva (5 od 10 miliona). Ona gubi sve teritorije levo od reke Elbe i sve teritorije dobijene u podelama Poljske. Od poljskih teritorija Napoleon je formirao Veliko Varšavsko Vojvodstvo koje je dao saksonskom kralju na upravu. Od teritorija zapadno od Elbe formirao je Kraljevinu Vestfaliju gde je za kralja postavio svog mlađeg brata Žeroma.

Početkom 1809. godine izbija ustanak u Tirolu. Tamo je veliko nezadovoljstvo izazvalo uzimanje mladića u francusku vojsku. Od 1805. godine Tirol je u sastavu Bavarske. Austrija je istovremeno objavila rat Francuskoj. Zakasnila je dve nedelje jer je Napoleon upravo završio ratovanje u Španiji. Pruska je odbila da se pridruži Austrijancima. Napoleon je na Nemačku krenuo sa 300.000 vojnika. Tako je nova, peta koalicija iz 1809. godine, bila svedena na Austriju i Veliku Britaniju.

Tokom Napoleonovih ratova stvara se nacionalna svest Nemaca. Pruska i Austrija se do Napoleonovog pohoda na Rusiju drže pokorno prema Napoleonu poštujući odredbe Tilzitskog i Šenbrunskog mira. Čak 1812. godine šalju dve pomoćne trupe za napad na Rusiju. Nakon propasti ruskog pohoda one menjaju stranu i prilaze šestoj koaliciji. Raspada se i Rajnski savez. Baden, Napoleonov najznačajniji nemački saveznik, takođe prilazi koaliciji. Konačan pad Napoleona usledio je nakon bitke kod Vaterloa 1815. godine.

Bečki kongres uredi

Bečki kongres.

Pruska je priznata za veliku silu na Bečkom kongresu. Bio je to najveći međunarodni diplomatski skup u dotadašnjoj istoriji i što je ostao sve do 1918. godine. Pruska je bila najmanje uticajan član od velikih sila. Broj nemačkih država je sa 350 smanjen na 38 (34 države, 4 slobodna grada). Najmoćnija od njih bila je Kraljevina Pruska. Zajedno sa Austrijom, ove države činile su labav savez Bund (Nemački savez) kojim je zamenjeno uništeno Sveto rimsko carstvo. Jedina zajednička institucija Buda bila je zajednička Skupština (Bundestag) sastavljena od delegata šest najmoćnijih nemačkih država. Dominantna u Bundestagu bila je Austrija.

Nemačke zemlje do 1848. godine uredi

Klemens Vencel fon Meternih.

Na Bečkom kongresu stvorena je Nemačka konfederacija koju je činilo 39 članica: 34 države, 4 slobodna grada i nemački delovi Austrije. Na ovom prostoru živelo je oko 33 miliona stanovnika, dok je 9 miliona živelo u Austriji. Ekonomske i društvene krize, politički sukobi i progoni dovele su do masovnih emigracija Nemaca u prekomorske zemlje. Najmasovnija emigracija je od 1815. do 1820. godine. U privrednom pogledu, Nemačka je agrarna zemlja. Velikih gradova skoro da nema. U Pruskoj jedini veliki grad je Berlin sa oko 250.000 stanovnika 1837. godine. Gradovi uglavnom ne prelaze 2000 stanovnika. U ovom periodu dolazi do ubrzane industrijalizacije. Najrazvijenija je bila Rajnska oblast gde su građeni savremeni putevi, otvarani rudnici, osnovana prva fabrika mašina (1820) koja predstavlja začetak buduće teške industrije u Nemačkoj. Ipak, razvoj nemačke industrije u prvoj polovini 19. veka je spor.

Posle 1815. najznačajnije političko pitanje u nemačkim državama je ustavno pitanje. Članom 15. Akta o stvaranju Nemačkog saveza ostavljena je mogućnost nemačkim vladarima da donesu ustav u svojoj zemlji. Prvi ustav donosi Bavarska, odnosno kralj Maks-Jozef I 1818. godine (prema modelu „Povelje“ u Francuskoj). Nakon Bavarske, ustav je doneo i Baden. Severnonemačke države ne donose ustave. Tamo je zadržan apsolutistički režim.

Još u periodu Napoleonovih ratova stvara se ideja o nemačkoj naciji i ideja o političkom i nacionalnom ujedinjenju Nemačke. Nosilac ovih ideja posle 1815. godine je mlada nemačka buržoazija koja zahteva ukidanje apsolutizma, pravnu jednakost svih građana, slobodu savesti, reči i štampe. Usled ovih ideja nastaju studentska politička udruženja poznata kao buršenšafti. Najistaknutije mesto pripada buršenštaftu u Jeni koga je 1815. godine osnovalo sedmoro studenata, bivših dobrovoljaca u ratu protiv Napoleona. Buršenštafti su vrhunac dostigli 1818. godine. Okupljaju se predstavnici 14 buršenšafta u zamku Vartburg u Saksoniji i usvajaju „Principe i Deklaraciju od 18. oktobra“ kojima traže slobodu i nacionalno jedinstvo. Junkeri (plemstvo istočne Nemačke), pruski dvor, birokratija i vojska neprijateljski su nastrojeni prema buršenšaftima. Na sastanku Svete alijanse u Ahenu 1818. godine odlučili su se na ozbiljniji otpor. Buršenšafti su baš tada učinili nekoliko istupa koji su iziritirali nemačke vladare. Student teologije, Karl Ludvig Zand, ubiće 1819. godine režimskog pisca Kocebua. Represalije su bile surove. Meternih je predložio pruskom kralju sastanak na kome će se organizovati zajednička nemačka akcija protiv ultraliberalizma. On je održan u Teplicu 1819. godine. Na bazi sastanka Meterniha i pruskog kralja, sazvan je u Karlsbadu avgusta iste godine sastanak svih nemačkih vladara na kojoj su donete odluke protiv liberala. Buršenšafti se zabranjuju, profesori se stavljaju pod kontrolu i sl. Karlsbadske odluke najveći su trijumf Meterniha i Austrije. Formirana je Centralna istražna komisija sa sedištem u Majncu preko koje je Austrija lično uticala na unutrašnja pitanja u nemačkim državama. Uticaj Austrije u Nemačkoj konfederaciji raste, dok uticaj Pruske opada. Ustavni preobražaj Pruske je onemogućen. Pruski kralj Fridrih Vilhelm III raspustio je ustavnu komisiju.

Nakon Julske revolucije izbijaju nemiri u nemačkim državama, ali oni ostaju u okvirima tih država. U Braunšvajgu i Saksoniji došlo je do smena na prestolu. Ostali nemački vladari dali su svojim državama nove konstitucije i druge zakone od kojih je najprogresivniji bio Ustav Hesen-Kasela iz 1831. godine. U Badenu, veliki vojvoda Leopold mora da popušta te je povećana sloboda štampe. U Bavarskoj je ukinuta cenzura, a 1832. godine održan je skup u Hanbahu povodom godišnjice bavarskog Ustava. Skup je imao revolucionaran karakter. Vijorile su se zastave buršenšafta i poljskih revolucionara i nosile su se kokarde Francuske revolucije na šeširima. Skup u Hanbahu bio je znak za ponovnu mobilizaciju čitave nemačke reakcije. Represalije su pojačane u celoj Nemačkoj. Cenzura je pooštrena, a 1800 ljudi je proglašeno veleizdajnicima.

Carinski savez uredi

Carinski savez nastao je kao rezultat napora Pruske i ostalih nemačkih država da se izbore sa navalom jevtine engleske industrijske robe koja je pretila da potpuno uništu nemačku manufakturu. Ovaj problem mogao je biti rešen uvođenjem visokih carina. Međutim, ekonomista Masen je smatrao da bi time došlo do procvata krijumčarenja. Zbog toga se odlučilo da se postupa drugačije; uvedene su umerene carine koje su destimulisale kontrabandu (zakonima od 1816-1818). Ukinuto je 67 carinskih sistema koji su postojali do tada na teritoriji Pruske i celo njeno područje pretvoreno je u jedinstveno tržište. To je unapredilo trgovinu i promet u Pruskoj, doprinelo izgradnji puteva, ali će se pokazati nedovoljnim. Posle 1825. godine carinski sistem Pruske širi se i na druge države. Prvi ugovor o carinskom savezu Pruska je zaključila sa državicom Švarcburg-Zonderhauzen, više radi probe nego iz koristi (1819). Dve države uklonile su međusobne carine i uvele jedinstvene carine prema trećim državama, a carinski sistem dele proporcionalno prema broju stanovnika. Ubrzo je carinskom savezu pristupila i državica Švarcburg-Rudolfštat. To je izazvalo otpor nekih nemačkih država, pre svega Hesen-Kasela, te se carinski sistem ne širi do 1825. godine, odnosno do dolaska Fridriha fon Moca za pruskog ministra finansija. Ostale države reaguju na prusko stvaranje carinskog saveza. Godine 1828. Bavarska i Virtemberg sklapaju ugovor o objedinjenju carina. Austrija sklapa treći savez – Srednjonemački trgovački savez, uperen protiv Pruske. Moc je stupio u pregovore sa Bavarsko-Virtemberškim savezom koji su završeni uspešno; 1829. godine između dva saveza zaključen je trgovinski ugovor. Pruska vlada je potom preduzela korake ka razbijanju Srednjonemačkog saveza pridobijanjem njenih članica da pređu u pruski carinski savez. Najljući pruski protivnik, Hesen-Kasel, kapitulirao je 1831. godine i pristupio carinskoj uniji sa Pruskom. Saksonija prilazi 1833. godine. Na novogodišnju noć 1833/4. godine sklopljen je sporazum između pruske carinske unije i Srednjonemačkog saveza te je 1834. godine stvoren Nemački carinski savez. On predstavlja neku vrstu ekonomske federacije. Iako je u početku stvoren radi suzbijanja engleske industrijske robe, kasnije je postao sredstvo za suzbijanje političke moći Austrije u nemačkim državama.

Nove ideje uredi

Početkom 1840-ih godina počinje nova faza borbi za ujedinjenje Nemačke čime doprinose spoljnopolitičke okolnosti i zaoštravanje unutrašnjih društvenih i političkih suprotnosti u samoj Nemačkoj. Spoljnopolitički pritisci došli su iz Francuske, od vlade Adolfa Tjera. Tjer je postavio nove spoljnopolitičke ciljeve Francuske; širenje u Rajnskoj oblasti. Mada je Luj-Filip zbog toga smenio Tjera Gizoom, u Nemačkoj je već izazvan talas patriotskog raspoloženja. U to vreme izlazi delo Fridriha Lista, „Nacionalni sistem političke ekonomije“ iz 1841. godine u kome je List izradio plan buduće jedinstvene nemačke države. Godine 1840. na pruski presto došao je Fridrih Vilhelm IV koji je važio za obrazovanog, kulturnog i umetnički obdarenog čoveka. Međutim, pokazao se nesposobnim i neodlučnim da sprovede reforme. Opozicija naglo raste. Nastaju radikalne političke grupe, od kojih je najznačajnija organizacija „Savez prognanih“ osnovan 1833. godine u Parizu (u emigraciji). On 1836. godine menja naziv u „Savez pravednih“. Do pojave Marksa i Engelsa, najznačajniji ideolog ekstremne levice bio je Vilhelm Vajtling, učenik francuskih socijalista-utopista. Zalagao se za revoluciju kroz koju bi se Nemačka pretvorila u komunističku državu.

Revolucija 1848. godine u Nemačkoj uredi

Revolucija 1848. godine u Nemačkoj.

Pariska revolucija od 24. februara 1848. godine i uspostavljanje Druge francuske republike predstavlja veliki podstrek za revolucije u ostalim delovima Evrope. U nemačkim zemljama, revolucija otpočinje u Badenu koji je, mada je bio u susedstvu Francsuke, bio manje zahvaćen preobražajima od ostatka nemačkih država. Seljaci su i dalje plaćali feudalne nemete. Seljaci, na vest o pariskom ustanku, podižu ustanak, napadaju zamkove i pale zgrade. Ustanak se širi. Badenska vlada je 2. marta 1848. godine ukinula feudalna prava. U Minhenu je izvršen prevrat. Kralj Ludvig je abdicirao u korist sina Maksimilijana. Do manifestacija je došlo i u Frankfurtu gde je Senat izvršio određene reforme. Liberalne partije odlučile su da se krajem meseca okupe u Frankfurtu gde bi organizovali federalnu državu na čijem čelu bi mogao biti pruski kralj. Nemiri su, u stvari, i otpočeli u Pruskoj, odnosno u Rajnskoj oblasti gde su Marks i Engels osnovali „Savez komunista“ u Kelnu. U Berlinu je pruski kralj pristao na neke ustupke kako bi ublažio nemire (sloboda štampe, zastava i grb nemačke).

Nemiri zahvataju i Beč. Meternih odbija da popusti. Niču barikade, pljačkaju se prodavnice. Carska porodica primorala je Meterniha da podnese ostavku. Na vest o Meternihovom padu niču barikade i u Berlinu. Kralj ukida cenzuru i saziva Ujedinjeni Landtag, odaje počast žrtvama revolucije i „staje na čelo liberalnog i nacionalnog pokreta“.

Ujedinjeni Landtag koji se 2. aprila sastao u Berlinu proglasio je opšte pravo glasa. Kralj je, međutim, 31. marta pozvao u Berlin vojsku te je buržoazija postala uzdržana. U ostatku nemačkih zemalja glavni događaj bio je sazvanje nemačkog Frankfurtskog parlamenta (Vorparlament). Na njemu se rapravljalo o ujedinjenju Nemačke. Postojala su dva plana ujedinjenja: kao carstvo ili kao federalna država (poput SAD). Vorparlament se odlučio za federalnu državu. Glavni zadatak federalnog Parlamenta bio je da izradi Ustav Nemačke i odredi nemačke granice. Bilo je i pokušaja da se od Nemačke stvori republika, ali su oni brzo ugušeni.

Izbori za Parlament obavljeni su bez nemira, a u njemu dve trećine poslanika bili su intelektualci, samo četvorica zanatlije, malo velikoposednika i nijedan radnik. U početku, članovi Parlamenta nisu odobravali političke grupe. Međutim, malo po malo, oni su stekli naviku da se okupljaju po kafanama gde nastaju i nemačku klubovi. Demokrati se okupljaju u „Virtembergeru“, socijalisti u „Donersbergu“, monarhisti u „Milani“.

Prvo što je Parlament udario bilo je organizovanje izvršne vlasti. Za vikara Carstva izabran je nadvojvoda Johan, ujak austrijskog cara, poznat po neprijateljstvu sa Meternihom. Zatim je obrazovana vlada na čije čelo je postavljen princ Lajningen. Na podsticaj Karla Marksa, 15. maja izbio je revolucionarni pokret u Frankfurtu kada su ustanici pokušali da izvrše prevrat. Prekrili su grad barikadama. Parlament je zauzet, ali su mu u pomoć došle pruske i austrijske trupe. Frankfurt je umiren, ali je Parlament ostao bez ikakvog uticaja.

Ujedinjeni Landtag je u Pruskoj stvorio aprila 1848. godine Narodnu skupštinu. Ona je bila demokratskija od frankfurtskog parlamenta. Veliki posednici bili su malobrojni, kao i desnica koju je predvodio mladi Bizmark. Berlin je juna 1848. godine zahvaćen revolucionarnim nemirima (zauzeće arsenala). Reakcija se ovde razmahala kao i u Francuskoj. Aristokrate su sazvale Junkerparlament. Junkeri su lako porušili berlinske barikade. Skupština je za to vreme završila izradu Ustava kojim je ukinuto plemstvo i nije pomenuto da kralj vlada „milošću Božijom“. Njime su bili nezadovoljni i građani koji su bili za ujedinjenje i junkeri. Izbija sukob između građanske buržoazije i radnika. Kralj je proglasio opsadno stanje nakon što je premestio Skupštinu u Brandenburg. Već decembra kralj je raspustio Skupštinu i time je revolucija u Pruskoj okončana. Kralj je svom narodu darovao nov Ustav.

Frankfurtski parlament započeo je raspravu o ustavu oktobra 1848. godine, deset dana pre gušenja Bečkog ustanka. Nova austrijska vlada kojom je upravljao Franc-Jozef nije želela prihvatiti ni „malu Nemačku“ (pod pruskim vođstvom) ni „veliku Nemačku“ (koja ne bi sadržala negermanske zemlje Habzburgovaca) već je bila za džinovsku Nemačku koja bi sa 70 miliona stanovnika imala prevlast u Evropi. Parlament je decembra objavio delove Ustava. Uspostavljeni su diplomatski odnosi sa Austrijom što je značilo da se ta država od tog trenutka smatrala tuđom Nemačkoj. Prihvaćena je „mala Nemačka“, bez Austrije. Naslednu carsku krunu Parlament je poverio Fridrihu-Vilhelmu IV. On je, međutim, odbio krunu. Austrija i Pruska opozvale su svoje poslanike te je Frankfurtski parlament postao krnji parlament. Poslednje dane svog postojanja Parlament je zasedao u Štutgartu. Zakonom od 17. juna 1849. godine virtemberška vlada zabranila mu je da zaseda. Tako se na žalostan način ugasio prvi nemački Parlament. Mnogi revolucionari uspeli su da pobegnu iz Nemačke, uglavnom u SAD. Marks i Engels pobegli su u London.

Podeljenost Nemačke sredinom 19. veka uredi

Zastava Nemačke konfederacije.

U svim nemačkim državama zavladala je žestoka reakcija. U Pruskoj, birači su prema bogatstvu podeljeni u tri klase. Oni biraju Zakonodavnu skupštinu (Landtag) nad kojom je kralj imao kontrolu. Inače, kralj je nakon revolucija 1848. godine bio Fridrih Vilhelm IV (1840—1861) koji je bio pod jakim uticajem dvorske kamarile. Određenu ravnotežu kamarili predstavljao je kraljev brat, prestolonaslednik Vilhelm, vojnik sa umerenim i donekle liberalnim pogledima na državu. Junkeri su bili najčvršći oslonac kraljevoj vlasti. Oni su držali vodeće institucije u državi: administraciju i vojsku. Buržoazija je iz ovih struktura isključena. Jedan od značajnih događaja u Pruskoj nakon revolucija jeste proces protiv komunista i doktora Marksa. Godinu 1848. obeležio je nastanak prve međunarodne revolucionarne organizacije radničke klase u Londonu. Na predlog Marksa, ona je sledeće godine premeštena u Keln. Pruske vlasti nisu je dugo mogle tolerisati. Na montiranom procesu iz 1852. godine više ljudi osuđeno je na robiju. Da bi sprečili dalje nepotrebne žrtve, Marks i Engels su novembra 1852. godine raspustili savez. Reakcija u ostalim nemačkim državama nije svuda bila podjednako oštra. U Bavarskoj je režim bio najblaži.

Nakon poraza revolucije, ponovo je na red došlo pitanje ujedinjenja Nemačke. Fridrih Vilhelm je odbio carsku krunu koju mu je ponudio frankfurtski Parlament. Nameravao je da vlada federacijom država u kojoj bi Pruska imala vodeću ulogu. Austrija je to nastojala da spreči. Ona je pruskoj ideji o federaciji suprotstavila svoju ideju o konfederaciji nemačkih država sa Austrijom kao vodećom državom. Pruska je polovinom veka u sukobu sa Danskom oko Šlezvig-Holštajna. To je jedno od najkomplikovanijih pitanja tadašnje diplomatije. Vojvodstva Šlezvig i Holštajn ležala su uz južne granice Danske, a u severozapadnom delu Nemačke. Ona su bila u personalnoj uniji sa Danskom, a istovremeno i članice Nemačkog saveza (sa većinskim nemačkim stanovništvom). Tokom celog 19. veka, danski kraljevi nastojali su da ova vojvodstva čvršće vežu sa sebe, dok su se vojvodstva trudila da ostanu što nezavisnija. Te suprotnosti dovele su 1848. godine do izbijanja rata između vojvodstava i Danske. Danska vojska bila je jača i odnela je pobedu kod Idšteta. Posredovanjem Engleza, u Berlinu je 1850. godine zaključen mir između Danske i Pruske kojim je okončan rat oko Šlezvig-Holštajna. Šveska, Danska, Francuska i Britanija su sa Danskom potpisale Londonski protokol o neophodnosti održavanja integriteta Danske. Protokolu se pridružila i Austrija, dok je Pruska odbila. Tada je izbila znamenita hesenska afera.

U Hesenu, knez i vlada želeli su što više ograničiti prava Skupštine i restaurisati apsolutizam. Skupština je poznala narod da obustavi plaćanje poreza. Knez je tražio pomoć Skupštine Konfederacije. Reaguju Austrija i Bavarska, dok se Pruska usprotivila. Dve vojske, saveznička i pruska, našle su se jedna nasuprot druge. Stav Rusije tada je bio krajnje preteći prema Pruskoj. Car Nikola poslao je armije iz Poljske prema zapadu. Francuska koncentriše trupe na svojoj granici. Prusi su primorani da se povuku. Predsednik vlade, Mantojfel, sastao se decembra 1850. godine sa Švarcenbergom u Olomucu. Tada su donesene tzv. „Olomucke punktacije“ kojima se predviđalo da će se problem Hesena rešavati zajednički i da će, ako bude potrebno, Austrija i Pruska zajedno reagovati u Šlezvig-Holštajnu. Dve države su demobilisale vojsku. Mantojfel se prećutno odrekao ravnopravnosti sa Austrijom, a Austrija svog plana o velikoj Nemačkoj. U Pruskoj su Olomucke punktacije primljene kao neka vrsta kapitulacije i poniženja pred Austrijom. Tako je i bilo, jer se Pruska morala sada zalagati za obnovu Nemačke konfederacije, na istim principima kao i 1815. godine. Tako je došlo do obnove Konfederacije koja će, međutim, biti kratkog veka.

Obnovljen je Nemački savez, a ponovo je proradila i Savezna skupština svih nemačkih država, kakva je postojala i nakon Bečkog kongresa. Prevlast Austrije bila je privremena. Pruska će je prestići ekonomskom snagom. Ona je 1851. godine obnovila Carinski savez. Politički pokušaji Austrije da u dva maha (1857. i 1860) razbije Carinski savez, završeni su neuspehom. Pruska železnica razvija se ogromnom brzinom čime je Pruska definitivno stekla prednost nad Austrijom. Početkom 1860-ih godina u Pruskoj je 11.000 km železnice, dok je sa Austrijom povezan jedino Minhen. Razvoj rudarstva drugi je činilac pruskog ekonomskog uspona. U Rajnskoj oblasti nastaju neki od najvećih rudarskih centara Evrope.

U političkoj misli Nemačke i dalje su postojale dve koncepcije: Velika i Mala Nemačka. Međutim, ideja Velike Nemačke slabi, a prevagu postepeno stiče druga ideja, ideja Male Nemačke, odnosno ideja o stvaranju jedinstvene nemačke države bez Austrije, po uređenju parlamentarne monarhije, u kojoj će biti poštovane lične i građanske slobode. Konzervativni krugovi Pruske zalagali su se takođe za nemačku državu koja bi bila okupljena oko dinastije Hoencolern.

Godine 1861. za kralja Pruske proglašen je Vilhelm I koji je od 1858. godine bio regent svome bratu Fridrihu Vilhelmu IV, koji se razboleo. Vilhelm I je važio za liberala. Po dolasku na vlast, smenio je reakcionarnu vladu generala Mantojfela i doveo liberalniji Šverinov kabinet. Vilhelm je bio iskusan vojnik koji je još kao mlad učestvovao u Napoleonovim ratovima. Nastojao je da vojnim putem nametne ujedinjenje Nemačke. Desna ruka bio mu je general fon Ron. Zahvaljujući vojnoj reformi fon Rona, pruska vojska postala je tehnički najnaprednija evropska vojska. Kralj Vilhelm je 1861. godine, po predlogu fon Rona, za predsednika vlade (kancelara) postavio kneza Ota fon Bizmarka.

Bizmark je razvio čitavu ideju o odnosu zakonodavne i izvršne vlasti u Pruskoj. Po pruskom Ustavu, najviša izvršna vlast pripadala je kralju, dok se zakonodavna delila između kralja i Landtaga. Ukoliko između ta dva faktora dođe do neslaganja koji se kompromisom ne može prevazići, strana koja poseduje silu (naravno, izvršna vlast) nametnula bi svoje rešenje drugoj strani. Bizmark će se, poput Kavura u Italiji, naći na čelu nemačkog pokreta za ujedinjenje. Pre nego što je postao kancelar, obavljao je funkcije pruskog poslanika u Petrogradu (1859) i u Parizu (1862). Bizmarkova politika ujedinjenja Nemačke poznata je kao politika „gvožđa i krvi“.

Drugi šlezvički rat uredi

Pruska je po dolasku Bizmarka na vlast bila zavađena sa svim evropskim državama, sem sa Rusijom. U takvim uslovima je 1863. godne izbio rat sa Danskom (Drugi šlezvički rat). Nakon smrti danskog kralja Frederika VII, vojvodstva Šlezvig i Holštajn, poznata po ratu iz 1848/9. godine, nisu za novog kralja prihvatila Kristijana IX kome je presto pripadao po ženskoj liniji, već su za svog kralja proklamovali Fridriha od Augustenburga. Austrija i Pruska rešile su da iz ovog sukoba izvuku korist. Švezvig i Holštajn nalazili su se na neobično značajnom strateškom položaju jer su izlazili na dva mora (Severno i Baltičko). Pruska i Austrija priznale su Kristijana za kralja, ali su zahtevale da se danski ustav ne koristi u spornim vojvodstvima. Danska je zahtev odbila te je došlo do rata koji je vođen tokom 1864. godine. U Drugom šlezvičkom ratu, Danska je poražena i primorana da se odrekne Šlezviga, Holštajna i Lauenburga. Između Austrije i Pruske došlo je do sukoba oko podele plena. Rešenje je pronađeno na Gaštajnskoj konferenciji (1865) po kojoj je Holštajn pripao Austriji, a Lauenburg i Šlezvig Pruskoj.

Austrijsko-pruski rat uredi

Bitka kod Sadove.

Bizmark je konačno 8. juna 1866. godine uspeo da izazove prekid odnosa između dve države i početak rata. Na strani Pruske bila je Italija, a na strani Austrije većina nemačkih država. Austrija je izgledala nadmoćnija. Pruska je rat povela velikom brzinom. Ona nije dopustila da Austrijanci spoje trupe sa trupama nemačkih državica, već ih je tukla pojedinačno. Vojske Hanovera i Bavarske izbačene su iz rata do 4. jula. Najsposobniji austrijski vojskovođa Albert ratovao je u Italiji, dok se u Češkoj (gde su vođene glavne operacije rata) sposobnom pruskom generalu Moltkeu suprotstavio neodlučni general Benedeku. Do odlučne bitke došlo je kod Sadove (Kenigrec) u kojoj se Benedekove trupe teško poražene, izgubivši 40.000 vojnika. Bio je to kraj rata.

Praškim mirovnim ugovorom Austrija je predala Holštajn Pruskoj, prihvatila raspad Nemačkog saveza i pravo Pruske da severno od Majne obrazuje novi savez pod svojim vođstvom. Uslovi su bili blagi po Austriju. Bizmark se zadovoljio preuzimanjem hegemonije u nemačkom svetu. Glavne zasluge za brzu pobedu u ratu pripadaju vojnom ministru Ronu, koji je izvršio reformu pruske vojske, i generalu Moltkeu. Prusku armiju su učinile nadmoćnijom i puške sa udarnom iglom (šaspo). Pruska je posle rata anektirala Hesen-Kasel, Hanover, Frankfurt na Majni i Nasau. Od ostalih severnonemačkih država koje nije pripojila, Pruska je formirala Severnonemački Savez 1866. godine kome je dat Ustav 1867. godine. Predsednik Saveza bio je pruski kralj koji je vodio spoljne poslove konfederacije i komandovao njenim trupama. Zajedničkim poslovima saveza upravljao je kancelar, u ime pruskog kralja. Bio je to, naravno, Bizmark. Prevlast Pruske u Savezu time je osigurana. Izvan Saveza ostale su južne nemačke države čijem se pripajanju protivila Francuska, a ne Austrija.

Francusko-pruski rat uredi

Francusko-pruski rat.

Nakon 1866. godine ispoljile su se nemačko-francuske suprotnosti, izazvane poremećajem ravnoteža snaga u Evropi. Ni Bizmark ni Napoleon tada nisu bili spremni za rat. Do njega je umalo došlo tokom tzv. „luksemburške afere“ 1867. godine. Napoleon je želeo da neutralnost u prethodnom ratu naplati pripajanjem Luksemburga. Holandski kralj, nominalni vladar vojvodstva, bio je spreman da se odrekne Luksemburga u korist francuskog cara. Međutim, Luksemburg je bio i član ranijeg Nemačkog saveza i u njemu se nalazio pruski garnizon. Problem je rešen mirnim putem, na konferenciji u Londonu. Odlučeno je da se pruske trupe povuku iz Lukseburga koji je 1867. godine proglašen za nezavisnu državu. Kako bi povratio svoj ugled, Napoleon je počeo da sprovodi diplomatske i vojne reforme. Vojne mere sprovodio je maršal Niel. One su se sastojale u formiranju Mobilne garde koja je u ratno vreme imala 720.000 vojnika. Nakon smrti Niela, njegov naslednik Lebef zanemario je vojne reforme. Pruska je, sa druge strane, pod pokroviteljstvom Bizmarka i rukovodstvom Rona i Moltkea, sprovodila reform vojske mnogo ozbiljnije od Francuske.

Neposredan povod za izbijanje Francusko-pruskog rata (1870—1871) bio je sukob oko španskog prestola. Nakon obaranja kraljice Izabele (1868), španski presto ostao je upražnjen. Privremena španska vlada, na čelu sa generalom Primom, izabrala je 1870. godine Leopolda Hoencolerna, rođaka pruskog kralja Vilhelma I. Francuski car to nije mogao dozvoliti jer bi, u suprotnom, bio okružen neprijateljem. Ambasadoru Francuske u Pruskoj, Benedetiju, je zbog toga poslao pismo za pruskog kralja. U pismu je tražio povlačenje Leopoldove kandidature. Vilhelm je popustio i predložio Leopoldu da se odrekne kandidature za presto. Francuskoj dvorskoj kamarili to, međutim, nije bilo dovoljno. Francuskom caru bio je potreban veliki spoljnopolitički uspeh da opravda svoju lošu unutrašnju i spoljnu politiku prethodnih godina. Bez pobede u ratu nad Pruskom, Napoleon se verovatno ne bi dugo održao na prestolu. Njegova popularnost u narodu je opala. Zato se od pruskog kralja tražilo da garantuje da se slična kandidatura ni u budućnosti neće dopustiti. Kralj je učtivo odbio tražene garancije. U stvar se umešao Bizmark, sada spreman za rat. On je preuredio tzv. Emsku depešu tako da bude uvredljiva za Francuze. U njoj je stajalo da je pruski kralj, čuvši zahteve, odbio da primi Benedetija. U obe zemlje preovladale su ratne struje. Benedeti je predao pruskoj vladi u Berlinu objavu rata 19. jula 1870. godine.

Francusko-pruski rat deli se na dva perioda: prvi period trajaće do 4. septembra. To je rat Pruske protiv Drugog francuskog carstva. Drugi period je rat Pruske protiv Treće francuske republike. Pruskom vojskom od 500.000 ljudi komandovao je general Moltke, dok su francuske snage bile slabije (265.000). Prednost Prusa bila je i železnica kojom su četvorostruko brže prebacivali svoje snage. Nemci kreću u ofanzivu i odnose avgusta 1870. godine pobede kod Visenburga i Frešvilera. Francuzi napuštaju Alzas, a Prusi opsedaju Strazbur. Grad se predao nakon višenedeljne opsade. Car je vrhovnu komandu nad francuskom vojskom predao maršalu Bazenu. Jake pruske snage (200.000) tukle su 18. avgusta 140.000 Francuza kod Sen Priva u jednoj od najkrvavijih bitaka rata. Francuska vojska je nakon ovog poraza podeljena na dva dela. Napoleon je pokušao da deblokira Bazenovu armiju u tvrđavi Mec, ali je poražen i potisnut u tvrđavi Sedan. Prusi su bombardovali Sedan te je 1. septembra francuski car primoran na predaju. Istakao je belu zastavu na zidovima tvrđave. Nemci su zarobili sve koje su našli u tvrđavi, uključujući i samog cara. Bio je to najveći poraz u dotadašnjoj istoriji Francuske.

Drugo francusko carstvo nije preživelo poraz kod Sedana. Na vest o porazu, masa naroda sakupila se na pariskom trgu Konkord odakle je provalila u zgradu Narodne skupštine. Leon Gambeta, republikanski poslanik, predložio je ukidanje Carstva. Na licu mesta proglašena je Republika (Treća). Revolucija od 4. septembra izvršena je bez prolivanja krvi. Niko nije pokušao da spase Drugo carstvo.

Na čelu nove, privremene vlade, postavljen je dotadašnji komandant Pariza, general Troši. Cilj vlade bilo je organizovanje odbrane i nastavak rata. Prusi su tada već bili pred Parizom. Grad je opsednut 19. septembra. Opsada je trajala pet meseci. Leon Gambeta je spektakularno pobegao iz grada balonom odletevši na jug zemlje gde je uspeo da mobiliše 600.000 novih boraca. Najbolje francuske trupe blokirane su u Mecu i Parizu. Maršal Bazen se, bez stvarne nužde, predao neprijatelju oktobra 1870. godine. Početkom novembra počela je da deluje Gambetina armija, tzv. Lorenska armija, oslobodivši Orlean. I pored nekoliko uspeha, morala je da poklekne nad moćnijim Prusima. Nemci su januara 1871. godine započeli sa bombardovanjem Pariza. Još veću nevolju predstavljala je nestašica hrane i lekova. Smrtnost se povećavala. Primirjem koje je Žil Favr, predstavnik tzv. „izdajničke Trošijeve vlade“ (za Parižane), potpisao sa Prusima u Versaju je, u stvari, okončan rat.

Francusko-pruskim ratom okončano je ujedinjenje Nemačke. Već novembra 1870. godine južne države pristupile su Severnonemačkom Savezu koji se od tada ponovo naziva Nemačkim savezom. Na formalnu inicijativu bavarskog kralja, Savez je preimenovan u Nemačko carstvo (Rajh). Svečano proglašenje Nemačkog carstva (Drugog) proglašeno je u Sali ogledala u Versaju 18. januara 1871. godine. Vilhelm I je krunisan za pruskog kralja. Novi šef izvršne vlasti u Francuskoj, Adolf Tjer, potpisao je sa Bizmarkom u Versaju preliminarni mir 26. januara. Francuska je Nemačkoj ustupila Alzas i Loren (sa Mecom, Strazburom i 1.600.000 stanovnika), pristala je na plaćanje ratne odštete, pristala je na vojnu okupaciju preko 40 severnih departmana do isplate odštete. Preliminarni mir iz Versaja pretvoren je u mirnovni sporazum 10. maja 1871. godine u Frankfurtu na Majni. Njime je otvorena era nemačke prevlasti u Evropi.

Nemačko carstvo krajem 19. veka uredi

Oto fon Bizmark.

Francusko-pruskim ratom završeno je ujedinjenje Nemačke. U Versajskom dvoru je 18. januara 1871. godine proglašeno Nemačko carstvo, a Viljem I je krunisan za nemačkog cara. Bila je to buržoasko-plemićka država; najveći broj činovnika uziman je iz redova plemstva, naročito iz redova pruskog junkerstva. Iz tih redova uziman je i vojni starešinski kadar. Aprila iste godine donet je ustav za celu carevinu. On je obezbedio hegemoniju Pruske, koja je bila i najveća nemačka država (55% teritorije i 61% stanovnika). Carevina je smatrana za Savez (federaciju) nemačkih država. U njega su ušle 22 države od kojih je svaka imala svoju dinastiju i parlament (landtag). U sastav carstva ušla su i tri slobodna grada (Hamburg, Bremen i Libek), Alzas i Lorena. Dve poslednje pokrajine nisu imale svoje samouprave već je njima upravljao namesnik koga je postavljao car. Elementi Nemačkog carstva bili su sledeći:

Nasledni car koji je mogao biti samo pruski kralj.
Kancelar koga postavlja car.
Savezni savet (Bundesrat).
Rajstag (parlament).

Car je komandovao celokupnom vojskom, imao pravo da zaključuje mirovne sporazume, međunarodne ugovore, da postavlja državne činovnike i dr. Kancelar je bio jedini zajednički carevinski ministar. Takvo uređenje izum je samog Bizmarka. Savezni savet sastojao se od predstavnika nemačkih država od kojih car traži saglasnost za objavu rata ili sklapanje mira. Parlament je biran na pet godina, opštim pravom glasa (muškarci iznad 25 godina života). Uloga parlamenta uglavnom se sastojala u odobrenju budžeta. Industrijski razvitak u Nemačkoj u drugoj polovini veka bio je mnogo brži nego u Engleskoj i Francuskoj. Proizvodnja uglja se od 1871. do 1900. godine utrostručila. Stvara se elektrotehnička industrija čiji je osnivač bio pronalazač Verner Simens. Stvara se i hemijska industrija. Sitna zanatska industrija brzo iščezava.

Konzervativci u Nemačkoj su kao i ranije bili predstavnici pruskih junkera, oficira, luteranskog sveštenstva i kulaka. Oni su na svaki način želeli utvrditi monarhiju i sačuvati junkerske povlastice. Zalagali su se za stvaranje jake vojske. Još 1866. godine od konzervativaca se odvojila „carevinska“ stranka koja se oslanjala na najkrupnije industrijalce. Do rascepa je došlo zbog Bizmarkove politike, jer je konzervativna stranka tada bila u opoziciji Bizmarku. Zimi 1870/1. godine osnovana je katolička stranka, tzv. stranka „centra“. Tražila je potpunu nezavisnost crkve od države i maksimalnu nezavisnost pojedinih nemačkih država. Stranka nacional-libarala oslanjala se na krupnu buržoaziju i bila je najjača po ujedinjenju. U levičare su spadali „progresisti“ ili „stranka slobodnih mislilaca“ (od 1884) koji se oslanjaju na srednju i sitnu buržoaziju i obuhvataju slojeve inteligencije.

Svega tri godine nakon završetka rata nemačko-francuski odnosi se komplikuju. Bizmark je 1875. godine bio spreman da povede rat protiv Francuske. Međutim, Rusija i Engleska stavile su mu do znanja da neće dopustiti novi poraz Francuske. Bizmark je želeo da skrši stranke centra i katoličke crkve govoreći da one prete jedinstvu carevine. U Pruskoj je 1872. godine donet zakon po kome je sveštenstvo izgubilo pravo nadzora nad osnovnim školama. Uskoro je došlo do proterivanja jezuitskog reda iz Nemačke. Škole u kojima su predavali katolički sveštenici stavljene su pod nadzor države. Godine 1875. donet je zakon o građanskom braku. Vođa progresista, Virof, nazvao je Bizmarkovu politiku protiv crkve „kulturkampfom“ (borbom za kulturu).

Godine 1878. izvršena su dva atentata na cara. U jednom je ranjen. Bizmark je odlučio da ih iskoristi za napad na socijaliste. Sproveo je tzv. „Vanredni zakon“ kojim je zabranio organizacije svake vrste kojima se vrši socijalna propaganda. U Berlinu i drugim gradovima bilo je zavedeno malo vanredno stanje i otpočeli su progoni članova socijaldemokratske stranke.

Slabljenje nacional-liberalne stranke dovelo je do rascepa unutar njenih redova. Jedna grupa odvojila se od nje 1880. godine i četiri godina kasnije uzela naziv „slobodoumnih“. Nacional-liberalna stranka gubi veliki broj glasača. Centar je još bio u opoziciji, a da bi izdestvovao njegovu podršku Bizmark je morao „otići u Kanosu“ i izmiriti se sa novim papom (Lav XIII). Ukinuti su nedavno doneti zakoni protiv crkve, čime je likvidiran kulturkampf. Bizmark se oprobao u politici popuštanja.

Krajem osamdesetih godina Bizmark je pretrpeo neuspehe na poljima unutrašnje i spoljne politike. Masovni štrajk 90.000 radnika u rurskim ugljenokopima iz 1889. godine doveo je do sukoba sa policijom koji su završeni sa nekoliko mrtvih. Viljem je umro 1888. godine, a njegov bolesni sin Fridrih umire nakon tri meseca vladavine. Na presto je došao neuravnoteženi Viljem II. Od samog početka on je teško podnosio Bizmarkovo tutorstvo, što dovodi do sukoba. Car je 1890. godine otpustio Bizmarka. Njega je nasledio general Kaprivi (1890—4). On sprovodi mere u cilju jačanja vojske. Pruski junkeri podigli su pobunu protiv kancelara, nezadovoljni njegovom ekonomskom politikom. Kaprivi je zbačen 1894. godine.

Nemačka prevlast u Evropi uredi

Drugo nemačko carstvo 1914. godine.

Ujedinjenjem Nemačke i Italije završen je period nacionalnih ratova. Ujedinjenje Nemačke i Italije potpuno je promenilo međunarodnu situaciju. Umesto mnogo malih država, u Evropi su se pojavile dve nove sile. Francuska i Nemačka potpisale su maja 1871. godine mir u Frankfurtu na Majni kojim je završen Francusko-pruski rat. Francuska je imala isplatiti kontribuciju od pet milijardi franaka u zlatu i ustupiti joj Alzas i Lorenu. Nemačka je zauzećem ovih pokrajina stekla ogromna strategijska preimućstva. Po zauzeću Lorena Nemci su dobili bazu za napade na Pariz. Postojao je tzv. „Vogeški otvor“ kroz koji je bio moguć napad. To je bio ravan prostor između Vogeza na jugu i Ardena na severu. Strategijski ključ za Pariz bila je tvrđava Mec, sada u nemačkim rukama. Tako je Francuska i po sklapanju mira bila stalno izložena opasnošću od nemačkog napada.

Pod Bizmarkovim predsedništvom, 13. juna u Berlinu otvoren je međunarodni kongres za zvaničnu reviziju Sanstefanskog sporazuma. Glavno je bilo bugarsko pitanje koje je rešeno prihvatanjem englesko-turskog sporazuma; Velika Bugarska podeljena je na tri dela (Makedonija je ostala pod turskom vlašću, oblast južno od Balkana ostala je kao turska pokrajina Istočna Rumelija sa širokom autonomijom, a ostatak je obrazovao novu Kneževinu Bugarsku). Austrija je dobila pravo da okupira Bosnu i Hercegovinu; pokrajine su i dalje ostale turske, ali je njima upravljala Austrija. Berlinskim ugovorom potvrđena je nezavisnost Srbije i Rumunije, a zadržane su sanstefanske odredbe o Besarabiji i Dobrudži.

Zategnutost francusko-nemačkih odnosa išla je na ruku Bizmarkovoj politici. Kad god bi Nemačka sa nekim došla u sukob, Francuska bi stajala na stranu nemačkog protivnika. Bizmark je pokušao da otkloni tu opasnost zaključivši 1873. godine savez sa Rusijom i Austro-Ugarskom (Savez tri cara). Bio je to odbrambeni sporazum, u slučaju napada neke od drugih evropskih država. Bizmark je već 1875. godine odlučio da povede preventivni rat protiv Francuske. Francuska se po njegovom stavu oporavljala previše brzo. Rusija nije želela da prepusti Francusku Bizmarku, a isti stav zauzela je i Engleska. Oni su pripretili Bizmarku da neće dozvoliti novi poraz Francuske. Tako je kancelar morao odustati od napada.

Događaji od 1875. do 1878. godine (Velika istočna kriza) doveli su do zategnutosti rusko-nemačkih odnosa. Nakon poraza Austrije u ratu iz 1866. godine, Bizmark je shvatio da je potrebno da se održi celovitost Habzburške monarhije. Raspad „krpljene monarhije“ otvorio bi mogućnost stvaranja nacionalnih država koje bi se suprotstavile nemačkom uticaju oslanjajući se na Rusiju. To bi dovelo do jačanja Rusije na ovim prostorima, što Nemačka ne bi smela dopustiti. Nemačka je zato 1879. godine zavela carine na žito, što je teško pogodilo rusku ekonomiju. Austrija je takođe želela saveznika protiv Rusije. Dve države bile su upućene na savez. Tako je 1879. godine zaključen savez između Bizmarka i grofa Andrašija, austrijskog ministra spoljnih poslova. Obe strane obavezale su se da pruže međusobnu pomoć u slučaju ruskog napada. Ugovor je po svom obliku bio čisto defanzivan. Ipak, on je poslužio kao osnova budućeg imperijalističkog rata. Samim sklapanjem sporazuma sa Austrijom, Bizmark je uputio Ruse na sporazum sa Francuskom. Posledica ovog sporazuma je Rusko-francuski sporazum (1891—1893). Bizmark je nastojao da održi formalno dobre odnose sa Rusijom te mu je uspelo da obnovi „savez tri cara“ (1881) o neutralnosti evropskih carevina u slučaju rata jedne od njih sa nekom drugom državom. Rusija obećava da će biti neutralna u slučaju nemačko-francuskog rata. Takođe je određeno da se turski sultan strogo mora pridržavati zabrane prolaza kroz moreuze; odredba uperena protiv engleske mornarice.

Sledeće 1882. godine zaključen je Trojni savez između Nemačke, Austro-Ugarske i Italije. Razlog za stupanje Italije u savez je Francusko zauzimanje Tunisa 1881. godine. Tunis je okupiran za račun francuske železničke kompanije. To izaziva konflikt sa Italijom koja je i sama polagala prava na Tunis. Bilo je i strateških razloga za njenim držanjem Tunisa. Tunis je, zajedno sa Sicilijom, dominirao najužim delom Sredozemnog mora. Zbog toga se Italija orijentiše ka Nemačkoj i Austro-Ugarskoj. Morala je da reši sporna pitanja sa Austro-Ugarskom, odnosno da pokrene borbu protiv iredentističke stranke koja se zalagala za prisajedinjenje Italiji onih delova Austrije koji su bili većinski nastanjeni Italijanima (južni Tirol i Trst). Članice saveza obećale su vojnu pomoć u slučaju napada na bilo koju državu i neutralnost u slučaju rata neke članice saveza sa drugom državom. Obavezale su se i na pomoć ukoliko neka od članica ratuje sa dva protivnika istovremeno. Iste godine Englezi, nakon varvarskog bombardovanja Aleksandrije, zauzimaju Egipat. Rok ugovora o savezu tri cara istekao je juna 1887. godine. Iste godine Bizmark aktivno radi na sklapanju saveza sa Engleskom, Austrijom i Italijom (tzv. istočna antanta) radi organizovanja otpora ruskoj ekspanziji. Dolazi do zahlađenja rusko-nemačkih odnosa i zbližavanja Francuske i Rusije. Bizmarkov predlog o savezu sa Engleskom odbacila je engleska vlada 1889. godine. Engleska osamdesetih i devedesetih godina vodi politiku „sjajne izolovanosti“. Tada još uvek nije bilo avijacije, te je engleska flota štitila ostrva od napada sa kontinenta. Zbog toga odbija da pristupa kontinentalnim savezima (sem sporazuma sa Italijom i Austro-Ugarskom o vođenju zajedničke politike na istoku protiv ruske ekspanzije 1887. godine).

Nemačka početkom 20. veka uredi

Rusko-nemačke suprotnosti datiraju još od sedamdesetih godina 20. veka a početkom devedesetih dovele su do zaključenja francusko-ruskog saveza. Politika carizma na Dalekom istoku od 1895. do 1905. godine stavila je Rusiju u izvesnu zavisnost od Nemačke. Do neobičnog pogoršavanja odnosa došlo je prilikom građenja bagdadske železnice. Ruski carizam je na Tursku, a naročito na moreuze, gledao kao na svoj budući plen. Sada je pretila opasnost da se i Turska pretvori u nemačku sferu uticaja. Jačanje ruskog uticaja u balkanskim zemljama s ciljem da se izvrše pripreme za osvajanje moreuza postalo je opet jedan od prvih zadataka Rusije. Na bliskom istoku carizam je naišao na dva nova faktora, na jačanje nemačkog uticaja u Turskoj i na naglo pojačavanje austro-ugarske ekspanzije na Balkanu. Glavni protivnik Rusije na bliskom istoku više nije bila Engleska već Nemačka. To je bio jedan od preduslova za englesko-rusko zbližavanje koje je bilo u izgledu. Nemačko učešće u Prvoj i Drugoj marokanskoj krizi doprineće zategnutim odnosima koji su nekoliko godina kasnije dovele do izbijanja Prvog svetskog rata.

Nemačka u Prvom svetskom ratu uredi

Međuratna Nemačka uredi

Nacistička Nemačka uredi

Na dvaput održanim izborima 1932, Nacisti su dobili 37,2% glasova u julu, a 33% u novembru. 30. januara 1933, Adolf Hitler je imenovan za kancelara Nemačke, a 23. marta 1933. godine nemački parlament je ukinuo ustav Vajmarske Republike. Treći rajh je trajao od 1933. do 1945. i bio je utemeljen na nacional-socijalizmu, odnosno nacizmu. 1934. Hitler je preuzeo apsolutnu kontrolu nad vladom, kada je de fakto postao i predsednik Nemačke.^[6] Nakon aneksije Austije (1938), politika anektiranja susednih teritorija, dovela je do Drugog svetskog rata, koji je u Evropi otpočeo 1. septembra 1939. kada je Nemačka okupirala Poljsku. Nemačka i njeni saveznici su imali veliku i dobro kontrolisanu vojsku koja preuzela kontrolu nad gotovo celom teritorijom Evrope.^[7]

Posle operacije Barbarosa (napada na Sovjetski Savez) 22. juna 1941.^[8] otvoren je drugi front na istoku, kao i napada na Sjedinjene Države, kada je prekršen dogovor o nenapadanju Nemačke na SAD, od strane Hitlera (11. decembar 1941). Od 1941. do 1945. nacistička Nemačka, uz pomoć susednih kolaboracionista, sistematski je ubila 6 miliona Jevreja u Holokaustu.^[9] Režim je isto tako ubijao Slovene, Rome, homoseksualce i mentalno zaostale osobe i druge nesposobne ljude, ali i politički nepodobne građane (naročito komuniste i socijaliste, ali i religiozne vođe). 8. maja 1945. godine Nemačka je kapitulirala posle okupacije Berlina od strane sovjetske Crvene armije. Pre ulaska ruskih trupa u Berlin, Hitler je izvršio samoubistvo.^[10]

Posleratna Nemačka uredi

Rat je rezultovao velikim gubitkom teritorije, etnički je očišćeno 15 miliona Nemaca sa tih prostora, 45-godišnju okupaciju tokom koje je nekadašnja teritorija Rajha podeljena u Austriju, Zapadnu Nemačku i Istočnu Nemačku. 1948. i 1949. tokom Berlinske blokade, saveznička vojska dopremala je hranu i sirovine u Zapadni Berlin, koji je tokom Hladnog rata posao enklava okružena sovjetskom gvozdenom zavesom.

Građani Zapadnog Berlina su postali proamerički orijentisani. To je bio rezultat mnogih činjenica, uključujući i jak nemački antikomunizam, američki Maršalov plan za rekonstrukciju Evrope posle rata, osnivanje Evropske unije, i generalno podržavanje prisustva zapadne vojske u Zapadnom Berlinu. Rekonstruisana Zapadna Nemačka je ponovo postala svetska najveća ekonomska sila.

Sovjeti su kontrolisali Nemačku Demokratsku Republiku, koja je bila jedna u nizu socijalističkih satelita Sovjetskog Saveza i članica Varšavskog pakta, sa kontrolom slobodnog kretanja njenih stanovnika. Iznenadno, 13. avgusta 1961. godine, Istočna Nemačka je postavila Berlinski zid između Istočnog i Zapadnog Berlina, i potpuno zatvorila granicu prema Zapadnoj Nemačkoj što je onemogućilo normalno cirkulisanje ljudi. Vili Brant, zapadnoberlinski gradonačelnik i potonji zapadnonemački kancelar, su pokušali da smire tenzije, ali njegovo praktično priznavanje gubitka istorijske Istočne Nemačke je dovelo do kontroverzi, neki Nemci su smatrali da je izdajnik, dok su mnogi drugi (naročito mladi ljudi) mislili da je heroj.

Posle pada komunizma u Evropi, Nemačka se ponovo ujedinila (1990), što je dovelo do ekonomskih problema koji se osećaju i danas. Berlin je ponovo postao glavni grad. Porodice, koje su bile dugi niz godina rastavljene, ponovo su se spojile. Kao deo postkomunističkog procesa, otvoreni su dosijei tajne policije.

Zajedno sa Francuskom, nova Nemačka igra glavnu ulogu u Evropskoj uniji. Nemačka je država koja se zalaže za zajedničku evropsku politiku, odbranu i sigurnost. Kancelar se konstantno poziva na sastanke Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija.

Reference uredi

Literatura uredi

Kershaw, Ian (2001). The "Hitler Myth": Image and Reality in the Third Reich.
Barraclough, Geoffrey (1984). The Origins of Modern Germany?. W. W. Norton & Company. ISBN 9780393301533.
Beevor, Antony (2012). The Second World War. New York: Little, Brown. ISBN 978-0-316-02374-0.
Bradbury, Jim (2004). The Routledge Companion to Medieval Warfare. Routledge Companions to History. Routledge. ISBN 9781134598472. Nepoznati parametar |DUPLICATE_ref= ignorisan (pomoć)
Bowman, Alan K.; Garnsey, Peter; Cameron, Averil (2005). The Crisis of Empire, A.D. 193–337. The Cambridge Ancient History. 12. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-30199-2. Nepoznati parametar |DUPLICATE_ref= ignorisan (pomoć)
Carr, William (1991). A History of Germany: 1815-1990 (4 izd.). Routledge. ISBN 978-0-340-55930-7. Nepoznati parametar |DUPLICATE_ref= ignorisan (pomoć)
Carsten, Francis (1958). The Origins of Prussia.
Claster, Jill N. (1982). Medieval Experience: 300–1400. New York University Press. ISBN 978-0-8147-1381-5. Nepoznati parametar |DUPLICATE_ref= ignorisan (pomoć)
Damminger, Folke (2003). „Dwellings, Settlements and Settlement Patterns in Merovingian Southwest Germany and adjacent areas”. Ur.: Wood, Ian. Franks and Alamanni in the Merovingian Period: An Ethnographic Perspective. Studies in Historical Archaeoethnology. Volume 3 (Revised izd.). Boydell & Brewer. ISBN 9781843830351. ISSN 1560-3687. Nepoznati parametar |DUPLICATE_ref= ignorisan (pomoć)
Day, Clive (1914). A History of Commerce.
Drew, Katherine Fischer (2011). The Laws of the Salian Franks. The Middle Ages Series. University of Pennsylvania Press. ISBN 9780812200508. Nepoznati parametar |DUPLICATE_ref= ignorisan (pomoć)
Evans, Richard J. (2003). The Coming of the Third Reich. New York: Penguin Books. ISBN 978-0-14-303469-8.
Evans, Richard J. (2005). The Third Reich in Power. New York: Penguin. ISBN 978-0-14-303790-3.
Fichtner, Paula S. (2009). Historical Dictionary of Austria. Volume 70 (2nd izd.). Scarecrow Press. ISBN 9780810863101. Nepoznati parametar |DUPLICATE_ref= ignorisan (pomoć)
Fortson, Benjamin W. (2011). Indo-European Language and Culture: An Introduction. Blackwell Textbooks in Linguistics. Volume 30 (2nd izd.). John Wiley & Sons. ISBN 9781444359688. Nepoznati parametar |DUPLICATE_ref= ignorisan (pomoć)
Green, Dennis H. (2000). Language and History in the Early Germanic World (Revised izd.). Cambridge University Press. ISBN 9780521794237. Nepoznati parametar |DUPLICATE_ref= ignorisan (pomoć)
Green, Dennis H. (2003). „Linguistic evidence for the early migrations of the Goths”. Ur.: Heather, Peter. The Visigoths from the Migration Period to the Seventh Century: An Ethnographic Perspective. Volume 4 (Revised izd.). Boydell & Brewer. ISBN 9781843830337. Nepoznati parametar |DUPLICATE_ref= ignorisan (pomoć)
Goffart, Walter A. (1988). The Narrators of Barbarian History (A.D. 550–800): Jordanes, Gregory of Tours, Bede, and Paul the Deacon. Princeton University Press. hdl:2027/heb.01027.
Heather, Peter J. (2006). The Fall of the Roman Empire: A New History of Rome and the Barbarians (Reprint izd.). Oxford University Press. ISBN 9780195159547. Nepoznati parametar |DUPLICATE_ref= ignorisan (pomoć)
Historicus (1935). Frankreichs 33 Eroberungskriege [France's 33 wars of conquest] (na jeziku: nemački). Translated from the French. Foreword by Alcide Ebray (3rd izd.). Internationaler Verlag. Pristupljeno 21. 11. 2015.
Heather, Peter (2010). Empires and Barbarians: The Fall of Rome and the Birth of Europe. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-973560-0.
Hen, Yitzhak (1995). Culture and Religion in Merovingian Gaul: A.D. 481–751. Cultures, Beliefs and Traditions: Medieval and Early Modern Peoples Series. Volume 1. Brill. ISBN 9789004103474. Pristupljeno 26. 11. 2015.
Kershaw, Ian (2008). Hitler: A Biography. New York: W. W. Norton & Company. ISBN 978-0-393-06757-6.
Kibler, William W., ur. (1995). Medieval France: An Encyclopedia. Garland Encyclopedias of the Middle Ages. Volume 2. Psychology Press. ISBN 9780824044442. Pristupljeno 26. 11. 2015.
Kristinsson, Axel (2010). „Germanic expansion and the fall of Rome”. Expansions: Competition and Conquest in Europe Since the Bronze Age. ReykjavíkurAkademían. ISBN 9789979992219. Nepoznati parametar |DUPLICATE_ref= ignorisan (pomoć)
Longerich, Peter (2012). Heinrich Himmler: A Life. Oxford; New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-959232-6.
Majer, Diemut (2003). "Non-Germans" under the Third Reich: The Nazi Judicial and Administrative System in Germany and Occupied Eastern Europe, with Special Regard to Occupied Poland, 1939–1945. Baltimore; London: Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-6493-3.
Nipperdey, Thomas (1996). Germany from Napoleon to Bismarck: 1800-1866. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-60755-9. Nepoznati parametar |DUPLICATE_ref= ignorisan (pomoć)
Ozment, Steven (2004). A Mighty Fortress: A New History of the German People. Harper Perennial. ISBN 978-0060934835. Nepoznati parametar |DUPLICATE_ref= ignorisan (pomoć)
Rodes, John E. (1964). Germany: A History. Holt, Rinehart and Winston. ASIN B0000CM7NW.
Rüger, C. (2004) [1996]. „Germany”. Ur.: Bowman, Alan K.; Champlin, Edward; Lintott, Andrew. The Cambridge Ancient History: X, The Augustan Empire, 43 B.C. – A.D. 69. Volume 10 (2nd izd.). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-26430-3.
Schulman, Jana K. (2002). The Rise of the Medieval World, 500–1300: A Biographical Dictionary. Greenwood Press.
Sheehan, James J. (1989). German History: 1770–1866. Clarendon Press. ISBN 978-0-19-822120-3.
Thompson, James Westfall (1931). Economic and Social History of Europe in the Later Middle Ages (1300–1530).
Van Dam, Raymond (1995). „8: Merovingian Gaul and the Frankish conquests”. Ur.: Fouracre, Paul. The New Cambridge Medieval History. 1, C.500-c.700. Cambridge University Press. ISBN 9780521853606. Pristupljeno 23. 11. 2015.
Wiesflecker, Hermann (1991). Maximilian I. (na jeziku: nemački). Verlag für Geschichte und Politik. ISBN 9783702803087. Pristupljeno 21. 11. 2015.
Wilson, Peter H. (2016). Heart of Europe: A History of the Holy Roman Empire. Belknap Press. ISBN 978-0-674-05809-5. Nepoznati parametar |DUPLICATE_ref= ignorisan (pomoć)
Miroslav Brant, Srednjovekovno doba povijesnog razvitka 1, Biblioteka povijesti, Zagreb, (1980)
Živojinović, Dragoljub (2000). Uspon Evrope (1450—1789) (IV izd.). Beograd.
Udaljcov, A. D.; Kosminski, J. A.; Vajnštajn, O. L. Istorija srednjeg veka. Beograd, 1950. godina
F. Ford, Evropa u doba revolucija (1780—1830), Klio (2005)
Albert Soboul; Francuska revolucija, Naprijed, Zagreb (1966)
J. V. Tarle, Istorija novog veka, Naučna KMD, Beograd (2008)
Čedomir Popov; Građanska Evropa (1770—1914), Zavod za udžbenike (2010)
Žak Godšo, Revolucije 1848, Beograd, Nolit (1971)

Enciklopedija uredi

Ramirez-Faria, Carlos (2007). „Germany”. Concise Encyclopedia Of World History. Atlantic Publishers. ISBN 9788126907755.

Časopisi uredi

Wanger, Günther A. (2010). „Radiometric dating of the type-site for Homo heidelbergensis at Mauer, Germany”. Proceedings of the National Academy of Sciences. 107 (46): 19726—19730. Bibcode:2010PNAS..10719726W. PMC 2993404  . PMID 21041630. doi:10.1073/pnas.1012722107  .
Bordewich, Fergus M. (septembar 2005). „The Ambush That Changed History: An amateur archaeologist discovers the field where wily Germanic warriors halted the spread of the Roman Empire”. Smithsonian magazine.
Lee, Loyd E. (1985). „The German Confederation and the Consolidation of State Power in the South German States, 1815–1848”. Consortium on Revolutionary Europe 1750–1850: Proceedings. 15.

Atlas i mape uredi

Atlas of Germany Wikipedia maps; not copyright

Pregledi uredi

Biesinger, Joseph A. Germany: a reference guide from the Renaissance to the present (2006)
Bithell, Jethro, ed. Germany: A Companion to German Studies (5th ed. 1955), 578pp; essays on German literature, music, philosophy, art and, especially, history. online edition Arhivirano na sajtu Wayback Machine (11. oktobar 2008)
Bösch, Frank. Mass Media and Historical Change: Germany in International Perspective, 1400 to the Present (Berghahn, 2015). 212 pp. online review
Buse, Dieter K. ed. Modern Germany: An Encyclopedia of History, People, and Culture 1871–1990 (2 vol 1998)
Clark, Christopher. Iron Kingdom: The Rise and Downfall of Prussia, 1600–1947 (2006)
Detwiler, Donald S. Germany: A Short History (3rd ed. 1999) 341pp; online edition Arhivirano na sajtu Wayback Machine (31. decembar 2011)
Fulbrook, Mary (1990). A Concise History of Germany. Cambridge concise histories. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-36836-0. This text has updated editions.
Gall, Lothar. Milestones - Setbacks - Sidetracks: The Path to Parliamentary Democracy in Germany, Historical Exhibition in the Deutscher Dom in Berlin (2003), exhibit catalog; heavily illustrated, 420pp; political history since 1800
Holborn, Hajo. A History of Modern Germany (1959–64); vol 1: The Reformation; vol 2: 1648–1840; vol 3: 1840–1945; standard scholarly survey
Maehl, William Harvey. Germany in Western Civilization (1979), 833pp; focus on politics and diplomacy
Ozment, Steven. A Mighty Fortress: A New History of the German People (2005), focus on cultural history
Raff, Diether. History of Germany from the Medieval Empire to the Present (1988) 507pp
Reinhardt, Kurt F. Germany: 2000 Years (2 vols., 1961), stress on cultural topics
Richie, Alexandra. Faust's Metropolis: A History of Berlin (1998), 1168 pp by scholar; excerpt and text search; emphasis on 20th century
Sagarra, Eda. A Social History of Germany 1648–1914 (1977, 2002 edition)
Schulze, Hagen, and Deborah Lucas Schneider. Germany: A New History (2001)
Smith, Helmut Walser, ed. The Oxford Handbook of Modern German History (2011), 862 pp; 35 essays by specialists; Germany since 1760
Snyder, Louis, ed. (1958). Documents of German history. . 620pp; 167 primary sources in English translation
Taylor, A.J.P. The Course of German History: A Survey of the Development of German History since 1815. (2001). 280pp; online edition Arhivirano na sajtu Wayback Machine (31. decembar 2011)
Watson, Peter. The German Genius 992 pp covers many thinkers, writers, scientists etc. since 1750. Watson, Peter (2010). The German Genius: Europe's Third Renaissance, the Second Scientific Revolution and the Twentieth Century. Simon & Schuster. ISBN 978-0-7432-8553-7.
Winkler, Heinrich August. Germany: The Long Road West (2 vol, 2006), since 1789; excerpt and text search vol 1
Zabecki, David T., ed. Germany at War: 400 Years of Military History (4 vol. 2015)

Srednji vek uredi

Arnold, Benjamin. Medieval Germany, 500–1300: A Political Interpretation (1998)
Arnold, Benjamin. Power and Property in Medieval Germany: Economic and Social Change, c. 900–1300 (Oxford University Press, 2004) online edition
Barraclough, Geoffrey. The Origins of Modern Germany (2d ed., 1947)
Fuhrmann, Horst. Germany in the High Middle Ages: c. 1050–1200 (1986)
Haverkamp, Alfred, Helga Braun, and Richard Mortimer. Medieval Germany 1056–1273 (1992)
Innes; Matthew. State and Society in the Early Middle Ages: The Middle Rhine Valley, 400–1000 (Cambridge U.P. 2000) online edition Arhivirano na sajtu Wayback Machine (18. decembar 2009)
Jeep, John M. Medieval Germany: An Encyclopedia (2001), 928pp. 650 articles by 200 scholars cover AD 500 to 1500
Nicholas, David. The Northern Lands: Germanic Europe, c. 1270–c. 1500 (Wiley-Blackwell, 2009). 410 pages.
Reuter, Timothy. Germany in the Early Middle Ages, c. 800–1056 (1991)

Reformacija uredi

Bainton, Roland H. Here I Stand: A Life of Martin Luther (1978; reprinted 1995)
Dickens, A. G. Martin Luther and the Reformation (1969), basic introduction
Holborn, Hajo. A History of Modern Germany: vol 1: The Reformation (1959)
Junghans, Helmar. Martin Luther: Exploring His Life and Times, 1483–1546. (book plus CD ROM) (1998)
MacCulloch, Diarmaid. The Reformation (2005), influential recent survey
Ranke, Leopold von. History of the Reformation in Germany (1905) 792 pp; by Germany's foremost scholar Ranke, Leopold von (1905). History of the Reformation in Germany. . complete text online free
Smith, Preserved (1920). The Age of the Reformation.

Rani novi vek do 1815. uredi

Asprey, Robert B. Frederick the Great: The Magnificent Enigma (2007)
Atkinson, Christopher Thomas (1908). A History of Germany, 1715-1815. Methuen & Company. ISBN 9780722223673.
Blanning, Tim. Frederick the Great: King of Prussia (2016), major new scholarly biography
Bruford W.H. Germany In The Eighteenth Century The Social Background Of The Literary Revival (1935, 1971) online free to borrow, covers social history
Clark, Christopher. Iron Kingdom: The Rise and Downfall of Prussia, 1600–1947 (2006)
Gagliardo, John G. Germany under the Old Regime, 1600–1790 (1991) online edition Arhivirano na sajtu Wayback Machine (27. novembar 2007)
Heal, Bridget. The Cult of the Virgin Mary in Early Modern Germany: Protestant and Catholic Piety, 1500–1648 (2007)
Holborn, Hajo. A History of Modern Germany. Vol 2: 1648–1840 (1962)
Hughes, Michael. Early Modern Germany, 1477–1806 (1992)
Ogilvie, Sheilagh. Germany: A New Social and Economic History, Vol. 1: 1450–1630 (1995) 416pp; Germany: A New Social and Economic History, Vol. 2: 1630–1800 (1996), 448pp
Ogilvie, Sheilagh (2003). A Bitter Living. ISBN 978-0-19-820554-8. doi:10.1093/acprof:oso/9780198205548.001.0001.
Ozment, Steven. Flesh and Spirit: Private Life in Early Modern Germany (2001).

1815–1890. uredi

Blackbourn, David. The Long Nineteenth Century: A History of Germany, 1780–1918 (1998) excerpt and text search
Blackbourn, David, and Geoff Eley. The Peculiarities of German History: Bourgeois Society and Politics in Nineteenth-Century Germany (1984) online edition Arhivirano na sajtu Wayback Machine (7. oktobar 2009)
Brandenburg, Erich. From Bismarck to the World War: A History of German Foreign Policy 1870–1914 (19330 online 562pp; an old standard scholarly history
Brose, Eric Dorn. German History, 1789–1871: From the Holy Roman Empire to the Bismarckian Reich. (1997) online edition Arhivirano na sajtu Wayback Machine (1. decembar 2010)
Craig, Gordon A. Germany, 1866–1945 (1978) online edition Arhivirano na sajtu Wayback Machine (12. avgust 2011)
Hamerow, Theodore S. ed. Age of Bismarck: Documents and Interpretations (1974), 358pp; 133 excerpts from primary sources put in historical context by Professor Hamerow
Hamerow, Theodore S. ed. Otto Von Bismarck and Imperial Germany: A Historical Assessment (1993), excerpts from historians and primary sources
Nipperdey, Thomas (14. 7. 2014). Germany from Napoleon to Bismarck: 1800-1866. Princeton University Press. ISBN 9781400864300. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
Ogilvie, Sheilagh, and Richard Overy. Germany: A New Social and Economic History Volume 3: Since 1800 (2004)
Pflanze Otto, ed. The Unification of Germany, 1848–1871 (1979), essays by historians
Sheehan, James J. German History, 1770–1866 (1993), the major survey in English
Steinberg, Jonathan. Bismarck: A Life (2011), a major scholarly biography
Stern, Fritz. Gold and Iron: Bismark, Bleichroder, and the Building of the German Empire (1979) Bismark worked closely with this leading banker and financier excerpt and text search
Taylor, A.J.P. Bismarck: The Man and the Statesman (1967) online edition Arhivirano na sajtu Wayback Machine (24. jun 2011)
Wehler, Hans-Ulrich. The German Empire 1871–1918 (1984)

1890–1933. uredi

Berghahn, Volker Rolf. Modern Germany: society, economy, and politics in the twentieth century (1987) ACLS E-book
Berghahn, Volker Rolf. Imperial Germany, 1871–1914: Economy, Society, Culture, and Politics (2nd ed. 2005)
Brandenburg, Erich. From Bismarck to the World War: A History of German Foreign Policy 1870–1914 (1927) online.
Cecil, Lamar. Wilhelm II: Prince and Emperor, 1859–1900 (1989) online edition Arhivirano na sajtu Wayback Machine (14. septembar 2011); vol2: Wilhelm II: Emperor and Exile, 1900–1941 (1996) online edition Arhivirano na sajtu Wayback Machine (20. april 2010)
Craig, Gordon A. Germany, 1866–1945 (1978) online edition Arhivirano na sajtu Wayback Machine (12. avgust 2011)
Dugdale, E.T.S. ed. German Diplomatic Documents 1871–1914 (4 vol 1928–31), in English translation. online
Gordon, Peter E., and John P. McCormick, eds. Weimar Thought: A Contested Legacy (Princeton U.P. 2013) 451 pages; scholarly essays on law, culture, politics, philosophy, science, art and architecture
Herwig, Holger H. (1996). The First World War: Germany and Austria–Hungary 1914–1918. Bloomsbury Academic. ISBN 978-0-340-57348-8.
Kolb, Eberhard. The Weimar Republic (2005)
Mommsen, Wolfgang J. Imperial Germany 1867–1918: Politics, Culture and Society in an Authoritarian State (1995)
Peukert, Detlev. The Weimar Republic (1993)
Retallack, James. Imperial Germany, 1871–1918 (Oxford University Press, 2008)
Scheck, Raffael. "Lecture Notes, Germany and Europe, 1871–1945" (2008) full text online, a brief textbook by a leading scholar
Watson, Alexander. Ring of Steel: Germany and Austria-Hungary in World War I (2014), excerpt

Nacistički period uredi

Burleigh, Michael. The Third Reich: A New History. (2000). 864 pp. Stress on antisemitism;
Evans, Richard J. The Coming of the Third Reich: A History. (2004) [2003]. 622 pp.; a major scholarly survey; The Third Reich in Power: 1933–1939. (2005). 800 pp.; The Third Reich at War 1939–1945 (2009)
Overy, Richard. The Dictators: Hitler's Germany and Stalin's Russia (2004); comparative history
Roderick, Stacke. Hitler's Germany: Origins, Interpretations, Legacies (1999)
Spielvogel, Jackson J. and David Redles. Hitler and Nazi Germany (6th ed. 2009) excerpt and text search, 5th ed. 2004
Zentner, Christian and Bedürftig, Friedemann, eds. The Encyclopedia of the Third Reich. (2 vol. 1991). 1120 pp.
Bullock, Alan. Hitler: A Study in Tyranny, (1962) online edition Arhivirano na sajtu Wayback Machine (23. jun 2012)
Friedlander, Saul. Nazi Germany and the Jews, 1933–1945 (2009) abridged version of the standard two volume history
Kershaw, Ian. Hitler, 1889–1936: Hubris. vol. 1. 1999. 700 pp. ; vol 2: Hitler, 1936–1945: Nemesis. 2000. 832 pp.; the leading scholarly biography.
Koonz, Claudia. Mothers in the Fatherland: Women, Family Life, and Nazi Ideology, 1919–1945. (1986). 640 pp. The major study
Speer, Albert. Inside the Third Reich: Memoirs 1970.
Stibbe, Matthew. Women in the Third Reich, 2003, 208 pp.
Tooze, Adam. The Wages of Destruction: The Making and Breaking of the Nazi Economy (2007), highly influential new study; online review by Richard Tilly Arhivirano na sajtu Wayback Machine (11. januar 2012); summary of reviews
Thomsett, Michael C. The German Opposition to Hitler: The Resistance, the Underground, and Assassination Plots, 1938–1945 (2nd ed 2007) 278 pages

Od 1945. uredi

Bark, Dennis L., and David R. Gress (1992). A History of West Germany Vol 1: From Shadow to Substance, 1945–1963. ISBN 978-0-631-16787-7. ; vol 2: : Democracy and Its Discontents 1963–1988. 1992. ISBN 978-0-631-16788-4.
Berghahn, Volker Rolf. Modern Germany: society, economy, and politics in the twentieth century (1987) ACLS E-book online
Hanrieder, Wolfram F (1989). Germany, America, Europe: Forty Years of German Foreign Policy. Yale University Press. ISBN 978-0-300-04022-7.
Jarausch, Konrad H. After Hitler: Recivilizing Germans, 1945–1995 (2008)
Junker, Detlef, ed. The United States and Germany in the Era of the Cold War (2 vol 2004), 150 short essays by scholars covering 1945–1990 excerpt and text search vol 1; excerpt and text search vol 2
Main, Steven J. "The Soviet Occupation of Germany. Hunger, Mass Violence and the Struggle for Peace, 1945–1947." Europe-Asia Studies (2014) 66#8 pp: 1380–1382.
Schwarz, Hans-Peter (1995). Konrad Adenauer: A German Politician and Statesman in a Period of War, Revolution, and Reconstruction. Berghahn Books. ISBN 9781571819604. . excerpt and text search vol 2; also full text vol 1 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (28. jun 2011); and full text vol 2 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (28. jun 2011)
Smith, Gordon, ur. (1992). Developments in German Politics. Duke University Press. ISBN 978-0-8223-1266-6. , broad survey of reunified nation
Weber, Jurgen. Germany, 1945–1990 (Central European University Press, 2004) online edition

Primarni izvori uredi

Beate Ruhm Von Oppen, ed. Documents on Germany under Occupation, 1945–1954 (Oxford University Press, 1955) online

GDR uredi

Fulbrook, Mary. Anatomy of a Dictatorship: Inside the GDR, 1949–1989 (1998)
Fulbrook, Mary. The People's State: East German Society from Hitler to Honecker (2008) excerpt and text search
Harsch, Donna. Revenge of the Domestic: Women, the Family, and Communism in the German Democratic Republic (2008)
Jarausch, Konrad H.. and Eve Duffy. Dictatorship As Experience: Towards a Socio-Cultural History of the GDR (1999)
Jarausch, Konrad H., and Volker Gransow, eds. Uniting Germany: Documents and Debates, 1944–1993 (1994), primary sources on reunification
A. James McAdams, "East Germany and Detente." Cambridge University Press, 1985.
McAdams, A. James. "Germany Divided: From the Wall to Reunification." Princeton University Press, 1992 and 1993.
Pence, Katherine, and Paul Betts, eds. Socialist Modern: East German Everyday Culture and Politics (2008) excerpt and text search
Pritchard, Gareth. The Making of the GDR, 1945–53 (2004)
Ross, Corey. The East German Dictatorship: Problems and Perspectives in the Interpretation of the GDR (2002)
Steiner, André. The Plans That Failed: An Economic History of East Germany, 1945–1989 (2010)

Istoriografija uredi

Berghahn, Volker R., and Simone Lassig, eds. Biography between Structure and Agency: Central European Lives in International Historiography (2008)
Chickering, Roger, ed. Imperial Germany: A Historiographical Companion (1996), 552pp; 18 essays by specialists;
Evans, Richard J. Rereading German History: From Unification to Reunification, 1800–1996 (1997) online edition^{[mrtva veza]}
Hagemann, Karen, and Jean H. Quataert, eds. Gendering Modern German History: Rewriting Historiography (2008)
Hagemann, Karen (2007). „From the Margins to the Mainstream? Women's and Gender History in Germany”. Journal of Women's History. 19 (1): 193—199. S2CID 143068850. doi:10.1353/jowh.2007.0014.
Hagen, William W. German History in Modern Times: Four Lives of the Nation (2012) excerpt
Jarausch, Konrad H., and Michael Geyer, eds. Shattered Past: Reconstructing German Histories (2003)
Klessmann, Christoph. The Divided Past: Rewriting Post-War German History (2001) online edition Arhivirano na sajtu Wayback Machine (28. jun 2011)
Lehmann, Hartmut, and James Van Horn Melton, eds. Paths of Continuity: Central European Historiography from the 1930s to the 1950s (2003)
Perkins, J. A. "Dualism in German Agrarian Historiography, Comparative Studies in Society and History, Apr 1986, Vol. 28 Issue 2, pp. 287–330,
Rüger, Jan, and Nikolaus Wachsmann, eds. Rewriting German history: new perspectives on modern Germany (Palgrave Macmillan, 2015).
Stuchtey, Benedikt, and Peter Wende, eds. British and German Historiography, 1750–1950: Traditions, Perceptions, and Transfers (2000)

Spoljašnje veze uredi

Mediji vezani za članak Istorija Nemačke na Vikimedijinoj ostavi

[1] Germany Facts, Geography

[2] Deutsche Geschichte

[3] Reich. Povijest Njemačke

[4] History of Germany

[5] Istorija postojanja nemačkih Rajha

[6] Nacistička propaganda i njeni baštinici

[7] Nacistička Nemačka - National Geographic Srbija

[8] "Viele Deutsche wollen die Verbrechen der Wehrmacht nicht wahrhaben"

[9] Osnovnыe svedeniя o Holokoste

[10] Smrt Adolfa Hitlera

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]