Википедија

Istorija Pećke patrijaršije

Istorija Pećke patrijaršije obuhvata istoriju Srpske patrijaršije, odnosno Srpske pravoslavne crkve u periodu od 1346. do 1766. godine. Kao pomesna crkva u rangu patrijaršije imala je svojstvo autokefalnosti, a sedište joj je bilo u Pećkom manastiru. Osnovni naslov crkvenog poglavara je glasio: arhiepiskop pećki i patrijarh srpski. Period postojanja Pećke patrijaršije predstavlja jednu od najznačajnijih epoha u istoriji Srpske pravoslavne crkve.[1]

Manastir Pećka patrijaršija
Prvi srpski car Stefan Dušan, pokrovitelj i inicijator stvaranja Srpske patrijaršije (1346)
Srpski patrijarh Jefrem (1375—1380) i (1389—1390)
Srpski pravoslavni manastir Ravanica, zadužbina srpskog kneza Lazara (1371—1389)
Srpski patrijarh Spiridon (1380—1389)
Srpski patrijarh Danilo III (1390—1396)
Srpski pravoslavni manastir Manasija (Resava), zadužbina srpskog despota Stefana Lazarevića (1389—1427)
Srpski patrijarh Makarije I (1557—1572)
Srpski patrijarh Jovan I (1592—1614)
Prostorni opseg obnovljene Srpske patrijaršije tokom 16. i 17. veka
Srpski patrijarh Arsenije III
Srpski patrijarh Arsenije IV

Istorija Pećke patrijaršije deli se na tri perioda:

  • Period prvobitne Pećke patrijaršije, od 1346. do 1463. godine
  • Period borbe za opstanak i obnovu, od 1463. do 1557. godine
  • Period obnovljene Pećke patrijaršije, od 1557. do 1766. godine

Stvaranje Pećke patrijaršije (1346)

uredi

Radom i uticajem Svetog Save i njegovih naslednika na žičko-pećkom prestolu Srpska pravoslavna crkva u državi Nemanjića postala je vrlo važan činilac, ne samo u religiozno-kulturnom, nego i u političkom životu srpskoga naroda. Stoga je sasvim prirodno, da je sa jačanjem političke i ekonomske moći srpske države, uporedo rastao i ugled i snaga Srpske pravoslavne crkve. Kada je kralj Dušan, u naponu svoje političke moći, odlučio da se proglasi carem Srba i Grka, u isto vreme je i starešina pravoslavne crkve u njegovoj proširenoj državi trebalo da dobije naslov patrijarha. Dušana su na tu akciju pokrenuli i naročiti politički razlozi. Pre svega, po državo-pravnom shvatanju na Istoku, car se nije mogao zamisliti bez patrijarha; osim toga, Dušan se mogao nadati, da će u osvojenim grčkim krajevima bolje i lakše moći da uravnoteži odnose, ako kao car Srba i Grka bude u svojoj državi imao i patrijarha, koji će, s formalne strane, dostojno moći zameniti carigradskog Vaseljenskog patrijarha u tim područjima. Za takav postupak imao je i kanonsku podlogu. Po utvrđenoj praksi i kanonskim propisima, granice crkvenih područja imale su se uvek dovoditi u sklad sa državnim granicama. Prema tome, carigradska patrijaršija imala se ipso facto odreći jurisdikcije nad eparhijama koje su otrgnute od Vizantije a pripale su srpskoj državi. Ne znamo da li je Dušan osvojivši grčke zemlje pokušavao da u sporazumu sa Carigradskom patrijaršijom uredi crkvene odnose u njima, ali je nesumnjivo, da carigradski patrijarh, pod vlašću Dušanovog političkog protivnika, nije mogao dati svoj pristanak a još manje učestvovati u podizanju srpske arhiepiskopije na nivo patrijaršije, kad je to išlo na štetu državnih i crkvenih interesa Vizantije. Stoga je verovatnije da Dušan nije ni preduzimao korake u tome pravcu u Carigradu. Za svoje venčanje na carstvo i za proglašenje srpske arhiepiskopije patrijaršijom on se obratio patrijarhu prijateljske bugarske carevine.

Na državnom saboru u Skoplju, na Cvijeti 9/4. 1346, svečano je proglašen srpskim patrijarhom dotadašnji Pećki arhiepiskop, raniji logotet Dušanov, Joanikije II. Na tom saboru, osim cara i vlastele iz cele države, prisutni su bili ne samo svi arhiepiskopi, mitropoliti, episkopi, igumani i drugi predstavnici crkve iz Pećke i Ohridske arhiepiskopije, nego i iz osvojenih područja Carigradske patrijaršije i Svete gore. Kao gost prisustvovao je saboru i bugarski trnovski patrijarh Simeon sa svojim episkopima i drugim višim sveštenstvom. Tom prilikom je rešeno, da neki ugledni episkopi u starim srpskim zemljama, kao skopski, prizrenski, zetski i raški, dobiju naslov mitropolita; skopski mitropolit da se smatra prvoprestolnim, pošto je bio u carevoj prestolnici. Ohridska arhiepiskopija, koja je sva ušla u sastav srpske carevine, ostala je i dalje autokefalna. Samo je njen arhiepiskop morao priznavati prvenstvo časti Pećkom patrijarhu. Grčke eparhije u novoosvojenim krajevima, koje su ranije potpadale pod Carigradsku patrijaršiju, podvrgnute su jurisdikciji Pećkog patrijarha, kao i Sv. Gora sa svojim privilegijama i imunitetima. Sedam dana posle proglašenja patrijaršije, na sam Vaskrs 16. aprila 1346, Bugarski patrijarh Simeon, s novim Pećkim patrijarhom Janićijem II i Ohridskim arhiepiskopom Nikolom, u prisustvu celoga sabora, krunisao je Dušana za cara Srba i Grka.

Reorganizacija

uredi

Uskoro se pristupilo reorganizovanju cijele srpske crkve kao patrijaršije. Osnovane su nove episkopije i potčinjene novim mitropolitima; tako je na primer osnovana nova episkopija u manastiru Lesnovu i podvrgnuta je skopskom mitropolitu. Postavljeni su novi episkopi na novoosnovane ili upražnjene katedre po srpskim i grčkim krajevima; obnavljani su stari i podizani novi manastiri.

Sam car Dušan proveo je cijelu zimu 1347/48. na Sv. Gori obdarivši manastire obilno, ne samo novcem i dragocjenim predmetima, nego i zemljama i selima po raznim krajevima svoje države. Zatim je i Dušanov Zakonik, koji je donesen i dopunjen na saborima u Skoplju 1349. i u Seru 1354, donio vrlo važna naređenja i za ustrojstvo Pećke patrijaršije. Prema Zakoniku i drugim izvorima, Pećkog patrijarha birali su državni sabori, sastavljeni od crkvene i svjetovne vlastele, u sporazumu s vladaocem, a episkope je postavljao Arhijerejski Sabor ili Sinod. Izabrani patrijarh, kao i raniji arhiepiskopi, postavljan je na prijestol Sv. Save i klicalo mu se: Mnogaja ljeta. Oslovljavan je sa Tvoja Svetost, a nazivan je i preosvećenim. Titula mu je bila: po milosti Božjoj arhiepiskop i patrijarh svih srpskih i pomorskih zemalja (neko vrijeme, do smrti patrijarha Save IV, 1375. i patrijarh Srba i Grka). Patrijarh je imao svoga logoteta, kancelara, koji je pisao patrijaršijske akte, potpisivao ih i pečatio. Sami patrijarsi, kao i ohridski arhiepiskopi, potpisivali su se zelenim mastilom. Patrijarhov dvor, kao i carski, imao je naročito azilno pravo. Patrijarhov ugled bio je vrlo velik. Vladalac je svagda u njegovom prisustvu polagao zakletvu i zvao ga da lično učestvuje u svim važnijim državnim poslovima. Vizantski car Jovan Kantakuzin zabilježio je, da je Dušan gologlav izlazio pred vrhovnog starješinu svoje crkve, prihvatao konja pod njim i pomagao mu da sjaše.

Pećka Patrijaršija nazivana je još i velikom crkvom, a imala je, kao i sve njene mitropolije i episkopije, svoja naročita vlastelinstva, sela, ljude i zemlje. Srpska crkva imala je tada, kao i na Zapadu, potpuno feudalan karakter. Mnogi patrijarsi, arhiepiskopi, episkopi i igumani uglednih manastira bili su članovi vladalačke kuće ili iz reda vlastele. Crkvena imanja bila su zaštićena naročitim imunitetom i privilegijama. Tek od vremena turskih provala počeli su vladaoci da opterećuju crkvena imanja izvjesnim daćama.

Po dokumentaciji Glas.srp.uč. dr.t. 8 i 9 beogr. 1866 i 1867 god. u to vreme postojale su episkopije:

i još 8 episkopija, za koje se ne znaju tačno sedište i granice.

Kao jedan od najjačih vlasnika zemlje, crkva je mnogo doprinijela racionalnoj obradi zemlje i ekonomskom progresu. Ona je krčila šume, podizala puteve i građevine, crkvene i profane i naseljavala puste krajeve kolonistima. Ali to veliko bogatstvo rđavo je uticalo na život crkvenih predstavnika, a naročito na viši kler koji je počeo da živi kao i svjetovna vlastela. Stoga se događalo da su neki zauzimali visoka crkvena zvanja ne samo podmićivanjem nego i nasiljem. Episkopi su, osim prihoda od svog prijestonog manastira i vlasteoskih dobara, imali naročiti duhovni dohodak od naroda i sveštenstva u svojoj eparhiji. Taj se danak zvao dimnica i vrhovina. Prihode su kupili naročiti episkopski izaslanici zvani egzarsi. Oni su ujedno bili i nadzornici crkava, parohijskog sveštenstva i religiozno-moralnog narodnog života. Episkopije su isprva dijeljene samo na inorije ili parohije, kasnije i na protopopijate. Parohijski sveštenici nazivani su popovima. Njih su postavljali oblasni episkopi, u sporazumu s vlastelinom mjesta. Svaki pop je dobivao po tri zakonite njive za svoje izdržavanje, ali se mnogi imali i svoje baštine. Osim bogosluženja bavili su se najviše obrađivanjem zemlje. Za obavljanje crkvenih funkcija dobivali su od naroda — bir, prinos u prirodnim plodovima. Ugledna i bogata srpska i grčka vlastela, naročito u južnim krajevima imali su u svojim dvorovima i domaće crkve, pri kojima je obično postavljan naročiti kaluđer za obavljanje bogosluženja.

Crkveni sud

uredi

Crkveni sud je bio od velikog ugleda. On je sudio u građanskim i krivičnim poslovima svim ljudima, koji su pripadali crkvenim vlastelinstvima, a tih je bilo onda mnogo. Duhovni sud s ispovijedanjem vršili su naročiti ispovjednici, zvani duhovnici, po određenim okruzima. Oni su isprva bili iz reda najuglednijih parohijskih sveštenika i protopopa, a kasnije i kaluđeri. Da bi se zatrle mnoge praznovjerice iz mnogobožačkih vremena u širokim narodnim masama, osim crkvenog zakonodavstva i Dušanov Zakonik je ustao svom strogošću srednjovekovnog zakonodavstva protiv praznovjerica i vradžbina, iskopavanja i spaljivanja mrtvaca, vukodlaka itd.

Proglašenje Pećke arhiepiskopije za patrijaršiju nije u prvi mah izazvalo protest Carigradske patrijaršije, iako su time njeni interesi bili znatno okrnjeni. Tek poslije nekoliko godina (1350—1353), nesumnjivo pod uticajem političkih intriga vizantskog cara uzurpatora Ivana Kantakuzena, poslije novih Dušanovih osvajanja na štetu Vizantije i neuspjelih Kantakuzenovih pokušaja da povrati izgubljene krajeve, carigradski patrijarh Kalist I je odlučio da izopšti cara Dušana, patrijarha Janićija II i ostale srpske arhijereje, pravdajući odluku time, što je tobože skopski sabor nenadležno ustanovio srpsko carstvo i patrijaršiju. Iako je očigledno, da je odluka o izopštenju imala politički cilj, ona je načinila nesumnjivu štetu, a ni sam Dušan nije mogao ostati potpuno ravnodušan prema njoj. Stoga je on pokušao da raščisti taj spor i da izmiri Pećku patrijaršiju s Carigradskom patrijaršijom. Ali drugi krupniji i važniji državni poslovi omeli su ga da svoju namjeru izvede do kraja.[2][3]

U međuvremenu je 3/9. 1354. godine umro prvi srpski patrijarh Janićije II na putu za Peć iz logora Dušanova kod Žiče. Na prijestolu ga je zamijenio patrijarh Sava IV, koji je izabran na saboru u Seru, dakle u bivšoj grčkoj oblasti, krajem 1354. godine. Sava je nadživio careve Dušana (— 20/12. 1355) i Uroša (— 2/12. 1371).

Patrijarh Sava

uredi

Za njegovo vrijeme činjeni su koraci i s grčke i sa srpske strane da dođe do izmirenja između carigradske i P. P. Ta akcija dovela je najzad 1375. do povoljnog rezultata. Prvi korak u tome pravcu učinio je sam carigradski patrijarh Kalist I, koji je i bacio prokletstvo na Srbe. On je, naime, po sporazumu s carem Ivanom Paleologom, kada je zaprijetila velika opasnost od Turaka, utvrđenih u Trakiji, došao 1364. u Ser udovici cara Dušana, carici Jeleni, da preko nje i cesara Uglješe potraži pomoć od Srba i ujedno da povede pregovore o izmirenju carigradske i P. P. Slučaj je međutim htio da se Kalist uskoro razbolio i umro u Seru. Opasnost od Turaka i ovaj boravak i smrt Kalistova među Srbima ublažili su zategnutost odnosa između srpske i grčke crkve, te je sve više bilo dispozicije za konačno izmirenje.

Smrću Kalistovom prekinute pregovore nastavio je despot Uglješa pod uticajem grčkog sveštenstva, pošto se proglasio samostalnim gospodarom serske i dramske oblasti. On je 1368. sve eparhije u svojim oblastima izdvojio iz P. P. i povratio ih pod jurisdikciju carigradskog patrijarha, koji je dramskog mitropolita postavio za svoga namjesnika ili egzarha u Uglješinoj državi. Izgleda da pećki patrijarh Sava IV nije htio pristati na tu transakciju, te su pregovori o tome trajali tri godine, ali bez rezultata. Stoga je ugovor o izmirenju sklopljen samo s Uglješom, i patrijarh carigradski Filotej svečano ga je objavio u Seru maja 1371, poslije povratka cara Jovana Paleologa sa Zapada, gdje je tražio pomoć protiv Turaka i papi obećao, da će primiti uniju s rimskom crkvom.

Uglješa je ubrzo poslije toga, zajedno s bratom Vukašinom, poginuo na Marici 26/9. 1371. Provale Turaka u južne srpske krajeve poslije ove pogibije i teške nesreće koje su zatim jedna za drugom stizale srpski narod, naročito poslije smrti cara Uroša, pojačavale su u narodu i kod mnogih sujevjernih predstavnika srpske crkve uvjerenje da su sve to posljedice prokletstva, te su neki pisci, toga i kasnijeg vremena, osuđivali cara Dušana što se samovlasno proglasio carem i postavio patrijarha, a nije ostavio onako kako je Sv. Sava uredio. Ipak se teret prokletstva najjače osjećao među mnogobrojnim srpskim kaluđerima u Sv. Gori, koji su živjeli izmiješano s Grcima, jer Grci nisu htjeli a ni smjeli da služe ni da se pričešćuju sa Srbima, koji su bili pod izopštenjem, naročito poslije maričke pogibije, kada je sva Sv. Gora ponovno došla pod vlast Vizantije.

Stoga su srpski svetogorski kaluđeri uzeli inicijativu da se skine prokletstvo sa srpske crkve i carigradska se patrijaršija konačno izmiri sa P. P. Glavni pokretač te akcije bio je svetogorski starac Isaija, rodom iz Polimlja. Pošto je spremio teren u Carigradu, on je 1374. otišao knezu Lazaru, kao najuglednijemu srpskom gospodaru toga vremena, i obavijestio ga o potrebi izmirenja. Knez je shvatio Isaijinu brigu, i poslao ga patrijarhu Savi IV. Srpski patrijarh je i sada jedva dao svoj pristanak, smatrajući kletvu nepravednom i zlobnom grčkom osvetom. Dobivši pristanak od patrijarha i od najmoćnijeg gospodara srpskog Isaija je dobio ovlašćenje i od Lazarevog državnog sabora da sprovede izmirenje grčke i srpske crkve. Snabdjeven darovima, Isaija je, u pratnji bivšeg prote Sv. Gore Teofila i još trojice kaluđera, otišao u Carigrad. Car Ivan Paleolog i patrijarh Filotej, s cijelim svojim saborom, primili su lijepo ovo izaslanstvo svetogorskih kaluđera, i poslije kratkog savjetovanja odlučeno je da se skine prokletstvo, kako s bivših careva i patrijaraha srpskih, tako i sa svih živih i mrtvih članova srpske crkve, da se prizna kanoničnost potpuno samostalnog i nikomu nepodloženog srpskog patrijarha i da se za sve to traži samo obveza: da Srbi, ako opet ojačaju i uzmu grčke krajeve, neće više zbacivati s prijestola grčke mitropolite i episkope, koje zateknu u osvojenim krajevima.

O svemu tome načinjen je akt (tomos) i određeno je, da sa svetogorskim izaslanicima idu u Srbiju carigradski jeromonasi Matej i Mojsej, koji će svečano objaviti izmirenje carigradske i P. P. Poslanici su početkom 1375. došli u Prizren, gdje je tada stanovao patrijarh, i tu na svečanoj liturgiji proglasili izmirenje. Biograf patrijarha Save IV koji je u to doba (29/4. 1375) umro, završava opis toga događaja riječima: I bi radost velika i veselje, jer se spojiše udovi s glavom, i crkva opet dobi svoje blagoljepije.

Prizrenski akt

uredi

Prizrenskim aktom 1375. izvršeno je izmirenje grčke i srpske crkve, ali u samoj Pećkoj patrijaršiji nije više bilo pravoga mira i reda. S padom državnog jedinstva opadala je i gubila se moć i srpske crkve. U rascjepkanim i često zavađenim srpskim državicama nije moglo ni u crkvenoj upravi biti sve povoljno. Stoga su na visoka crkvena dostojanstva češće dolazili i takvi ljudi koji ni srcem ni umom nisu bili dorasli svome pozivu, te su separatističke težnje svojih političkih gospodara prenosili i u crkvu.

Jasno je bilo da je s padom državnog jedinstva palo i crkveno jedinstvo, iako je Pećki patrijarh po imenu i dalje važio kao vrhovni poglavar cijele srpske pravoslavne crkve po svim srpskim zemljama Dušanove i Uroševe carevine. To se naročito jasno pokazalo prilikom izbora novog patrijarha, poslije smrti Save IV. Dotle je patrijarha birao državni sabor sa svojim vladaocem; sada je međutim bilo više vladalaca. Stoga je učinjen sporazum između kneza Lazara i Đurđa II Balšića, gospodara Zete i Peći, da patrijarha izabere sabor samih arhijereja i igumana iz svih srpskih zemalja bez uticaja državnih gospodara i njihove vlastele. S tim zadatkom sabor se sastao u Peći krajem septembra 1375, ali dugo vremena nije moglo doći do sporazuma.

Mnogi predstavnici crkve, slijedeći separatistički duh tadašnje svjetovne vlastele, pokušavali su i na ovome, čisto crkvenom, saboru, da proture svoje lične ili provincijalne interese. O općim interesima nije se vodilo računa. Stoga su se, poslije mnogo prepirke, članovi sabora složili oko predloga, da za pećkog patrijarha izaberu jednog pustinjaka, čuvenog starca Jefrema. Jefrem je osjetio svu težinu položaja, i tek na veliko navaljivanje sa svih strana primio se izbora 3/10. 1375. Ali je on već oko 1382. morao napustiti patrijarški prijesto i povukao se ponovno u svoj osamljeni, pustinjački život.

Kosovska bitka

uredi

Poslije kosovske bitke (1389), za vlade despot Stefana Lazarevića, koji je uspio da najveći dio srpskih zemalja okupi pod svoju vlast, nastupile su bolje prilike za P. P. Istina, patrijaršija je izgubila sve episkopije u južnim krajevima, koje su, s padom pod Turke, došle pod jurisdikciju ohridske arhiepiskopije, štaviše, i sjedište patrijarha odsada je bilo više u Žiči nego u Peći, ali je ipak ugled njihov u sređenijim državnim prilikama znatno ojačao. U isto vrijeme počeo je ponovno da oživljava i duhovni život u Pećke patrijaršije, da se razvija crkvena književnost, arhitektura i ostale grane umjetnosti. Tada je Srbija, a s njom i Pećke patrijaršije, postala utočište i stranih učenih i drugih kulturnih ljudi s istoka i juga, koji su pred Turcima morali napustiti svoju otadžbinu i potražiti povoljniji teren za svoj rad. Ali se i ovdje, s premještajem državnog i crkvenog centra na sjever, i cijela duhovna i materijalna kultura kretala u tome pravcu, prema Savi i Dunavu, dok je ranije, za Nemanjića glavna njena snaga bila u centralnim i južnim krajevima srpske zemlje. Despot Stevan prenio je svoju prestonicu iz Kruševca u Beograd, obnovio je njenu mačvansku mitropoliju, sagradio je u Beogradu veliki manastir s bolnicom i crkvom, u koju je iz Kruševca prenio moći Sv. Petke (Paraskeve) i carice Sv. Teofanije. Te moći dobila je 1398. u Vidinu njegova mati, kneginja Milica, s Uglješinom udovicom, Jefimijom, od sultana Bajazita. Glavnu svoju zadužbinu Stefan je podigao u Resavi. To je manastir Manasija, koji je ogradio čitavim gradom za odbranu. U taj manastir dovedeni su obrazovani kaluđeri s raznih strana, da prepisuju, prevode i ispravljaju crkvene knjige. To su čuveni resavski prevoditelji, čija su djela od 15. do 17. vijeka bila od velikog uticaja ne samo među Srbima nego i među Bugarima. Stefanov nasljednik, despot Đurađ Branković, pošto je Beograd morao da preda Mađarima (1427), sagradio je na Dunavu nov grad Smederevo (1430) i u njega prenijeo u Carigradu nabavljene moći Sv. Luke evanđeliste. Uz to je Smederevo postalo sjedište mitropolita obnovljene braničevske mitropolije, a oko 1456, kada je i Žiča pala pod Turke i posljednji srpski patrijarh samostalne srpske države Arsenije II, stanovao je u Smederevu, u tome posljednjem utočištu srpske sredovječne države i crkve, prosvjete i kulture.

Turska vlast

uredi

S propadanjem srpske državne samostalnosti uporedo se gasila i samostalnost P. P. Svi krajevi P. P., koje su Turci postepeno osvajali, oduzimani su od nje i podvrgavani jurisdikciji ohridske arhiepiskopije, čiji je arhiepiskop živio pod turskom vlašću već od kraja 14. vijeka. Nekoliko godina pred pad Smedereva pod Turke (1459), obje patrijarhove rezidencije, Pećka patrijaršija i Žiča, nalazile su se van granica Srbije, te je despot Đurađ Branković, poslije smrti patrijarha Nikodima II ili odlaska njegova za ohridskog arhiepiskopa, bio prisiljen da pita carigradskog patrijarha Genadija Sholarija, da li se može postaviti novi arhiepiskop i patrijarh i u tome slučaju, ako nije više u njegovoj državi mjesto koje je dotle bilo katedra arhiepiskopa i patrijarha. Sholarije je odgovorio: Vladalac mjesta i sabor episkopa mogu postaviti arhiepiskopa i patrijarha, iako ne postoji mjesto, u kome je ranije bila njegova katedra; samo u novom mjestu gdje se bude nalazio arhiepiskop i patrijarh, ne može postojati drugi episkop. Tako je posljednji patrijarh u samostalnoj srpskoj srednjovjekovnoj Srbiji, Arsenije II, po svoj prilici ranije bio mitropolit smederevski, i njegova je patrijaršija obuhvatala samo krajeve Srbije sjeverno od Kruševca i Zapadne Morave. Sve ostalo bilo je pod ohridskom arhiepiskopijom.

Kada je Smederevo palo pod Turke 1459, i kada je, uskoro zatim, umro patrijarh Arsenije II (oko 1463), vlast ohridskog arhiepiskopa mehanički se proširila i na taj još preostali dio nekadašnje P. P. Ipak izgleda, da svi neko vrijeme hercegovački ili mileševski mitropoliti smatrani kao zamjenici pećkog patrijarha, jer se pokatkad u zapisima iz prve četvrtine 16. vijeka za njih kaže, da drže prijesto Sv. Save. Nešto kasnije, 1530. do 1541, činio je energične pokušaje smederevski mitropolit Pavle, da obnovi autokefalnu Pećku patrijaršiju, pa je neko vrijeme, pomoću turskih vlasti uspio da ovlada i samom Peći i učini da ohridski arhiepiskop Prohor, koji ga je gonio i ometao u njegovoj težnji, bude zatočen.

Ali, kada je Prohoru pošlo za rukom da se oslobodi tamnice, uspio je da konačno suzbije Pavlovu akciju: 1541. saborno ga je prokleo i lišio episkopskog čina, kao i sve one koje je Pavle rukopoložio na razna crkvena dostojanstva, radeći na novoj organizaciji P. P. Tako je ponovno cijela srpska crkva došla pod vlast ohridske arhiepiskopije, ali samo za kratko vrijeme.

Već za prvih turskih provala u područje Pećke patrijaršije, popaljeni su i opljačkani mnogi manastiri i crkve, naročito po gradovima i u blizini glavnih puteva. Kada su Turci konačno osvojili svu teritoriju Pećke patrijaršije, tada su postepeno sve veće i ljepše crkve i manastire po gradovima pretvarali u džamije ili ih razoravali, pa od njihova materijala gradili sebi bogomolje, mostove, gostionice i druge javne zgrade. Tako su na primer od mitropolitske crkve i manastira u Beogradu načinili bezisten i karavansaraj.

U Skoplju su takođe porušili sve stare srpske crkve, te se ni jedna od mnogih crkava iz doba Nemanjića nije očuvala ni kao džamija. Srbima su Turci ostavljali samo male i trošne crkvice i kapele, bez zvona i krstova. Putnici kroz srpske krajeve u 16. vijeku zabilježili su, da su u Nišu tada vidjeli 7 džamija, a samo jednu malu drvenu crkvu. U Sremskoj Mitrovici bilo je 17 džamija, a ni jedna crkva itd. Ni popravka starih crkava nije se dopuštala bez velikog mita, pa i tada često samo materijalom od stare crkve.

Zvona su Turci poskidali gdje god su ih našli, te se u crkve pozivalo samo drvenim klepalima i gvozdenim zvečkama. Crkvene dragocjenosti su razgrabljene i upropaštene tako, da je na primer putnik Stefan Gerlah 1578. u beogradskoj prijestolničkoj crkvi našao putir, diskos i svijećnjake samo od drva. Gotovo sva sela i zemlje, metohije, koje su srpski vladaoci i vlastela darivali svojim zadužbinama za uzdržavanje, Turci su uzeli i pretvorili u svoje spahiluke i vakufe. Jedva je poneki veći manastir u zabitnijem kraju uspio da kod sultana isposluje pravo na uživanje bar najmanjega dijela svojih pređašnjih dobara. Većina manastira je sasvim opustjela, jer kaluđeri, koje Turci nisu pobili, nisu mogli podnositi namete i nasilja, te su se razbjegli koje u Sv. Goru, a koje u vrleti i planine.

Tu, daleko od turskih oči, uz pomoć pribjeglog naroda, gradili su oni male crkve i manastiriće, obično kraj kakvog gorskog izvora ili rječice, da se oko njih može narod slobodnije okupljati. Nemajući imanja oni su se uzdržavali većinom od milostinje, koju su od naroda dobivali, te su radi toga često odlazili „u pisaniju”, da kupe milostinju po raznim krajevima srpskoga naroda. Kasnije odlazili i u druge pravoslavne zemlje, naročito u Rumuniju i Rusiju, odakle su pojedini vladaoci i vlastela katkada slali i veće darove u dragocjenostima i novcu.

Parohijsko sveštenstvo je takođe mnogo patilo od Turaka. Stoga ih je malo bilo, te neka sela i desetinama godina nisu viđala sveštenika. Rađalo se, živjelo i umiralo bez crkvenog blagoslova, bez tajni i obreda. U selima, gdje je bilo sveštenika, nosili su se oni kao i ostali seljaci; razlikovali su se od njih samo popovskom kapom. Ako nisu znali kakav zanat, oni su orali i kopali zemlju kao i drugi težaci. Putnici iz toga doba zabilježili su da su i po većini mjestima viđali sveštenike bosonoge i odrpane pri pogrebima i drugim obredima. Gradski sveštenici živjeli su nešto bolje. Oni su se obično bavili kakvim zanatom. Tako je na primer beogradski prota krajem 16. vijeka bio po zanatu bojadžija, jer od malih parohijskih prihoda nije mogao živjeti.

Po zakonu su Turci priznavali slobodu vjeroispovijesti, ali su u praksi svim silama nastojali, da sve ono što je imućnije i uglednije u narodu primi njihovu vjeru. Za prost narod nisu se toliko otimali, jer su im bili potrebni podanici, raja, koja će harač plaćati i sve druge terete snositi, od kojih su muslimani bili oslobođeni. Karakteristično je da se na teritoriji Pećke patrijaršije i u to tako teško doba, kada nigdje nije bilo ni političke ni crkvene samostalnosti, i kada su upropašćavane sve ranije kulturne tekovine, osjećao još dosta snažan duhovni život i rad na crkvenoj pismenosti. Štaviše, Srbi su među prvim narodima, i u tako teškim prilikama, pohitali da iskoriste izum štampe. Prva srpska štamparija osnovana je u manastiru pri mitropoliji na Cetinju 1493, i zatim u Mlecima 1519, Goraždi, Gračanici na Kosovu, Mileševi, Skadru, Beogradu itd. Iako su te prve srpske štamparije bile kratkog vijeka (1493—1566), ipak su one dosta koristile ne samo srpskoj crkvi, nego i rumunskoj, bugarskoj i ruskoj. Osim toga, među Srbima se još i tada nalazilo toliko spremnih književnih radnika, te su im Rusi naručivali pisanje službi i pohvala za svoje svetitelje. Tako se na primer zna, da je oko 1532—1538. naročiti poslanik došao iz Rusije u Srbiju crnoriscu Anikiti, zvanomu Lav Filisof i on je napisao tri pohvalne riječi ruskim svetiteljima prema podacima dobivenim od poslanika.

Obnova Srpske patrijaršije (1557)

uredi

U vezi s tim duhovnim životom bila je i stalna težnja, da se obnovi crkvena samostalnost i organizova institucija, koja će okupiti u jednu duhovnu zajednicu sve pravoslavne Srbe pod turskom vlašću. Raniji neuspjesi u tome pravcu doveli su do povoljnih rezultata u početku druge polovine 16. vijeka. Tada se na sultanovom dvoru u Carigradu nalazio, već u vrlo uglednom položaju, poturčeni Srbin Hercegovac Mehmed Sokolović, potonji veliki vezir Sulejmana Veličanstvenog. Mehmedovom intervencijom pošlo je za rukom njegovomu rođaku Makariju, ranijem hilandarskom kaluđeru, da 1557. dobije od sultana odobrenje za obnavljanje samostalne Pećke Patrijaršije. Ohridski arhiepiskop bio je nemoćan da išta preduzme protiv ove akcije, koja je imala tako moćnog zaštitnika na sultanovom dvoru. Za prvog patrijarha obnovljene Pećke Patrijaršije postavljen je sam Makarije. U sastav obnovljene P. P. ušle su tada ne samo sve srpske zemlje, koje su i za careva Dušana i Uroša bile sastavni dio njen, nego i sve druge zemlje, u kojima su Srbi živjeli pod raznim gospodarima ili su ih naselili emigracijama za vrijeme turske invazije. Tako je obnovljena P. P., pored svoje stare teritorije u Južnoj i Sjevernoj Srbiji i Crnoj Gori, obuhvatila još dvije eparhije u današnjoj Bugarskoj (Ćustendil i Samokov), cijelu Bosnu i Hercegovinu s Dalmacijom, Srijem i Slavoniju s Hrvatskom, Banat i Bačku s Baranjom, sve do više Budima, Temišvara i Arada, gdje su se, bježeći pred Turcima, naselili mnogi pravoslavni Srbi. Ohridskoj arhiepiskopiji ostali su samo krajevi južno od Tetova, Skoplja, Velesa i Štipa (Ohrid, Bitolj, Prilep, Kavadar i Strumica. Tako su prvi put gotovo svi Srbi došli u jednu narodno-crkvenu zajednicu, koja je stekla vanrednih zasluga ne samo za očuvanje i proširenje pravoslavlja, nego i za održanje i razvijanje srpske nacionalne svijesti.

Patrijarh srpski Makarije pristupio je odmah uređenju svoje patrijaršije, u smislu prava i povlastica, koje su imali i carigradski patrijarsi u Turskoj. Ta prava i povlastice priznavali su srpskog patrijarha ne samo vrhovnim duhovnim poglavicom u području Pećke Patrijaršije, nego, u neku ruku, i svjetovnim starješinom svoga naroda. Peć je ponovno uzeta za sjedište srpskih patrijarha, obnovljene su mnoge opustjele eparhije i podignuto je nekoliko novih, naročito po Ugarskoj i Slavoniji. Opustjeli, orobljeni i popaljeni manastiri počeli su se oporavljati i puniti kaluđerima; a podizani su i novi, naročito u Sjevernoj Srbiji pod planinama Ovčarom i Kablarom, po Bosni, Srijemu, Ugarskoj, Slavoniji i Hrvatskoj. Uskoro se umnožio i broj prepisivača crkvenih knjiga, pošto su štamparije, silom teških prilika, morale prekinuti svoj rad. Od tih prepisivača sačuvano je mnogo i umjetnički izrađenih rukopisa po raznim srpskim krajevima i mnogim stranim bibliotekama. Pod uticajem Makarijeve akcije uopšte zastrujao je nov život po cijelom srpskom narodu i dobio je poleta.

Borba za oslobođenje od Turaka

uredi

Poslije Makarijeve smrti (1574) njegovi nasljednici počeli su postepeno da se zanose i mišlju o političkom oslobođenju od Turaka. Patrijarh Jovan (1592—1614) stupio je radi toga u odnose sa zapadnim vladaocima. Za njegovo vrijeme, početkom 1594, podigli su banatski Srbi, pod duhovnim vodstvom vršačkog episkopa Teodora, ustanak protiv Turaka, noseći na zastavama lik Sv. Save; ali ne dobivši pomoći, morali su kapitulirati i seliti se u Erdelj. 1597. podigao je u Hercegovini ustanak znameniti vojvoda Grdan, pomagan od hercegovačkog mitropolita Visariona. I taj je ustanak ugušen, ali se od toga doba javljaju sve više uskoci i hajduci, koji stalno uznemiruju Turke i pripremaju teren za oslobođenje. U velikoj težnji za oslobođenjem naroda od Turaka pećki patrijarsi i pojedini njihovi episkopi stupali su često u prijateljske odnose i s rimskim papama, koji su u to doba i kasnije često podsticali zapadne vladaoce na krstaški rat protiv Turaka, ali su patrijarsi i direktno pregovarali s pojedinim zapadnim kneževima i vladaocima. Od svih tih pregovora nije bilo ništa, jer su tada i na zapadu političke prilike bile vrlo nepovoljne, te niko nije mogao pristupiti akciji za protjerivanje Turaka. Stoga je Patrijarh srpski Pajsije I (1614—1647), koji je neko vrijeme i sam vodio pregovore s Rimom, počeo obraćati veću pažnju na pravoslavnu Rusiju, i s njom je došao u vezu, prvo preko vršačkog mitropolita Antonija (1632), a zatim preko skopskog mitropolita Simeona, koji je 1641. otišao u Moskvu i izradio carsku darovnicu katedralnoj crkvi. Patrijarh srpski Gavrilo I (1648—1655), pozvan u političkoj misiji od moldavskog vojvode Mateja Besarabe da posreduje za mir između njega i hetmana Bogdana Hmeljnickog, prešao je kasnije i lično u Rusiju, ali su ga Turci radi toga, kad se vratio, uhvatili, zatvorili i pogubili 30/8 1659. Najživlje učešće u radu na oslobođenju Srba od Turaka imali su patrijarsi Arsenije III Crnojević (1674. do 1690) i Arsenije IV Jovanović (1725. do 1739). Austrijski nastup, pomoću srpskih ustanika, u Južnoj Srbiji 1689. i njihovo osvajanje Skoplja, Prizrena i Peći odlučilo je patrijarha Arsenija III, da se pridruži austrijskoj vojsci i da pozove narod na borbu s Turcima za oslobođenje. Ali austrijski neuspjesi prisilili su ga početkom 1690, da se s patrijaraškim dragocjenostima, s episkopima, kaluđerima i nekoliko desetina hiljada naroda, ukloni pred turskom osvetom, jer su se Turci, u ogorčenju na raju, koja se na njih digla, grozno osvetili svakomu Srbinu ustaniku, koji bi im pao u ruke. Stoga su tada opustjeli mnogi krajevi, naročito oko Peći, Prizrena i Prištine, koje su uskoro Arnauti naselili. Mnoga srpska sela, crkve i manastiri propali su i uništeni su tom prilikom.

Obezglavljenu Pećku Patrijaršiju spasio je tada od propasti novi patrijarh Kalinik I (1691—1710), koji je uspio da umiri Turke. Ali život je bivao sve teži, naročito poslije 1737, kada je, za vrijeme novog austrijsko-turskog rata 1737. do 1739, pod pritiskom teških prilika, u želji za oslobođenjem, podigao ustanak i patrijarh Arsenije IV, pa poslije neuspjeha s nešto naroda jedva živ izbjegao pod austrijsku vlast.

Grci patrijarsi

uredi

Otuda Turci nisu imali više vjere u Srbe, te su, u sporazumu s carigradskim patrijarsima, počeli postavljati Grke za pećke patrijarhe. Prvi Grk patrijarh P. P. bio je Joanikije III Karadža, koji se spominje kao srpski patrijarh do 1746, kasnije kao halkidonski mitropolit i najzad 1760 kao carigradski patrijarh. Grci patrijarsi postavljali su i za episkope samo Grke, te su zajedno globili srpski narod i pljačkali crkve i manastire. Uticaj Grka Fanariota učinio je, da su se otuda i na pećkom patrijarškom prijestolu vrlo brzo mijenjali patrijarsi, kao što je to već od 17. vijeka bio običaj na carigradskom i ohridskom prijestolu. Stoga se za ne puna tri decenija, poslije bijega patrijarha Arsenija IV, od 1737—1766 na pećkom prijestolu izmijenilo 10 patrijarha, 5 Grka i 5 Srba. Sve je to učinilo, da je ugled pećkih patrijarha u drugoj polovini 18. vijeka sasvim pao, i da se P. P. silno zadužila državnoj blagajnici i privatnim vjerovnicima. To teško stanje P. P. iskoristio je energični carigradski patrijarh Sanmilo I (1763—1768) za svoje ciljeve, i spremio je teren, da ukine autokefalnost P. P. i da sve njeno područje podvrgne svojoj jurisdikciji. Posljednji Srbin pećki patrijarh bio je Vasilije Jovanović-Brkić, rodom iz Srijemskih Karlovaca (1763—1765). Njega su Grci optužili pred turskim vlastima kao uhodu i izdajnika, te je aprila 1765 poslan u progonstvo na ostrvo Kipar, a na njegovo mesto poslat je iz Carigrada Grk Kalinik II.

Ukidanje Pećke patrijaršije

uredi

Neposredno po preuzimanju uprave, Kalinik II je u sporazumu s carigradskim patrijarhom Samuilom preduzeo korake ka ukidanju patrijaršije. Opisavši teško materijalno stanje P. P., zajedno s ostalim Grcima episkopima P. P., predložio je sultanu, da se P. P. ukine i sjedini s carigradskom. Samuilo je uspio da uvjeri sultana, da je ukidanje P. P. i njeno sjedinjenje s carigradskom patrijaršijom potrebno i iz državnih interesa, jer će državna blagajna moći uredno dobivati propisani danak za P. P. i utjerati sav zaostali dug, a uz to će Grci episkopi umjeti bolje čuvati Srbe u vjernosti sultanu, nego njihovi episkopi, koji su uvijek pokazivali sklonost austrijskomu cesaru i ruskomu caru. Pred takovim razlozima sultan Mustafa III je 13/9 1766 izdao ferman, kojim se ukida P. P., s tim, da sav njen dug plati carigradska patrijaršija i ubuduće, odvojenom sumom od svoga danka, redovno plaća godišnji danak, određen za teritoriju ukinute P. P.

Poslije ukidanja P. P. svi njeni mitropoliti i episkopi srpske narodnosti skinuti su sa svojih katedara, a na njihova mjesta su postavljeni Grci, koji su brzo od srpskih crkava, sveštenstva i naroda naplatiti dug i danak P. P., pa zatim pokupili darove za carigradsku patrijaršiju i obogatili sebe. Srpski mitropoliti i episkopi ukinute P. P., njih devet (štipski, samokovski, skopski, niški, novo-pazarski, užički, hercegovački, bosanski i beogradski), molili su, preko crnogorskog vladike Vasilija Petrovića, zaštitu ruske crkve i države, i tražili su da se P. P. održi. Ali se tada na ruskom dvoru radilo na grčkom projektu (na obnovljenju Vizantije), i srpski vapaji su ostali bez uspjeha. Grci su, međutim, odmah uzeli vlast u svoje ruke na području ukinute P. P. Patrijarh Vasilije Brkić otišao je u Rusiju, gdje je umro 1772, a Srbi episkopi ostali su dijelom u zatočenju, dijelom su se sami povukli u Sv. Goru ili druge manastire, i pomrli su kao izgnanici. Njihova mjesta zauzeli su gotovo sami Grci. A da bi se sasvim zatro i trag P. P., u Peći nije postavljen episkop, već je patrijarški manastir, s cijelom starom hvostanskom eparhijom, potčinjen je prizrenskom mitropolitu.

Patrijarhe u obnovljenoj P. P. birao je zbor srpskih mitropolita, episkopa, igumana i drugih crkvenih i narodnih predstavnika. Izabranog je sultan beratom potvrđivao. Da se spriječe zloupotrebe i neredi poslije smrti patrijarhove, neki su patrijarsi još za svoga života, u dogovoru s crkvenim i narodnim predstavnicima, birali sebi nasljednika. Tako je postupio već prvi patrijarh Makarije, ustupivši još za života svoj prijesto Antoniju. Slično je učinio u 17. vijeku i Maksim s Arsenijem III, a u 18. vijeku Mojsije Rajović s Arsenijem IV. No za ratnih i drugih vanrednih prilika i sami su Turci, a kasnije carigradski patrijarsi u sporazumu s Turcima, postavljali pećke patrijarhe. Patrijarsi su imali dužnost, da za svoje imenovanje polože u državnu blagajnu 2.000 dukata (u 16. vijeku), i uz to da daju propisani godišnji danak za P. P. (od 100.000 groša u 18. vijeku). Osim toga, prilikom svake promjene na carskom prijestolu morali su i patrijarsi, kao i svi državni činovnici, obnavljati berate na svoje dostojanstvo i zato plaćati posebnu taksu. Kao vrhovne narodne starješine i u svjetovnim poslovima, patrijarsi su bili odgovorni sultanima i za vjernost i odanost podanika svoje vjere.

U početku 17. vijeka pećki su patrijarsi imali neko vrijeme pod svojom vlašću oko 40 mitropolija i episkopija, ali za ratova i raseljivanja narodnog, tokom 17. i 18. vijeka, propala je gotovo polovina tih eparhija. Stoga su poslije mira kod Požarevca 1718, kada je Austrija dobila i veliki dio sjeverne Srbije, bile samo 22 srpske eparhije. Samo 10 od toga broja potpadalo je direktno pod P. P., a 12 pod nešto kasnije (1726) udruženu beogradsko-karlovačku mitropoliju pod austrougarskom vlašću. Beogradskim mirom (1739) postali su Dunav i Sava sjeverne granice između Turske i Austrije, pa ujedno i između P. P. i karlovačke mitropolije. Otada, pa do konačnog ukidanja, P. P. je imala 13 eparhija, i to: 6 u Srbiji (Beograd, Valjevo, Niš, Novi Pazar, Prizren, Skoplje i Štip), po 2 u današnjoj Bugarskoj (Ćustendil i Samokov) i Bosni (Sarajevo i Zvornik), a po 1 u Crnoj Gori (Cetinje) i Hercegovini (Mostar).

Kanonski propisi

uredi

Kao vrhovne crkvene starješine, patrijarsi su imali gotovo neograničeno pravo, da u smislu kanonskih propisa upravljaju cijelom srpskom crkvom u granicama P. P., da postavljaju i zbacuju mitropolite i episkope, da nadziru njihov rad i da im sude za prestupe. To je obično činjeno u sporazumu s Arhijerejskim Saborom, koji se jedanput ili dvaput godišnje sastajao. Ali su pojedini patrijarsi obavljali sve to i sami. Bivalo je međutim slučajeva, da su za episkope postavljani i izabranici samog naroda i sveštenstva pojedinih eparhija. Patrijarh je i inače sazivao episkope na savjet, a po potrebi i narodne prvake. S njima je odmjeravao porez na narod, od koga se imao plaćati patrijaraški harač sultanu; s njima je vijećao i zaključivao o svim važnijim crkvenim i narodnim, prosvjetnim i kulturnim potrebama. Iz toga običaja razvili su se kasnije srpski crkveno-narodni sabori u karlovačkoj mitropoliji pod austrougarskom vlašću. Za jačanje vjerske i narodne svijesti od osobite je koristi bio običaj, da patrijarsi lično pohađaju svoju patrijaršiju, te da zalaze i u malena sela, da služe svečana arhijerejska bogosluženja, da čitaju narodu molitve, uče ga i savjetuju. A narod ih je zato darivao stokom, ćilimima, čarapama i drugim proizvodima. Na svojim posjetima patrijarsi su jahali na konju, bogato ukrašenom; u ljevici su držali uzdu a desnicom su blagosiljali narod, koji je pred njima padao na koljena. Pred patrijarhom su đakoni nosili veliki patrijaraški krst, a za njim žezlo. U običnim prilikama patrijarha su pratila po dva kavaza (oružane sluge), a kada je išao u pastirsku posjetu u narod, imao je veliku oružanu pratnju na konjima i pješice. Narod se odnosio prema patrijarhu sa strahopoštovanjem i bojao se naročito njegove kletve (anateme), koju su oni bacali na nepokorne i nepopravljive griješnike, i davali ih svečano po crkvama proglašivati.

Kao svjetovne narodne starješine (milet-baše), imali su patrijarsi i episkopi pravo, da sude i svjetovnjacima, ne samo u bračnim, oporučnim i nasljednim poslovima, nego i u mnogim drugim građanskim sporovima. Na takvim sudovima obično se nastojalo, da se parničari izmire i nagode; ako to nije pošlo za rukom, crkveni su se predstavnici, osim kazne globom i tamnicom, služili i raznim drugim kaznama, pa i prokletstvom. Pri suđenju su se oslanjali najviše na običajno pravo, a zatim na krmčiju i Dušanov Zakonik. Za izvršenje presuda imali su i svoju policiju, kavaze. Kao narodni starješine patrijarsi i njihovi episkopi bili su ujedno i glavni posrednici i zastupnici Srba kod turskih vlasti, a po potrebi i njihovi zaštitnici od obijesti nesavjesnih činovnika i spahija. U svjetovnim stvarima patrijarsima je mogao suditi samo carski sud u Carigradu, a po zakonu, bez njihova znanja i odobrenja, nitko nije smio zatvoriti srpskog sveštenika. Ali je u turskoj administraciji, naročito 17. i 18. vijeka, i u tome bilo velikih zloupotreba, pa je na pr. patrijarh Atanasije I, na privatnu tužbu jednog čovjeka, držan zatvoren u kuli Nebojši kod Beograda nekoliko mjeseci (1711). Patrijarsi su bili zakoniti nasljednici ne samo svih episkopa, nego i svih Srba u P. P., koji umiru bez nasljednika i bez oporuke. Postepeno je ušlo u običaj, naročito kod Srba pod austrougarskom vlašću u 18. vijeku, da imućniji ljudi na samrti zavještaju za svoju dušu ponešto i P. P., koju su izbjeglice uvijek poštovali, kao jedini ostatak nekadašnje slave i moći, te su joj slali bogate darove, i pored strogih zabrana austrijskih vlasti, i po svojim crkvama držali naročite kutije za kupljenje priloga u korist P. P.

Srpski patrijarsi (1346—1766)

uredi
Glavni članak: Arhiepiskopi pećki i patrijarsi srpski
Godine Patrijarh
1. 1338—1354. arhiepiskop, od 1346. patrijarh srpski Joanikije II
2. 1354—1375. patrijarh srpski Sava IV
3. 1375—1379. patrijarh srpski Jefrem
4. 1379—1389. patrijarh srpski Spiridon
- 1389—1390. ponovo patrijarh srpski Jefrem
5. 1390—1396. patrijarh srpski Danilo III
6. 1396—1406. patrijarh srpski Sava V
7. 1406. patrijarh srpski Danilo IV
8. 1407—1419. patrijarh srpski Kirilo I
9. 1420—1435. patrijarh srpski Nikon
10. 1446. patrijarh srpski Teofan
11. 1446—1453. patrijarh srpski Nikodim II
12. 1453—1463. patrijarh srpski Arsenije II
* 1526—1541. patrijarh srpski Pavle I (pokušaj obnove)
13. 1557—1571. patrijarh srpski Makarije
14. 1571—1575. patrijarh srpski Antonije
15. 1575—1586. patrijarh srpski Gerasim
16. 1587. patrijarh srpski Savatije
17. nema podatka patrijarh srpski Nikanor I (iz pomenika)
18. 1589—1591. patrijarh srpski Jerotej
19. 1591—1592. patrijarh srpski Filip
20. 1592—1614. patrijarh srpski Jovan
21. 1614—1647. patrijarh srpski Pajsije I
22. 1648—1655. patrijarh srpski Gavrilo I
23. 1655—1674. patrijarh srpski Maksim I
24. 1674—1690. patrijarh srpski Arsenije III
25. 1691—1710. patrijarh srpski Kalinik I
26. 1711—1712. patrijarh srpski Atanasije I
27. 1712—1725. patrijarh srpski Mojsije I
28. 1725—1737. patrijarh srpski Arsenije IV
29. 1739—1746. patrijarh srpski Joanikije III
30. 1747—1752. patrijarh srpski Atanasije II
31. 1752. patrijarh srpski Gavrilo II
32. 1752. patrijarh srpski Gavrilo III
33. nema podatka patrijarh srpski Vikentije I
34. nema podatka patrijarh srpski Pajsije II
35. nema podatka patrijarh srpski Gavrilo IV
36. 1758—1763. patrijarh srpski Kirilo II
37. 1763—1765. patrijarh srpski Vasilije I
38. 1765—1766. patrijarh srpski Kalinik II

Vidi još

uredi

Reference

uredi
  1. ^ Slijepčević 1962.
  2. ^ Bogdanović 1975, str. 81—91.
  3. ^ Barišić 1982, str. 159—182.

Literatura

uredi

Spoljašnje veze

uredi
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Историја_Пећке_патријаршије&oldid=28474822”