Bitka na Neretvi

Za jugoslovenski film pogledajte stranicu Bitka na Neretvi (film).

Bitka na Neretvi, poznata i kao Bitka za ranjenike, ofanzivna su i defanzivna dejstva Operativne grupe divizija (OGD) Vrhovnog štaba Narodnooslobodilačke vojske (NOVJ) i partizanskih odreda Jugoslavije (POJ) tokom ciklusa protivpartizanskih operacija njemačkih, italijanskih i hrvatskih trupa pod uslovnim nazivom Vajs (njem. Operationszyklus «Weiß» — „Ciklus operacija ’Bijelo’”) od 9. februara do 23. marta 1943. godine. U jugoslovenskoj i sovjetskoj istoriografiji ciklus operacija Vajs poznat je i kao Četvrta neprijateljska operacija.

Bitka na Neretvi
Dio Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji i Narodnooslobodilačke borbe naroda Jugoslavije
Partizani Druge proleterske udarne brigade prelaze Neretvu preko srušenog mosta, mart 1943. godine.
Vrijeme 9. februar — 23. mart 1943. Mjesto Oblast gornjeg toka rijeke Neretve i pritoke Rame, Hercegovina Ishod Operativna grupa divizija Vrhovnog štaba NOV i POJ osujetila je plan njemačke i italijanske komande da je opkole i unište. Partizani su sa velikim gubicima probili obruč i nanijeli težak poraz četnicima.
Sukobljene strane
Nacistička Njemačka Fašistička Italija Nezavisna Država Hrvatska Jugoslovenska vojska u otadžbini	Narodno- oslobodilački pokret Jugoslavije
Komandanti i vođe
Aleksander Ler Rudolf Liters Mario Roata Mario Roboti Zaharije Ostojić	Josip Broz Tito Ivan Gošnjak Kosta Nađ Koča Popović Peko Dapčević Pero Ćetković †
Jačina
oko 80.000 ljudi	Oko 21.000 ljudi, kao i 3293 ranjenika i bolesnika u Centralnoj bolnici (početkom marta 1943)
Žrtve i gubici
Tokom ciklusa operacija Vajs, gubici korpusa „Hrvatska” iznosili su 2488 poginulih, ranjenih i nestalnih. Prema nepotpunim podacima, ukupno gubici italijanskih trupa dostigli su oko 6000 ljudi.	4500—5000 žrtava, ukupno 11.915 ljudi je poginulo tokom operacije Vajs

Bitka na Neretvi bila je od strateškog značaja i jedna od najvećih i najtežih bitaka Narodnooslobodilačke borbe naroda Jugoslavije. Sprovedena je na području Bosne i Hercegovine na potezu Bugojno — Sarajevo — Nevesinje — Ljubuški — Imotski — Livno — Glamoč. U toku borbenih dejstava bitka je prerasla u borbu partizanskih divizija za spavanje svojih ranjenika u dolini Rame i Neretve.

Jugoslovenski vojni istoričari borbe OGD dijele u tri etape. U prvoj etapi (9—26. februar), naročito, OGD je izvršio protivudar na italijanske vojne garnizone u dolinama Rame i Neretve, a takođe je vodio borbe za prijevoj Ivan-sedlo i Konjic. Tokom druge etape (27. februar — 5. mart) OGD se pregrupisala, vođene su odbrambene borbe sjeverno od Prozora i krenuo je partizanski kontraudar na protivnika u ugroženom pravcu kod Gornjeg Vakufa. U trećoj etapi (6—22. mart) OGD je prešla Neretvu, probila se u istočnu Hercegovinu i kod Glavatičeva, Nevesinja i Kalinovika porazila grupaciju Jugoslovenske vojske u otadžbini (JVuO).

Borbe su se odvijale u teškim zimskim uslovima u rijetko naseljenom, nepristupačnom planinskom šumovitom području ispresijecanom riječnim kanjonima. Položaj partizana pogoršala je glad i epidemija pjegavog tifusa. Uprkos tome, OGD je, uz velike gubitke, na kraju osujetila planove za njegovim uništenjem od višestruko nadmoćnijih snaga sila Osovine. Nakon bitke, inicijativa u Partizansko-četničkom sukobu u potpunosti je prešla na partizane.

Predistorija

Događaji koji su prethodili bici

Usljed Bihaćke operacije NOVJ od 29. oktobra do 20. novembra 1942. oslobođeni su Bihać, Bosanska Krupa, Cazin, Slunj i niz seoskih naselja. Do zime 1942, teritorija Bihaćke republike zahvatala je površinu od oko 50.000 km² i pokrivala je čitave oblasti Nezavisne Države Hrvatske (NDH) u italijanskoj i njemačkoj zoni vojne odgovornosti — Bosansku Krajinu, Liku, Kordun i Baniju — koja su se protezale na sjeveru od Karlovca ka jugu do Makarske rivijere i Jadranskog primorja. U Bihaću je 26. novembra održano prvo zajedanje skupštine delegata KPJ na kojoj je osnovano Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ), koja se proglasila predstavnikom narodnih masa i opštepolitičkim organom narodnooslobodilačkog pokreta. Na zasjedanju su donijete odluke o očuvanju prava privatne svojine i održavanju opštih slobodnih izbora na kraju rata. Novi politički kurs KPJ prošio je bazu narodnooslobodilačkog pokreta. Još prije osnivanja AVNOJ, početkom novembra 1942, partizanske oružane snage su reorganizovane, konsolidovane u osam divizija i dobile odlike regularne armije. Uspjesi partizana doprinijeli su jačanju narodnooslobodilačkog pokreta i potkopavanju ustaškog političkog režima u NDH.

Izražavajući zabrinutost zbog sve veće prijetnje od NOVJ, ministar spoljnih poslova NDH Mladen Lorković i načelnik Glavnog štaba Domobranstva Ivan Prpić su 20. novembra, na sastanku sa predstavnicima njemačke i italijanske komande, zatražili brzo sprovođenje velike operacije u Kordunu i Baniji kako bi se eliminisala neposredna prijetnja Zagrebu. Takođe, izrazili su nadu da će u proljeće 1943. izveli veliku protivpartizansku operaciju u zapadnoj Bosni.

Karta teritorija zapadne Bosne pod partizanskom kontrolom sa središtem u Bihaću, 1942. godina.

Uz partizane, druga oružana sila pokreta otpora u Jugoslaviji bili su četnici, kojima je rukovodio general Dragoljub Mihailović. Građanski rat između četnika i partizana vodio se od novembra 1941. godine. Četnička komanda vidjela je partizane kao svoje nepomirljive neprijatelje. Italijanska komanda, koju je predstavljao general Mario Roata, takođe je smatrala partizane glavnom prijetnjom okupacionom režimu. Na toj osnovi, četnička komanda je od početka 1942. vodila politiku taktičke saradnje s italijanskim vlastima, primajući zauzvrat raznovrsnu vojnu i materijalnu pomoć. Većina četničkih snaga u italijanskoj zoni vojne odgovornosti u NDH bila je legalizovana u vidu italijanskih pomoćnih trupa — Dobrovoljačka antikomunistička milicija, pod komandom vojvode Ilije Trifunovića Birčanina. Broj pripadnika se kretao oko 19—20 hiljada ljudi. Uz podršku italijanske strane, sfera vojno-politička aktivnost četnika od ljeta 1942. obuhvatala je Crnu Goru, kao i italijansku zonu vojne odgovornosti u NDH — Hercegovinu i dio istočne Bosne. U Crnoj Gori se nalazio štab komandanta JVuO. Pored vojnih dejstava protiv partizana, aktivnost četnika bila je usmjerena protiv snaga NDH.

Ključna meta strategije oba pokreta otpora bila je Srbija. Za Vrhovni štab NOV i POJ zadatak je bio da uspostavi kontrolu nad Srbijom, a za Vrhovnu komandu JVuO bio je da je zadrži pod svojom kontrolom.

Prijetnja koju su predstavljala dejstva partizana i jačanje četnika, postala je značajnija u svjetlu prekretnice u ratu na Sredozemnom ratištu, koja je nastala kao rezultat poraza njemačko-italijanske grupe trupa u Drugoj bici kod El Alamejna i iskrcavanje savezničkih snaga u Maroku i Alžiru. Teritorija NDH zauzimala je ključnu poziciju na Balkanu. Značajan dio kontrolisali su partizani. U susjednim oblastima nalazile su se velike četničke snage. Vermahtov Glavnokomandujući Jugoistoka strahovao je da bi partizani u zapadnoj Bosni i četnici u Crnoj Gori i istočnoj Hercegovini mogli podržati iskrcavanje trupa zapadnih saveznika na Balkan. Hitler je 7. decembra 1942. izrazio zabrinutost zbog razvoja događaja na Balkanu, sugerišući moguće iskrcavanje trupa zapadnih saveznika u južnoj Grčkoj. Partizani i četnici u ovom slučaju mogli bi ugroziti snabdijevanje njemačkih trupa na liniji komunikacije Zagreb — Beograd — Niš.

Zamisao i planovi komande okupacionih snaga

Geografska karta Bosne i Hercegovine.

Od decembra 1942. do januara 1943, tokom niza sastanaka na nivou njemačkog i italijanskog vojno-političkog rukovodstva, postignut je dogovor o sprovođenju velike „akcije čišćenja” (njem. Säuberungsoperation) — ciklus protivpartizanskih operacija pod uslovnim nazivom Vajs' radi stabilizacije NDH, kojoj je prijetio unutrašnji kolaps. Ciklus operacija morao je da se izvrši u tri etape. Tokom prve (operacija „Vajs-1”) planirano je uništenje glavnih snaga NOVJ, likvidacija tzv. „Titove države” (njem. Tito-Staat) i povratak kontrole nad teritorijom jugoistočno od rijeka Kupa i Sava i zapadno od rijeke Une. Zamisao operacije „Vajs-1” u suštini je ponavljao prijedloge generala Prpića da se likvidiraju partizanske snage u Kordunu, Baniji i dijelu zapadne Bosne. U drugoj etapi (operacija „Vajs-2”) zadatak je bio uništenje jedinica i odreda partizana koji bi izbjegli napad, kao i onih koji su bili dislocirani južno od linije Bosanski Petrovac — Ključ — Mrkonjić Grad. Završna etapa (operacija „Vajs-3”) trebala je uništi preostale partizanske formacije i razoruža četnike u Hercegovini, Dalmaciji, a zatim i u Crnoj Gori.

U skladu sa direktivama Vrhovne komande Vermahta (VKV) od 16. decembra 1942. koje su zahtijevale upotrebu najbrutalnijih mjera u „borbi protiv bandi”, naređenjem komandanta njemačkih trupa u NDH generala Litersa od 12. januara 1943. van zakona su stavljeni svi zarobljenici u zoni borbenih dejstava i previđena je deportacija muških civila starosti od 15 do 50 godina. Istovremeno, izaslanik Vermahta u NDH general Edmund Glez fon Horstenau postigao je kod generala Lera ublažavanje početnih mjera. Prema njegovom prijedlogu, zarobljenike je trebalo poslati na prinudni rad u Njemačku, a da se među njima stvori rezerva talaca kako bi imali pri ruci „saučesnike” koji će se koristiti u kasnijim represivnim akcijama. Ukupno je planirano da se u logore pošalje oko 22.500 ljudi. Istovremeno, divizijama je naređeno da odaberu 150 uglednih zatvorenika za naknadnu razmjenu sa zarobljenicima i 300 za „kaznene mjere” (njem. Sühnemaßnahmen).

Operacija Vajs-1

Operativna zamisao i snage

Detalji plana za operaciju „Vajs-1” dogovoreni su na sastanku u Zagrebu 9. januara 1943. kome je prisustvovao i Glavnokomandujući Jugoistoka general Ler, komandant njemačkih trupa u NDH general Liters, komandant italijanske 2. armije general Roata i komandant italijanske 5. armijskog korpusa general Glorija.

Prema planu operacije, trupe raspoređene za učešće trebale su da budu koncentrisane oko područja Karlovac — Ogulin — Gospić — Otočac — Sanski Most — Petrinja. Zatim, u roku od dva dana morala je da bude presječena brzim napredovanjem 7. SS brdske pješadijske divizije „Princ Eugen” pravcem Karlovac — Slunj — Bihać — Vrtoče, 717. pješadijska divizija na pravcu Sanski Most — Ključ — Bosanski Petrovac — Vrtoče i italijanska 12. pješadijska divizija „Sasari ” na pravcu Gračac — Kulen Vakuf — Vrtoče. Preostale jedinice su napredovale na bokovima dva glavna pravca operacije, zatvarajući i stežući obruč oko partizanskih snaga. 369. pješadijska divizija trebala je da napreduje sa sjevera pravcem Prijedor — Bosanski Petrovac i obezbijedi vezu sa lijevim bokom 7. SS divizije. Sektor između 369. i 717. pješadijske divizije (Bosanski Novi — Prijedor) trebala je da blokirala i čisti od partizanskih formacije 714. pješadijska divizija. Iz srednje i sjeverne Dalmacije nastupale su italijanske divizije: divizija „Lombardija” na pravcu Ogulin — Slunj, divizija „Re” na pravcu Gospić — Bosanski Petrovac. Italijani su trebali da pokriju desni bok 7. SS divizije i, povezujući se s njom, zatvore južni segment okruženja. U završnoj etapi operacije, koncentrična ofanziva trebala je da uništi partizanske trupe u opkoljenim područjima na planinama Grmeč i Plješevica.

Prema informacijama Vojnoistorijskog instituta Beograda, u operaciji „Vajs-1” bile su uključene formacije:

• njemački korpus „Hrvatska” (jedinice potčinjene komandantu njemačkih trupa u Hrvatskoj): 7. SS dobrovoljačka brdska divizija Princ Eugen, 369. pješadijska divizija, okupacione 714. i 717. pješadijska divizija, jedan puk 187. pješadijske divizije, kao i dvije domobranske brigade pridružene korpusu. Ukupan broj bio je oko 57.000 ljudi;
• italijanski 5. armijski korpus koje su činile tri pješadijske divizije: 13. „Re”, 57. „Lombardija” i 12. „Sasari”; pridruženo mu je sedam ustaških i domobranskih bataljona, kao i kninska i hercegovačka grupa četnika (oko 2000, odnosno 3000 ljudi). Ukupan broj je bio oko 38.000 ljudi. Prema njemačkom istoričaru Klausu Šmideru, svaka od italijanskih divizija odredila je po jednu pukovsku borbenu grupu za učešće u operaciji.

Vazdušnu podršku pružalo je četrnaest eskadrila avijacije, koje su brojale 150 aviona. Za razliku od prethodne velike zajedničke njemačko-italijanske operacije „Trio”, dejstva kopnenih trupa podržavalo je ne samo italijansko vazduhoplovstvo, nego i 100 njemačkih i hrvatskih aviona avijacijske komande „Vajs” (njem. Fliegerführer «Weiß»).

Područje operacije zahvatalo je oko 13.000 km², a obim je dostigao 350 km. Međutim, zbog nedovoljne brojnosti trupa, planirano opkoljavanje bilo je predviđeno da obuhvati manje od polovine teritorije koju su kontrolisali partizani. Prema Šmideru, trupe sila Osovine, uprkos epidemiji pjegavog tifusa koja je bjesnila na ovom području, suprotstavilo se oko 25—30 hiljada borbeno provjerenih, relativno dobro naoružanih i „u poređenju sa narednim fazama ciklusa operacija, odmorni i dobro uhranjeni borci”. Prema jugoslovenskim podacima, 1. hrvatski i 1. bosanski korpus, koji su učestvovali u odbrambenim borbama tokom operacije „Vajs-1”, raspolagali su sa oko 26 hiljada ljudi.

Osnovne snage NOVJ u NDH uočio operacije „Vajs-1” bile su objedinjene u tri velike formacije: 1. hrvatski korpus, 1. bosanski korpus i Operativnu grupu divizija (OGD) Vrhovnog štaba NOV i POJ.

• Prvi hrvatski korpus, komandant Ivan Gošnjak. Na raspolaganju je imao ukupno 15.500 ljudi:
  • 6. lička proleterska divizija (1, 2. i 3. brigada) nalazila se na liniji Čudin klanac — Gračac;
  • 7. banijska divizija (7, 8. i 16. brigada) i Banijski partizanski odred nalazili su se na oslobođenoj teritoriji Banije i kontrolisali liniju fronta Kostajnica — Sunj — Petrinja — Glina;
  • 8. kordunaška divizija (5. i 15. brigada) nalazila se na pravcu Karlovac — Slunj, a njena 4. brigada zajedno sa 13. proleterskom brigadom djelovala je u Žumberku;
  • Kordunaški partizanski odred branio je pravac na strani Karlovca od Korane do Mrežnice;
  • Primorsko-goranska grupa (6. i 14. brigada) sa Ličkim partizanskim odredom bila je dislocirana u rejonu sela Plaški.
• Prvi bosanski korpus, komandant Kosta Nađ. Na raspolaganju je imao 11.500 ljudi:
  • 4. krajiška divizija (2. i 5. brigada) nalazila se na Kozari. Njena 6. brigada pokrivala je pravac Sanski Most — Bosanska Krupa;
  • 5. krajiška divizija (1, 4. i 7. brigada) nalazila se na područja Bosanskog Novog, uglavnom na desnoj obali rijeke Sane;
  • 9. krajiška udarna brigada blokirala je pravac Bosanski Novi — Otok;
  • Kombinovana brigada (od 4. februara 1943. 10. krajiška brigada) pravcu Bosansko Grahovo — Knin;
  • 3. krajiški partizanski odred.
• Operativna grupa divizija Vrhovnog štaba sastojala se od tri divizije, sa ukupno oko 14.000 ljudi:
  • 1. proleterska divizija (1. proleterska, 3. proleterska sandžačka i 3. krajiška proleterska brigada) dislocirana na području Prnjavora, Teslića i Banje Luke;
  • 2. proleterska divizija (4. proleterska crnogorska i 7. krajiška brigada) u rejonu Bosanskog Grahova, a njena 2. dalmatinska brigada na pravcu Duvno — Imotski;
  • 3. udarna divizija (1. dalmatinska proleterska, 5. proleterska crnogorska i 10. hercegovačka brigada) nalazila se na području Travnik — Žepče — Zenica.

Deveta dalmatinska divizija bila je u sastavu formacija u zoni Biokovo — Imotski — Ljubiški. Formacije OGD raspoređene su izvan područja operacije „Vajs-1”.

Do početka njemačke operacije, Vrhovni štab NOV i POJ je imao obavještajne podatke o pripremama neprijatelja. Tako istoričar Klaus Šmider primjećuje da je Tito „najkasnije deset dana prije početka ofanzive” bio svjestan namjera svojih protivnika. Partizanska komanda, međutim, nije imala detaljnije podatke o planiranoj ofanzivi. Pod ovim uslovima, jedinice i partizanski odredi dobijali su uputstva da ruše mostove, puteve i postavljaju zasjede u ugroženim područjima. U toku borbi, partizani su morali da koriste fleksibilnu odbranu, udarajući po bokovima i pozadini kolona koje su napredovale. Mjere preduzete od prvog dana operacije „Vajs-1” znatno su otežale dejstva njemačkih i italijanskih trupa.

Etape operacije Vajs-1

Operacija „Vajs-1” izvedena je u dvije etape. U prvoj, od 20. do 31. januara 1943, borbe su se vodile na Kordunu, Baniji, Lici i Bosanskoj Krajini. Druga etapa obuhvatala je period od 1. do 15. februara. Istovremeno su se odvijale posljednje borbe u Lici i Bosanskoj Krajini, dok je Grmeč postao poprište glavnih sukoba.

U jugoslovenskoj istoriografiji ciklus operacija „Vajs” se naziva i „Četvrta neprijateljska ofanziva”, a dejstva partizanskih jedinica u procesu odbijanja operacije „Vajs-1” opisuje se kao odbrambena dejstva 1. hrvatskog i 1. bosanskog korpusa NOVJ.

Borbena dejstva i ishod operacije Vajs-1

Operacija „Vajs-1” počela je ujutru 20. januara 1943. napadom na partizansku teritoriju, čiji je glavni centar otpora, prema Nijemcima, bila prirodna tvrđava „komunističke države” — planina Grmeč. Međutim, nije se sve odvijalo po planu. Planeri su potcijenili borbenu efikasnost partizana i teške uslove terena, što je uticalo na tajming rješavanja postavljenih zadataka. Osim toga, ubrzo je postalo jasno da se glavna grupa Vrhovnog štaba nalazi izvan područja predviđenog za okruženje. Prema podacima Klausa Šmidera, italijanski 18. i 6. korpus zabilježili su kretanje jedinica OGD na istok u decembru 1942, međutim, ovaj podatak vjerovatno nije prenijet njemačkog strani.

Na glavnim suprotstavljenim pravcima dejstvovale su 7. SS pješadijska divizija, koja ja nastupala iz Karlovca, i 717. pješadijska divizija, koja je nastupala u susret esesovcima sa područja Banja Luka — Mrkonjić Grad. Prednji dio ofanzive ovih divizija bio je usmjeren ka selu Vrtoče, gdje je trebalo da zatvore obruč oko partizanskih snaga. Glavna uloga je dodijeljena 7. SS pješadijskoj diviziji. Morala je u prva 24 časa savladati 80 km teškog planinskog terena, zauzeti Bihać i presjeći partizansku teritoriju na dva dijela.

Glavne snage 7. SS pješadijske divizije napredovale su uz podršku avijacije i tenkova na pravcu Karlovac — Slunj — Bihać — Bosanski Petrovac. Ostali su napredovali pomoćnim pravcem Pisarovina — Vrginmost — Cetingrad. Dejstva skijaša, konjice i motorizovanih jedinica divizije u početku su iznenadila razvučene prednje položaje 8. kordunaške divizije. Istovremeno, pristiglo pojačanje nije dozvolilo Nijemcima da probiju partizansku odbranu i brzo zauzmu Bihać. VŠ NOV i POJ je pridavao veliki značaj pravcu Karlovac — Bihać, pa je tu prebacio 6. i 14. primorsko-goransku brigadu.

Sedma banijska divizija je prvih pet dana uspješno odbijala napade 369. pješadijske divizije na Šamaricu (uzvišenje Zrinske gore). U međuvremenu, 7. SS pješadijska divizija je odbacila dijelove 8. kordunaške divizije i primorsko-goranske brigade koje su joj pristigle u pomoć i zauzela je grad Slunj. VŠ NOV i POJ je 24. februara naredio 7. diviziji da ostavi 16. brigadu kao preprjeku na pravcu Velika Kladuša — Vrnograč i da sa snagama preostalih brigada i pridruženih jedinica lociranih sjeverno od rijeke Une, udari na kolonu 7. SS pješadijske divizije u rejonu Velike Kladuše i Pećigrada. Završivši 24-časovni kontinuirani marš, 7. banijska divizija je stigla na odredište i bez odmora se uključila u borbu. Međutim, ovdje se i sama suočila sa prijetnjom opkoljavanja, pošto su trupe 7. SS pješadijske divizije 26. februara prešle na desnu obalu rijeke Korane i počele da joj zalaze u pozadinu. Da bi izbjegla opkoljavanje, VŠ NOV i POJ je odlučio da hitno prebaci Banijce u noći sa 28. na 29. januar na desnu obalu Une sa zadatkom da blokiraju pravac Bihać — Bosanki Petrovac. Izvršivši noćni marš, divizija je sljedećeg jutra stupila u borbu na periferiji Bihaća, ali nije mogla da obuzda juriš Nijemaca i napustila je grad u noći između 29. i 30. januara.

Na pomoćnom pravcu jedinice 7. SS pješadijske divizije „pročešljale” su planinski masiv Petrove gore i 27. februara bez borbe zauzele Veliku Kladušu.

Tenkovska jedinica 7. SS pješadijske divizije tokom Bitke na Neretvi.

Pravcem Sanski Most — Bosanski Petrovac napredovala je 717. pješadijska divizija i između 20. i 25. januara sa glavninom svojih snaga prešla rijeku Sanu istočno od Sanskog Mosta. Njen 737. puk je napredovao preko Grmeča na pravcu Sanski Most — Benkovac, ali ga je 6. brigada 4. divizije zaustavila kontranapadom. Pokušavajući da poprave situaciju i promjene pravac napada, jedinice 737. puka, uz podršku 202. tenkovskog bataljona i avijacije, uspjele su da se probiju do sela Benakovac, ali u kontranapadu 4. krajiške divizije opkoljen je jedan njemački bataljon, a teže posljedice su izbjegnute zahvaljujući vazdušnom transportu municije i potrepština.

Napredujući sa sjevera preko Prijedora do Bosanskog Petrovca, 369. pješadijska divizija je stigla 29. januara do rijeke Une na područje između Bosanske Krupe i sela Otoka, da bi se priključila boku 7. SS pješadijske divizije.

Ofanziva tri borbene grupe italijanskih divizija izvedena je na pravcima Ogulin — Slunj („Lombardija”), Gospić — Bosanski Petrovac („Re”) i Gračac — Kulen Vakuf — Vrtoče („Sasari”). Suprotstavila im se 6. lička divizija, grupa primorsko-goranskih brigada i Lički partizanski odred. U prvih pet dana Italijani su uspjeli da pređu samo nekoliko kilometara. Divizija „Lombardija” je stigla do linije Mjesto Primišlje — Plaški, pošto su primorsko-goranske brigade prebačene na pravac napredovanja 7. SS pješadijske divizije. Nakon ovoga, front protiv Italijana, dug oko 70 km, branili su 6. lička divizija i Lički partizanski odred. Manevrisanjem, napadima iz zasjede i preko noći na bokove i pozadinu neprijatelja, Ličani su odložili napredovanje italijanskih borbenih grupa. Divizija „Sasari” je 26. januara zauzela selo Bruvno, ali je kasnije zaglavila u teški borbama za Kulen Vakuf.

Uslijed desetodnevne ofanzive, 7. SS pješadijska divizija je zauzela Bihać, ali je napredovanje 717. divizije bilo minimalno. Dio 737. puka bio je opkoljen od 29. do 31. januara i pretrpio je gubitke. Iako je pad Bihaća omogućio da se sjeverna kolona divizije „Lombardija” probije do Slunja, divizija „Re” se nakon zauzimanja Čudin klanca sjedinila sa jedinicama 7. SS pješadijske divizije, dok preostale nastupajuće italijanske kolone divizije „Sasari”, koje su stigle do prilaza Kulen Vakufu i selima Bunić i Mazin, nisu uspjele da probiju odbranu 6. ličke divizije. Do 30. januara, njemačke jedinice nisu uspjele da presjeku partizansku teritoriju, a rastojanje između 7. SS i 717. pješadijske divizije i dalje je bilo oko 70 km. To je omogućilo partizanskim jedinicama da izbjegnu opkoljavanje, evakuišu ranjenike, skloništa i skladišta i uklone dio civila sa ugrožene teritorije. Istovremeno, stanovništvo koje je ostalo u zoni borbenih dejstava pružalo je veliku pomoć partizanskim odredima u prenošenju ranjenika, snabdijevanju vojnika, uništavanju puteva i drugim akcijama.

Izbjeglice iz Banije tokom operacije „Vajs”, januar—mart 1943. godine.

U drugoj etapi operacije (1—15. februar) njemačka komanda je koncentrisala koncentrična ofanzivna dejstva na rejonu planine Grmeč, koja se smatrala glavnim središtem partizanskog otpora nakon povlačenja jedinica NOVJ iz Korduna i Banije. Juriš na Grmeč i njegovo čišćenje od partizana izvršile su 7. SS, 369. i 717. pješadijska divizija. Usljed sedmodnevnih borni sa 7. banijskom, 4. i 5. krajiškom divizijom, okupatori su 8. februara uspjeli da zatvore obruč oko Grmeča. Do tada su se 7. i 5. divizija, izbjegavajući opkoljavanje, povukle na jug do Drvara i planine Srnetice. Druga, peta i sedma brigada 4. krajiške divizije i oko 15.000 izbjeglica koje su bježale od fašističkog terora ostale su u okruženju. U uslovima zimske hladnoće i gladi, poslije četiri dana žestokih borbi, brigade 4. divizije su od 11. do 13. februara sa gubicima probijale iz obruča na sjever ka Podgrmečju. Prilikom proboja, prema podacima Vojnoistorijskog instituta Beograd, gubici su iznosili oko 500 mrtvih, ranjenih i promrzlih vojnika. Sa divizijom je otišao i dio izbjeglica. Ukupno, tokom operacije na Grmeču, njemačke trupe su ubile oko 3370 ljudi, 1722 osobe su deportovane, a još 1256 ljudi je umrlo od hladnoće. Po završetku čišćenja Grmeča, njemačke trupe su se koncentrisale u rejonu Bosanskog Petrovca, Ključa i Sanskog Mosta radi odmora i pripreme za borbena dejstva prema planu operacije „Vajs-2”.

Operacija „Vajs-1” bila je praćena masovnim pogromima civila, prije svega Srba, koje su izvele njemačke i hrvatske trupe na Baniji, Kordunu i Bosanskoj Krajini. U tom pogledu posebno se istakla 7. SS pješadijska divizija, čija je represivna praksa očito prevazilazila uobičajene kaznene mjere za hrvatsko ratište i zakomplikovala njihova ograničenja koje je prethodno predložio Glez fon Horstenau. U surovosti prema Srbima istakla se i 369. pješadijska divizija. Tokom operacije, prema njemačkim podacima, ubijen je 6521 „partizan”, a zarobljeno je 286 pušaka kao trofeji. Broj zatvorenika je bio 2360 ljudi, od kojih je 1585 strijeljano, a 775 poslato u koncentracione logore. Italijanske trupe su ubile 2143 osobe i zarobile 95 pušaka kao trofeje. Prema zaključku istoričarke Zanele Šmid, značajan neskladu u broju ubijenih i zarobljenog oružja među silama osovine ukazuje da je među žrtvama bilo civila sa područja operacije.

Vješanje partizanke Lepe Radić 11. februara 1943. u Bosanskoj Krupi, koju su na Grmeču zarobili pripadnici 369. pješadijske divizije.

Kao ishod operacije „Vajs-1”, osigurana je privremena reokupacija teritorije „Bihaćke republike”. Istovremeno, njemačke trupe i njihovi saveznici nisu uspjeli da završe zadatak likvidacije glavnih snaga NOVJ. Najveći uspjeh operacije bilo je opkoljavanje 4. krajiške divizije na Grmeču. Međutim, ni ovdje Nijemci nisu uspjeli da unište opkoljene. Italijani su postigli još manje. Zbog žestokog otpora partizana, kao i teških vremenskih prilika i teškog terena, povezivanje njemačke 7. SS i 717. pješadijske divizije sa italijanskom divizijom „Sasari” došlo je kod Jasenovca tek poslije osamnaest dana, a tek poslije dvadeset pet dana u Kulen Vakufu. Zbog toga su partizani povukli svoje snage iz zamke koja im je bila pripremljena i zatim se ponovo okupili za nove borbe. Istovremeno, prijetnja uništenja partizanskih jedinica kao rezultat ciljanog udara sila osovine ostala je realnost operativne situacije u Bosni i Hercegovini i bila je očigledna komandi NOVJ.

Plan operacije Vajs-2

Njemački plan operacije „Vajs-2”. Plan se oslanjao na pretpostavku da će italijanska odbrana na Neretvi i Dinari izdržati i da će četiri njemačke divizije koncentričnim nastupanjem opkoliti i uništiti snage NOVJ u oblasti Livna.

Na italijanski zahtjev njemački štab podijelio je Sjevernu borbenu grupu u dva dijela. Jedan je nastupio od Bugojna prema Prozoru, a drugi od Sarajeva prema Konjicu

Početak operacije „Vajs-2” zakazan je za 25. februar 1943. godine. Operativnim planom bila je predviđena koncentrična ofanziva četiri njemačke divizije za opkoljavanje i uništenje jedinica NOVJ kojim je komandovao Vrhovni štab na području Drvar — Bosansko Grahovo — Glamoč — Livno — Bugojno — Jajce — Ključ. Kako proizilazi iz naređenja komandanta njemačkih trupa u NDH generala Litersa od 12. februara 1943, glavni otpor partizana se očekivao na liniji Bosansko Grahovo — Drvar — Oštrelj — Mrkonjić Grad — Jezero — Bugojno.

Kako i u prvoj operaciji, glavni zadatak bio je dodijeljen 7. SS i 717. pješadijskoj diviziji. Trebalo je da obuhvate partizanske jedinice, nastupajući jedni prema drugima u sljedećim pravcima: 7. SS pješadijska divizija — rejon Ključ/Drvar — Bosansko Grahovo — Livno, 717. pješadijska divizija — rejon Jajce / Donji Vakuf — Livno. Napredovanje od Mrkonjića Grada ka Glamoču vršila je 369. pješadijska divizija, usput čisteći planinski teren. Desno od 7. SS pješadijske divizije, pokrivajući njen desni bok, trebala je da napreduje četiri bataljona italijanske 15. pješadijske divizije „Bergamo”. Zadatak pokrivanja bokova i pozadina 369. i 717. pješadijske divizije povjeren je 718. diviziji, kao i čišćenje teritorije od partizana zapadno od linije Jajce — Donji Vakuf.

Međutim, dok su glavnokomandujući na Jugoistoku general Ler i komandant italijanske 2. armije general Roboti razjasnili plan za operaciju „Vajs-2” u Beogradu 8. februara, vrhovni komandant NOV i POJ Tito je istog dana na sastanku u Duvnu dao direktive komandantima jedinica da krenu u kontraofanzivu, dovodeći u pitanje sprovođenje plana komande savezničkih trupa osovinskih zemalja. Uzimajući u obzir promjene u operativnoj situaciji, plan njemačke komande je naknadno podvrgnut višestrukim izmjenama.

Plan VŠ NOV i POJ i sastav OGD

Plan Vrhovnog štaba za proboj Prve, Druge i Treće divizije preko Neretve kroz italijansku odbranu.

Još u jesen 1942, Vrhovni štab (VŠ) je planirao da izvrši prodor u južnu Srbiju u proljeće 1943. godine. U tom cilju Tito je sredinom novembra poslao 1. proletersku i 3. udarnu diviziju preko Vrbasa u dolinu rijeke Bosne, kako bi ih na proljeće uputio u istočnu Bosnu bliže granici. Druga proleterska divizija je prebačena u Dalmaciju, s namjerom da je naknadno preraspodjeli u dolinu Neretve.

Početak operacije „Vajs-1” primorao je VŠ da u nepovoljnijom situaciji ubrza izvršenje plana „proljećnog proboja”. VŠ je 27. januara odlučila da krene u kontraofanzivu snagama Operativne grupe divizija (OGD) u pravcu jugoistoka kroz srednji tok rijeke Neretve u cilju stvaranja novih oslobođenih teritorija i obezbjeđivanja evakuacije ranjenika i centralnih organa NOVJ. Kasnije je planirano da se oslobođeno područje iskoristi kao odskočna daska za napredovanje u Srbiji. Protivofanziva je trebala da krene iz rejona Gornji Vakuf — Vukovsko — Livno. U prvoj etapi je bilo potrebno likvidirati neprijateljske garnizone u dolini Rame i srednjem toku Neretve od Liva i Gornjeg Vakufa do Mostara i prevoja Ivan sedlo. Tokom sljedeće etape, OGD je trebala da razvije ofanzivu od Neretve do Drine i Plive. Treća etapa je bilo izbijanje na rijeku Lim. U operaciji su u početku učestvovale 1, 2. proleterska i 3. udarna divizija, a kasnije 7. (pristigla iz 1. bosanskog korpusa) i 9. divizija. Istovremeno, 1. hrvatski i 1. bosanski korpus dobili su zadatak da olakšaju ofanzivu OGD i evakuišu ranjenike upornim otporom u Lici i Bosanskoj Krajini.

Ključni cilj operativnog plana bio je zauzimanje Konjica, odakle je put vodio u istočnu Hercegovinu. Rješenje ovog problema dodijeljeno je 3. udarnoj diviziji. Morala je napredovati u pravcu Gornji Vakuf — Prozor — Rama — Konjic i otvoriti put OGD za izlazak iz klisure gornje toka Neretve na operativni prostor Nevesinja i Kalinovika. Bočne divizije OGD trebalo je da brzo i istovremeno pokriju prostor srednjeg toka Neretve od Mostara i Sarajeva i na taj način obezbjede uslove za likvidaciju 3. udarne divizije italijanske garnizona u Prozoru i Konjicu.

Druga proleterska divizija na desnom krilu imala je zadatak da zauzme Posušje i Imotski, zatim da napreduje dolinom rijeke Drežanke kroz selo Rakitno u pravcu željezničke stanice Drežanka. Došavši do Neretve, ako je moguće, odmah je trebalo krenuti u forsiranje rijeke i blokiranje komunikacije između Mostara i Konjica.

Prva proleterska divizija je do 14. februara trebalo da koncentriše dvije brigade (1. proletersku i 3. krajišku) u rejonu Ždrimci — Solakova Kula, da dođe do Ivan-planine, da uništi sva neprijateljska uporišta na sektoru Podorašac — Tarčin i, držeći prevoj Ivan sedlo, blokira pravac od Sarajeva ka Konjicu. Treća proleterska sandžačka brigada je trebalo da pokriva pozadinu 3. udarne divizije, držeći pravac od Bugojna i Travnika preko Gornjeg Vakufa do Prozora.

Sedma banijska divizija je morala da izvrši prelaz iz rejona Drvara u Gornji Vakuf, da tu zamijeni 3. proletersku sandžačku brigadu i da zatim pokrije prilaze Prozoru od Bugojna i Travnika.

U drugoj etapi ofanzive bilo je planirano napredovanje od Neretve do Drine i Pive i dalje do Sandžaka i Crne Gore radi naknadnog prodora u Srbiju. Nakon donošenja odluke o pokretanju kontraofanzive, komandanti 1, 2. i 3. divizije dobili su naređenje da se trupe koncentrišu u rejonu Gornji Vakuf — Duvno — Livno. Krajem januara divizije su počele da se kreću u početnu rejon operacije. Koncentracija OGD na početnim pozicijama je završena 7. februara. Istog dana, VŠ je naredila „svim partizanskim odredima i brigada u Slavoniji, Sloveniji, Srbiji, Crnog Gori, Hercegovini i istočnoj Bosni” da pojačaju napade na neprijatelje.

Od sredine februara 1943. snaga brojnost jedinica OGD bio je sljedeći: 1. proleterska divizija — 4075 ljudi, 2. proleterska divizija — 4100 ljudi, 3. udarna divizija — 4100 ljudi, 7. banijska divizija — oko 3800 ljudi, 9. dalmatinska divizija — 2119 ljudi (ostali u sastavu jedinice do početka marta 1943), haubički divizion — oko 120 ljudi i Prateći bataljon VŠ — oko 250 ljudi. Do kraja februara jedinice OGD su popunjene novopridošlim borcima, uglavnom iz Dalmacije. Početkom marta u OGD je stupila 7. krajiška brigada. Nakon toga, OGD je brojala oko 21.000 boraca. Zajedno sa njom na jugoistok se kretala i Centralna bolnica u kojoj su tada bila 3293 ranjena i bolesna partizana.

Plan i ofanziva JVuO

Procesi jačanja NOVJ i rast teritorije pod njegovom kontrolom, koji su se odvijali tokom jeseni i do kraja 1942, stavili su pod sumnju nade četničke komande o stvaranju koridora između Hercegovine i Like, a zatim i Slovenije. Na prelazu iz 1942. u 1943, Vrhovna komanda Jugoslovenske vojske u otadžbini stacionirana u Crnoj Gori odlučila je da, uz italijansku podršku, formacije četnika iz Crne Gore, Like, sjeverne Bosne, sjeverne Dalmacije i Hercegovine krenu u „marš na Bosnu” s ciljem opkoljavanja i uništenja partizanskih grupacija na oslobođenoj teritoriji. U skladu sa tim planom (mada ne na predviđeni način) odred hercegovačkih četnika pod komandom majora Petra Baćovića Italijani su prebacili u Knin. Opšti okvir za ovu operaciju Mihailović je u obliku Direktive br. 1 od 2. januara 1943.

Četnički komandant Dobroslav Jevđević sa Italijanima, februar 1943. godine.

Opšti plan vojnih dejstava protiv „crvene republike” izrađen je na sastanku generala Mihailovića sa komandantima iz Crne Gore, Hercegovine i istočne Bosne u Lipovu početkom decembra 1942. godine. Rukovodstvo nad antipartizanskoj operaciji general Mihailović je povjerio majoru Zahariju Ostojiću. U Kalinoviku je 1. decembra obrazovan Istaknuti dio Štaba Vrhovne Komande na čelu sa Ostojićem.

General Mihailović je 18. februara 1943. naredio svojim komandantima da krenu u opštu ofanzivu protiv partizanskih grupacija koje su, po njegovoj procjeni, poražene i povlače se iz Hrvatske i zapadne Bosne u dolinu Neretve. Majoru Ostojiću je naređeno da sa svojim trupama na lijevoj obali Neretve zatvori sve pravce koji vode u Hercegovinu i da sa raspoloživim snagama krenu u ofanzivu u pravcu srednjeg toka rijeke. U isto vrijeme, trupe Komande Istočne Bosne i Hercegovine pod komandom majora Baćovića (oko 2800 ljudi) trebalo je da napreduju iz rejona Knina u pozadinu OGD u pravcu Livno — Duvno — Jablanica i da OGD potisnu nazad do Neretve. Crnogorski četnici pod komandom pukovnika Baja Stanišića (oko 2200 ljudi) koji su boravili u okolini Mostara, dobili su naređenje 25. februara da krenu u napad na 2. proletersku diviziju.

Nakon poraza koji su pretrpjeli u dolini Neretve, Italijani su odlučili da svoje snage ojačaju četnicima. Crnogorske četnike prebacili su vozovima iz Nikšića u Mostar, a Baćovićevu grupu u Split, odakle su ovi počeli koncentrično nastupanje.

Krajem februara oko 12.000—15.000 četnika bilo je koncentrisano na obalama Neretve, na području od Mostara do Konjica i dalje na jugoistok oko Kalinovika i Nevesinja, a trupe vojvoda Petra Baćovića i Pavla Đurišića napredovale su od srednjeg toka Neretve.

Četnički vojvoda u Hercegovini Dobroslav Jevđević zaključio je sa Nijemcima sporazum 23. februara po kome će se njemačke trupe uzdržavati od prelaska Neretve kako bi se izbjegli mogući sukobi. Početkom marta Mihailović je iz Crne Gore prešao u Kalinovik da bi na licu mjesta osigurao uspješno sprovođenje četničke operacije uništenja partizana.

Bitka na Neretvi

Karakteristike područja borbenih dejstava

Pogled na planinski vijenac Čvrsnica u rejonu Jablanice.

Tren u slivu Neretve, na kojem se odvijala bitka, posebno pojas između Konjica i Mostara, nije pogodan za borbena dejstva velikih razmjera. To su planinski vijenci hercegovačkog krša visine od preko 2000 m. Područje je u to vrijeme bilo siromašno i slabo naseljeno. Mjesno stanovništvo jedva je sastavljalo kraj s krajem, dok o podržavanju velikih vojnih formacija nije bilo ni govora. Težak teren i neprohodni putevi izuzetno su otežali kretanje trupa i organizovanje njihovog snabdijevanja, uključujući i snabdijevanje vodom. Strme padine planina Čvrsnica i Čabulja sa zapada i Prenj i Velež s istoka spuštale su se prema Neretvi, stvarajući gotovo nepremostive preprjeke za vojna dejstva od istoka prema zapadu i obrnuto.

Etape borbenih dejstava

Bitka na Neretvi je počela 9. februara 1943. ofanzivom Operativne grupe divizija i trajala je više od 40 dana. Jugoslovenski vojni istoričari dijele borbe OGD tokom ovog perioda u tri etape. Prva etapa (9—26. februar) obuhvata partizanski protivnapad na italijanske vojne garnizone u dolini Rame i Neretve, kao i bitke za prevoj Ivan-sedlo i grad Konjic. Tokom druge etape (27. februar — 5. mart) OGD se pregrupisala, vođene su odbrambene borbe sjeverno od Prozora i pokrenut je protivnapad na neprijatelja u pravcu Prozor — Gornji Vakuf. Treća etapa (6—22. mart) obuhvata prelazak Neretve i proboj OGD u istočnu Hercegovinu.

Prva etapa (9—26. februar)

Ofanziva OGD odvijala se na prostoru površine oko 9000 km² od koncentracionog područja Gornji Vakuf — Posušje. Snage OGD bile su podijeljene u tri napredujuće kolone. Centralnu kolonu činila je 3. udarna divizija koja je nastupala na glavno pravcu Gornji Vakuf — Prozor — Rama — Konjic. Desnu kolonu obrazovala je 2. proleterska divizija, koja je dejstvovala na pravcu Livno — Duvno — Imotski — Posušje — rijeka Drežnica sa zadatkom da uništi neprijateljska uporišta između Mostara i Jablanice i presječe sve linije komunikacije koje vode u dolinu Neretve. Lijevu kolonu obrazovala je 1. proleterska divizija s pravcem djelovanja Gornji Vakuf — Sokolova Kula — Bradina — Ivan-sedlo sa zadatkom likvidacije neprijateljska uporišta, presječe linije komunikacije Konjic — Ivan-sedlo i pokrije lijevi bok OGD na prijevoju Ivan-sedlo od neprijatelja koji je djelovao iz Sarajeva. Sedma banijska divizija 1. hrvatskog korpusa raspoređena je u pozadinu OGD. Da bi to učinila, morala je da pređe iz rejona Drva u Prozor.

Na pravcu kretanja OGD, u garnizonima i uporištima u dolini Rame i Neretve, nalazile su se glavne snage italijanske 154. pješadijske divizije „Murđe” i manje ustaško-domobranske formacije. U noći 15. na 16. februar partizani 3. udarne divizije napali su Prozor, koji su Italijani pretvorili u dobro utvrđeno uporište, koji je branio 641 pripadnik 3. bataljon 259. pješadijskog puka. Prvi juriš je odbijen. U 23 časa, poslije artiljerijske pripreme, počeo je drugi juriš. Do 4 časa ujutru 17. februara, ostaci garnizona pobjegli su iz grana putem za selo Rama. Na planini Klečka stijena, Italijani koji su se povlačili naletjeli su na zasjedu 10. hercegovačke brigade i tu su uništeni. Samo nekoliko vojnika prozorskog garnizona je preživjelo, skoro svi ostali su poginuli. Tačni gubici 3. udarne divizije prilikom juriša na Prozor nisu utvrđeni. Gubici 1. dalmatinske brigade bili su 50 poginulih i oko 100 ranjenih. Peta crnogorska i Deseta hercegovačka brigada pretrpjele su srazmjerne gubitke, možda i nešto manje. U borbi su zaplijenjeni značajni trofeji teškog i streljačkog oružja, municije, hrane i lijekova. Ovaj događaj je u to vrijeme bio nateži poraz italijanskih okupacionih snaga u Jugoslaviji. Nakon toga, divizija je potisnula otpor italijanskih uporišta u selima Rama i Ostrožac i do 20. februara stigla do prilaza Konjicu.

Partizani u Prozoru, zima 1943. godine.

Ofanziva 2. proleterske divizije, koja je dejstvovala na desnom boku OGD napredovala prema Mostaru, bila je uspješna. Zauzela je Posušje, Imotski, a 15. februara stigla je do Neretve i 16. februara zauzela stanicu Dražnica. Divizija je 22. februara, poslije dvodnevnog juriša koji je počeo u noći sa 20. na 21. februar, zauzela Jablanicu koju je branio italijanski garnizon od oko 800 ljudi. Jedinice divizije nalazile su se 12 km sjeverno od Mostara i ugrozile rudnike boksita na tom području.

Ofanziva lijevog boka 1. proleterske divizije na početku operacije nije se razvijala po planovima VŠ. Zbog kašnjenja u dolasku 7. banijske divizije u rejon Gornjeg Vakufa nije došlo do planirane smjene 3. proleterske sandžačke brigade. To je za sobom povuklo i druge komplikacije, usljed kojih je VŠ 15. februara naredila štabu divizije da pošalje 1. proletersku brigadu na prijevoj Ivan-sedlo i Konjic. Od 15. do 16. februara brigada je krenula ka prijevoju Ivan-sedlo. Međutim, umjesto da razvije napad na Tarčin i uništi dionicu pruge od Ivan-sedla do Konjica, njena komanda je, zanemarujući zadatak odbrane prijevoja, u periodu od 19. do 21. februara samoinicijativno preduzimala neuspješne pokušaje da sa snagama tri bataljona zauzme Konjic, a preostala dva bataljona upućena u u Tarčin. Borbena grupa „Anaker” je u noći 20. na 21. februar odbila napad „proletera” na Tarčin i prvo ih bacila nazad na prijevoj Ivan-sedlo, a zatim ih odatle izbacila. Neprijatelj je ojačao svoje položaje na Prijedoru, držao otvoren prolaz ka Konjicu i pojačao svoj garnizon od 22. februara. Pokušaji 1. divizije da 22—24. februara istjeruju neprijatelja iz prijevoja su bili neuspješni.

Na početku operacije OGD, 7. banijska divizija nalazila se u rejonu Bosanskog Petrovca i kod Kulen Vakufa. Na položajima je trebala biti zamijenjena krajiškim formacijama 1. bosanskog korpusa. Međutim, zbog borbi na Grmeču korpus nije uspio da izvrši ovaj zadatak na vrijeme, usljed čega Banijci nisu stigli na vrijeme u rejon Prozora i tamo su stigli 21—23. februara, probijanjem kroz planinske lance uz gubitke u ljudstvu i materijalnom sastavu usljed teških vremenskih uslova. Preuzevši funkciju čuvanja pozadine, divizija je počela da štiti OGD na pravcima: Bugojno — Gornji Vakuf, Kupres — Šuica — Duvno, Kupres — Ravno, a takođe i sa strane Travnika.

Do 20. februara jedinice tri divizije OGD stigle su do Neretve na frontu od oko 80 km i odmah napadima zauzele sve neprijateljske centre otpora, osim Konjica. U borbama sa OGD italijanska divizija „Murđe” pretrpjela je težak poraz. Gubici divizije bili su oko 2300 poginulih i zarobljenih. Među trofejima, partizani su zarobili 10 tenkova, od kojih je formirana tenkovska četa VŠ. Kao rezultat uspješnog napredovanja u ovom periodu, stvoreni su povoljni uslovi za dalje napredovanje od kanjona Neretve na istok. Jedinice 2. proleterske divizije prešle su Neretvu kod Jablanice i zauzele mostobran na lijevoj obali 20. februara. Sada je zadatak VŠ bio da brzo savlada krivinu Neretve.

Istovremeno su uticale i pogrešne proračune VŠ NOV i POJ u rasporedu snaga na pravcima ofanzive OGD. Na glavni pravac upućena je 3. udarna divizija koja je sa dvije brigade — 5. crnogorskom i 10. hercegovačkom napredovala na Konjic (1. dalmatinska brigada ostala je u rezervi u rejonu Prozora, zatvarajući pravac Gornji Vakuf — Bugojno). Obje brigade bile su iscrpljene jurišem na Prozor. S takvim snagama, 3. divizija je uspjela da zauzme ključnu tačku protivničke odbrane, od čega je zavisio uspjeh cijele operacije OGD. Tome su dodate i greške štabova 3. udarne i 1. proleterske divizije pri organizovanju juriša na Konjic i prinudno čekanje do 28. februara na dolazak Centralne bolnice. Sve to nije dozvolilo partizanima da iskoriste uspjehe ofanzive i omogućilo Nijemcima da prestignu trupe OGD u klisuri Rame i Neretve. Tako je OGD bila prinuđena da se bori okružena njemačkim, italijanskim i četničkim trupama.

Aktivnosti partizana — prije svega dejstva 2. proleterske divizije, koja je ugrozila područja bogata rudom boksita zapadno od Mostara — izazvala je ozbiljnu zabrinutost njemačke komande. Već 13. februara prvi rezultati partizanskih dejstava na prilazima Mostaru zabilježeni su u borbenom dnevniku VKV. Žalbe njemačke komande italijanskom generalštabu sa zahtjevom da se 6. armijskom korpusu naredi da odbije nadolazeću opasnost su odbijene kao razlog za nedostatak snaga.

Partizani tovare municiju zarobljenu od Italijana u dolini Rame.

Prijetnja području bogatom rudom boksita primorala je njemačku stranu da izvrši izmjene plana za operaciju „Vajs-2”. Povlačenjem dijela trupa iz operativne zone 718. divizije između Jajca, Donjeg Vakufa i sela Janj, komanda je formirala dvije borbene pukovske grupe (BG) za ofanzivu u okviru operacije „Mostar” (njem. Unternehmen «Mostar») iz rejona Bugojna (BG „Fogel”) i Sarajeva (BG „Anaker”) do Jablanice i Konjica. Hitler je 22. februara izdao naređenje da njemačke trupe obezbjede sigurnost rudarskog područja Mostara. Prema istoričaru Klausu Šmideru, zamjenik načelnika štaba operativne komande VKV Valter Varlimont, u razgovoru sa izaslanikom Karlom Šnureom, rekao je da sve dok se situacija u rudnom području ne stabilizuje, strateško planiranje operacije u istočnoj i zapadnoj Bosni mora biti odloženo odloženo. Dakle, čak i prije nego što su formacije uključene u operaciju „Vajs-2” stigle na prvobitna područja, njen uspjeh je doveden u pitanje.

Borbena grupa „Fogel” u sastavu 738. pješadijskog puka (minus jedan bataljon) i ustaške 5. brdske pješadijske brigade je 21. februara krenula prema Jablanici i Konjicu, ojača artiljerijom i tenkovima 202. tenkovskog bataljona, kao i borbena grupa „Anaker” koju čine 750. pješadijski puk (minus jedan bataljon), dva bataljona domobranskog 7. puka, jedan ustaški bataljon i dvije artiljerijske baterije.

General Liters se 23. februara obratio glavnokomandujućem na Jugoistoku, generalu Leru, sa zahtjevom da otkaže operaciju „Vajs-2”, pošto je kretanje trupa OGD na jugoistok do tada onemogućilo planirano bočno pokrivanje partizanskih grupacija. Prijava je odbijena, a izvršene su izmjene u operativnom planu. Sada je to trebalo da se izvede uporedo sa operacijom „Mostar”. Uzimajući u obzir prilagođavanja, pravac napredovanja 7. SS i 369. pješadijske divizije ostao je isti, ali je odlučeno da se odustane od češljanja teritorije. Do Gornjeg Vakufa je trebala stići 717. divizija, a zatim skrenuti na istok da se se poveže sa desnim bokom BG „Fogel”. Borbena dejstva po planu „Vajs-2” počela su 25. februara u pravcu Livna. Njemačke 7, 369. i 717. divizije na ovom sektoru, kao i na pravcima prema Duvnu i Glamoču, suprotstavile su se jedinice 1. bosanskog korpusa. Dan kasnije, dvije operacije su zvanično spojene u jednu — „Vajs—Mostar” (njem. Unternehmen «Weiß—Mostar»).

Početkom operacije „Vajs-2” i „Mostar”, operativna situacije se promijenila na štetu OGD. Njene jedinice su zaglavile u borbama za Konjic, koji su držali Italijani i četnici. Njemačka borbena grupa „Anaker” zauzela je komunikacionu liniju Pazarić — Ivan-sedlo — Konjic i 26. februara preuzela kontrolu nad italijanskim garnizonom u Konjicu. Borbena grupa „Fogel” je napredovala od pravca Bugojna. Vrhovni štab je svakog trenutka očekivao izbijanje trupa 7. SS i 369. pješadijske divizije u rejonu Prozora, u pozadinu OGD. U dolini Neretve i na njenoj lijevoj obali bilo je oko 5000 italijanskih vojnika 6. armijskog korpusa, kao i hiljade četnika. Dejstva OGD sputavala je Centralna bolnica, čija je sudbina u potpunosti zavisila od partizanskih grupacija u okruženju. U takvoj situaciji, krajem februara i početkom marta 1943, u kanjonu Neretve počela je dramatična bitka za spasenje ranjenika.

Druga etapa (27. februar — 5. mart)

Nakon neuspjeha u napadu na Konjic, Vrhovni štab je donio odluku o rušenju mosta na Neretvi i protivudaru u suprotnom smjeru, prema Gornjem Vakufu. Ovo nastupanje trajalo je od 3. do 5. februara.

U uslovima odvijanja ofanzive njemačkih, italijanskih, ustaško-domobranskih i četničkih trupa, VŠ NOV i POJ nastavio je sa pripremama za prodor preko Neretve u istočnu Hercegovinu. Međutim, napredovanje BG „Fogel” i ustaške 5. brigade, uz podršku avijacije i tenkova, duž puta Gornji Vakuf — Prozor stvorilo je neposrednu opasnost za Centralnu bolnicu. Neprijatelj je nastojao da zauzme prijevoj na planini Makljen, koja dominira Prozorskom kotlinom, i time otvori put prema gradu koji se nalazi u podnožju planine. Borbe na prozorskom pravcu počele su 21. februara nakon što je BG „Fogel” zauzela Gornji Vakuf. U žestokim borbama od 21. do 26. februara 7. banijska divizija, 3. krajiška i 1. dalmatinska brigada zajednički su zaustavile napredovanje Nijemaca i ustaša. Međutim, približavanje njemačke 717. pješadijske divizije (27. februar) situacija je postala kritična. Nijemci su ponovo zaprijetili prodorom u dolinu i na mjesta gdje su bili ranjenici u okolini Prozora. S tim u vezi, odlučeno je da se krene u kontranapad u ovom pravcu i da se poslije trupe prebace preko Neretve.

Situacija tih dana karakteriše tekst naređenja Josipa Broza Tita komandi 7. banijske divizije od 2. marta 1943. godine:

Pozadi vas je 4000 ranjenika naše vojske. Neprijatelj ne smije prodrijeti u Prozor! Situacija je takva da ni koraka ne možete nazad. Morate se boriti do posljednjeg čovjeka na mjestu. O vašim gubicima, više ne možemo diskutovati. Kad, i ako, ostane posljednji komandant ili politički komesar divizije, jedan može podnijeti izvještaj o onome što se desilo.

U cilju podrške borbenim dejstvima OGD, VŠ NOV i POJ je 28. februara naredio 1. bosanskom korpusu „po svaku cijenu” da zadrži položaje kod Drvara. Glavni štab Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Hrvatske dobio je instrukciju da pomogne 1. bosanskom korpusu sa „najmanje dvije brigade” kako bi što duže odlagao nastupanje 7. SS i 369. pješadijske divizije prema Livnu. Istočnobosanske jedinice dobile su naređenje da se probiju na planinu Igman i udare u pozadinu 718. divizije. Istovremeno, Tito je 28. marta povukao svoje jedinice sa lijeve obale Neretve i naredio da se minira pet mostova između Jablanice i Konjica, obrazlažući ovu odluku kao vojni trik kako bi ubijedio neprijatelja da su partizani namjeravali proboj u drugom pravcu. Tako je, prema Klausu Šmideru, prirodna prepreka dodata prstenu okruženja koji je stvorio neprijatelj. Kritična situacija u koju je Tito doveo partizansku grupaciju svojom ishitrenom odlukom sada se morala nadoknaditi prinudnim mjerama na bojnom polju. Na sreću partizana, početkom marta većina neprijateljskih snaga zauzela je položaje koji im nisu dozvoljavali da zadaju odlučujući udarac OGD.

Srušeni most na Neretvi.

Napredak operacije „Vajs-2” bio je usložnjen pomjeranjem područja predloženog okruženja ka jugoistoku zbog uspješnog napredovanja jedinica OGD, kao i potrebe za preusmjerenjem trupa kako bi se osigurala bezbjednost rudnih područja kod Mostara. U nastojanju da nadoknade vrijeme i brzo stignu do Neretve, njemačke trupe su svele češljanje terena na minimum i zanemarile zadatak stvaranja hermetičkog okruženja. Sedma SS divizija je napredovala u pravcu Mostara, ne čekajući da područje operacije u pravcu Livna blokira 717. pješadijska divizija. Kao rezultat, između Livna i Mostara stvorena je velika praznina u okruženju. Pored toga, osjetile su se i posljedice poraza koji su partizani nanijeli italijanskoj diviziji „Murđe”, buduće da su sada put OGD prema Hercegovini blokirali uglavnom četnici, nad kojima njemačka komanda nije imala uticaj, a italijanska komanda je imala ograničen. Ovakvim razvojem situacije, general Liters je 28. februara predvidio prodor glavnih partizanskih snaga u Hercegovinu, a dijelova OGD na sjever kroz područje između položaja borbenih grupa 718. pješadijske divizije. Da bi spriječio proboj OGD, general Ler je naredio 1. marta trupama 717. pješadijske divizije i BG „Fogel”, kao i BG „Anaker”, da napadnu Jablanicu, kako bi što prije zatvorili okruženje na sjeveru i tek onda nastavili napredovanje ka Mostaru.

Kao rezultat još jednog prilagođavanja zadacima formacije uključenih u operacije „Mostar” i „Vajs-2”, 7. SS divizija dobila je zadatak da osigura bezbjednost rudnog područja Mostara (ranije je ovaj zadatak bio povjeren 718. pješadijskoj diviziji). Sukobila se sa 1. bosanskim korpusom, a njeno učešće u ofanzivi na području gornje okuke Neretve vjerovatno nije bilo planirano. 369. diviziji, koja je 3. marta zauzela Livno, trebalo je još nekoliko dana da zauzme položaje na desnom boku 717. divizije. Kombinovana borbena grupa Italijana i četnika, koja je napredovala iz Mostara uz desnu obalu Neretve, predstavljala je ograničenu opasnost za OGD. Nekoliko dana u martu neposredno protiv OGD na sjeveroistoku je djelovala BG „Anaker”, a na sjeverozapadu 717. pješadijska divizija, BG „Fogel” i ustaška 5. brigada. Grupa „Anaker” je uspjela da pomogne Italijanima, domobranima i četnicima koji su branili Konjic da zadržale grad, ali su njene glavne snage morale da drže odbranu na prijevoju Ivan-sedlo od 1. marta, sprječavajući prodor partizana u ovom pravcu. Osim toga, pojedini njemački bataljoni bili su odsječeni od svojih glavnih snaga, pa je 369. pješadijska divizija imala priliku, po dolasku u borbeno područje 7. marta, da se prvenstveno angažuje na njihovom deblokiranju.

Druga proleterska udarna brigada u maršu prema Prozoru i Gornjem Vakufu, 1943. godina.

Međutim, prema poslijeratnoj procjeni događaja generala Koče Popovića, Tito u vrijeme donošenja odluke o miniranju mostova na Neretvu nije mogao znati gdje se nalaze četničke trupe i njihove namjere, a takođe da Nijemci nisu planirali da pređu Neretvu. U uslovima zaoštravanja situacije, VŠ NOV i POJ je kod Prozora koncentrisao devet od dvanaest brigada 1, 2. i 7. divizije za protivnapad u pravcu Gornjeg Vakufa. Tri brigade 3. udarne divizije ostale su da drže odbranu na pravcu Mostar — Konjic i Konjic — Jablanica. Novoformirana 9. dalmatinska divizija dejstvovala je u pravcu Širokog Brijega. U 3 časa ujutru 3. marta Tito je naredio napad. Napad na Gornji Vakuf podržavale su dvije baterije haubica kalibra 100 mm, zarobljene od Italijana kod Prozora, i tenkovska četa. Naređeno je da se granate ne štede, jer dalje nije bilo moguće transportovati haubice kroz teška teren kanjona Neretve. U teškim trodnevnim borbama od 3. do 5. marta (prema Šmideru od 2. do 4. marta) na sjeverozapadu od Prozora, partizani su, iscrpljeni glađu i prethodnom borbom, srušili položaje prvo BG „Fogel”, a zatim i 717. pješadijsku diviziju. Nijemci su 5. marta napustili Gornji Vakuf i povukli se na sjever u Bugojno, a jedinice 2. proleterske divizije ušle su u grad. Prema istoričaru Jozi Tomaševiću, kao rezultat protivnapada Nijemci su odbačeni 25—30 km. Ovaj uspjeh je privremeno uklonio prijetnju Centralnoj bolnici u Prozorskoj kotlini, omogućio je da se dobije na vremenu za prebacivanje ranjenika i bolesnika u Jablanicu i oslabio je neprijateljski nalet.

Treća etapa (6—22. mart)

I pored uspjeha u rejonu Gornjeg Vakufa, prijetnja uništenja OGD nije prošla. Od 5. marta BG „Anaker” 718. pješadijske divizije probila se od Konjica do lijeve obale Neretve. Četničke trupe pod komandom Ostojića zauzele su okuku Neretve duž lijeve obale. Jedinice 7. SS divizije stigle su u Livno. Na liniju Šuica — Kupres stigla je 369. pješadijska divizija. Za prelazak u ofanzivu iz Bugojna spremile su se 717. pješadijska divizija, BG „Fogel” i ustaška 5. brigada. S istoka i juga Italijani i četnici su napredovali prema Jablanici, došavši do linije Karaula — dolina Drežanke — Široki Brijeg. Ukupan broj neprijateljskih trupa oko OGD bio je oko 80.000 ljudi, uključujući njemačke — oko 55.000 ljudi, italijanske — oko 5000 ljudi, ustaško-domobranske — oko 800 ljudi i do 20.000 četnika. Odbranu na okuci Neretve i sprječavanje mogućeg napredovanje neprijatelja u pozadinu glavnim snagama OGD držale su samo 2. dalmatinska, 5. crnogorska i 10. hercegovačka brigada 3. udarne divizije.

Vrhovna komanda je 5. marta dodijelila zadatke svakoj od povjerenih divizija i otpočela pregrupisanje snaga za kasniji prelazak Neretve. Da bi preuzeo inicijativu od neprijatelja, OGD je morao da riješi niz teških problema:

• odmah forsirati Neretvu, na kojoj su svi mostovi porušeni, a sredstava za prelaz nije bilo;
• stvoriti što dublji mostobrana na lijevoj obali Neretve radi prebacivanja jedinica i ranjenika;
• potisnuti neprijatelja na bokovima u pravcu Konjica i Mostara;
• jakom zaštitnicom osigurati glavne snage OGD za vrijeme potrebno za prelazak nekoliko hiljada ranjenika preko Neretve. Ove zadatke su morale da rješavaju jedinice prorijeđene i iscrpljene u višemjesečnim borbama.

Druga proleterska divizija, pojačana 1. proleterskom brigadom, trebala je da pređe Neretvu kod Jablanice, porazi četnike i osigura prolaz preostalim snagama i ranjenicima preko rijeke. Zatim je divizija trebala da napreduje pravcem Boračko jezero — Glavatičevo — Kalinovik.

Sedma banijska divizija, pojačana 10. hercegovačkom brigadom, imala je zadatak da pređe Neretvu i proširi mostobran kod Jablanice, napredujući lijevom obalom do sela Glogošnica. Zatim je divizija trebalo da se preko Prenja probije do Nevesinja i osigura desni bok OGD. Deveta divizija u rejonu Čvrsnice pokrivala je prolaze Jablanici sa jugoistoka i juga. Prva proleterska divizija, pojačana 7. krajiškom brigadom i 3. bataljonom 9. krajiške brigada, služile su kao pozadinska zaštitnica. Pokrivala je pravce Bugojno — Prozor i Kupres — Šuica — Ravno — Prozor, sve dok nije završen prelaz trupa i ranjenika preko Neretve.

U noći 6. na 7. mart jedinice 2. dalmatinske brigade prešle su preko porušenog željezničkog mosta kod Jablanice na lijevu obalu Neretve i iznenadnim napadom zauzele mostobran. U toku noći tri bataljona 2. dalmatinske i 2. proleterske brigade prešla su na lijevu obalu, suzbijajući otpor četnika i preko noći stvorili mostobran dubine oko 8 km. Inžinjerska četa VŠ uspostavila je 7. marta privremeni pješački viseći most kod porušenog mosta. Druga proleterska divizija je 8. marta očistila luku Neretve od četnika i proširila mostobran.

Računica italijanske komande da će četnici uspjeti da spriječe partizane u proboju u istočnu Hercegovinu nije se ostvarila. Druga proleterska divizija se probijala u rejonu sela Borci i Boračkog jezera. Iako je BG „Anaker” dejstvovala samo nekoliko kilometara od prelaza, nije bila u stanju da spriječi evakuaciju snaga OGD na mostobran. Treća udarna divizija napala je 7. marta jedinice 718. divizije na Neretvici i odbacila ih u Konjic. Nakon toga, trupe divizije su prešle Neretvu i čvrsto blokirale pravac Konjic — Jablanica.

Sedma banijska divizija je 8. marta prešla na lijevu obalu, zadržavši se neko vrijeme u borbama kod Glogošnice. Divizija je potom nastavila ofanzivu na desnom bloku OGD. Deveta dalmatinska divizija je stigla u rejon Jablanice i sa dvije brigade (3. i 4) branila mostobran na planini Plaši sa juga i zapada. Njena 5. brigada je ostala u okolini Vrata da pokrije pravac Blidinje jezero — Dugo Polje — selo Doljani. Nakon prelaska Neretve, diviziji je povjeren prevoz ranjenika i bolesnika. Istovremeno je pretrpjela velike gubitke usljed udara neprijateljske avijacije. Kolone divizije sa ranjenicima po vedrom vremenu na pozadini zimskog terena predstavljale su laku metu za neprijateljske bombardere.

Prenos ranjenika preko Neretve, mart 1943. godine.

Dok je OGD, zajedno sa ranjenicima, prelazila Neretvu, 1. proleterska divizija je vodila žestoke borbe sjeverno i zapadno od Prozora protiv nadmoćnijih neprijateljskih snaga. Nijemci su 7. marta prešli ovdje u ofanzivu i 10. marta zauzeli Prozor. Proleterska divizija je zadržavala juriš 717. i 369. pješadijske divizije do 14. marta, dok sve trupe OGD nisu prešle. Na lijevoobalni mostobran prešla je i pozadinska jedinica divizije 15. marta. Izlazak OGD iz okruženja na Neretvi je završen. Prelazak Neretve preko privremenog prelaza, kao i dalje napredovanje stazama Prenja zavejanim dubokim snijegom, onemogućili su prebacivanje teškog naoružanja, tehnike i imovine OGD, tako da su partizani sve što se nije moglo ponijeti uništili ili bacili u rijeku. Nijemci su 17. marta ušli u Jablanicu. Do tada, 7. SS divizija je 15/16. marta stigla u područje Širokog Brijega, a 369. pješadijska divizija je stigla do doline Doljanke, desne pritoke Neretve. Liniju Prozor — Ostrožac — Konjic zauzele su 717. i 718. pješadijska divizija.

Nakon što je OGD napustila lijevu obalu Neretve, njemački štab nije pokušavao da goni glavnu partizansku grupaciju i nije uopšte razmatrao tu mogućnost. Kako primjećuje Klaus Šmider, na sastanku 16. marta komandant njemačkih trupa u Hrvatskoj samo je izjavio da je „postojala zabrinutost da će Italijani ponovo potisnuti Tita, koji je upao u njihovu zonu odgovornosti, na sjever”.

Analizirajući razloge pasivnosti njemačke komande u ovom periodu, Šmider primjećuje: „Čak i uzimajući u obzir zakašnjenje sa kojim su sile Osovine otkrile ovaj prodor, bila bi dovoljno da se jedinice divizije ’Princ Eugen’ prebace preko Neretve i njihov kasniji napad na sjeveroistok, kako bi imale vremena da blokiraju Titov put ka jugu. Činjenica da se o ovoj mogućnosti — kako se može razumjeti — nije razgovaralo sa glavnokomandujućim na Jugoistoku, ni komandantom njemačkih trupa u Hrvatskoj, nije samo zbog činjenice, da je Roboti ovih dana ponovo jasno stavio do znanja svojim saveznicima da je njihovo prisustvo u Hercegovini nepoželjno.”

Pored zategnutih odnosa među saveznicima, prema Šmiderovoj argumentaciji, drugi razlog bi mogao biti nepovjerenje generala Lera prema četnicima. Glavnokomandujući na Jugoistoku strahovao je da će ih njemačka invazija u regiji koji kontrolišu Mihailovićeve snage natjerati na saradnju sa komunistima. Pored navedenog, od dva prioritetna cilja operacije „Vajs-Mostar”, najmanje jedan je ostvaren. Napad na Mostar pružio je dugoročnu zaštitu oblasti bogatoj rudom boksita. Slično viđenje situacije bilo je i u štabu komandanta njemačkih trupa u Hrvatskoj, generala Litersa. Svoju ocjenu Šmider zaključuje: „S obzirom da je Tito samo mjesec dana kanije bježao u područje koje će postati meta sljedeće velike njemačke operacije, može se razumjeti zašto su se Liters i Ler privremeno mogli zadovoljiti odbijanjem neprijatelja (u italijansku zonu odgovornosti)”.

Prelaskom na lijevu obalu Neretve, OGD je bio u teškoj situaciji. Trupe, kao i oko 3000 ranjenika i oko 1000 tifusom zaraženih partizana, koncentrisane su na snijegom prekrivenim stjenovitim obroncima Prenja u pojasu dužine oko 30 km i širine do 10 km. Mogućnosti manevara OGD bile su ograničene. Stalno su bili izloženi udarima neprijateljske avijacije. Da bi se brzo savladao ovaj pojas nepovoljno terena, bila je potrebno izvesti probijanje do rejona Glavatičeva, odakle se otvarala perspektiva dejstva u nekoliko pravaca. Druga proleterska divizija je 14—15. marta probila četničku odbranu kod Čičeva i stogla do Glavatičeva. Time su se stvorili uslovi za dalje napredovanje OGD sa glavnom snagama ka Kalinoviku i desnom bokom do Nevesinja. Porazivši četničke jedinice u žestokim borbama kod Glavatičeva, Nevesinja, Krstca i Uloga, OGD je 22. marta krenula na Kalinovičku visoravan i 23. marta zauzela Kalinovik. Po ocjeni istoričara Milenka Colića, na liniji Nevesinje — Ulog — Kalinovik, partizani su pobjedonosno završili bitku na Neretvi.

Martovski pregovori

Glavni članak: Martovski pregovori

U završnoj etapi Bitke na Neretvi, jugoslovenska strana je pokrenula pregovore između VŠ NOVJ i njemačke komande, prema riječima istoričara Tomaševića, „o vitalnom pitanju uzajamne primjene propisa međunarodnog ratnog prava, prvenstveno s obzirom na tretman zarobljenika, o razmjeni nekih zarobljenika i o nizu drugih pitanja.”

Pripadnici 2. proleterske brigade sa zarobljenim majorom Arturom Štrekerom iz 718. pješadijske divizije.

Njemačkoj strani je preko kurira dostavljeno pismo majora Artura Štrekera iz 718. pješadijske divizije, zarobljenog 4. marta 1943, s prijedlogom partizanske komande za pregovore. Delegacija VŠ, koju su činili Vladimir Velebit, Milovan Đilas i Koča Popović, stigla je 11. marta na komandni punkt 717. pješadijske divizije u Gornjem Vakufu i sastala se sa komandantom divizije general-majorom Benignusom Dipoldom i prenijela je Titove prijedloge. Istog dana o inicijativi VŠ NOVJ obaviješteni su general Liters, predstavnik Vermahta u Hrvatskoj general Edmund Glez fon Horstenau i glavnokomandujući na Jugoistoku general Ler. Shodno tome, prijedlozi partizana su skrenuli pažnju njemačkom izaslaniku u NDH Zigfridu Kašeu.

Prema Klausu Šmideru, „Iako su ovoga puta predloženi pregovori ne samo za razmjenu zarobljenika, već i za primirje, ova inicijativa nije bila određena nadom da se pregovorima izbjegne opkoljavanje na Neretvi. Umjesto toga, Tito je svom njemačkom neprijatelju nagovijestio svoju namjeru da nastavi gonjenje četnika duboko u istočnu Hercegovinu i očekivao je da će prekid vatre biti šansa da kupi vrijeme da se bez uplitanja suprotstavi svom srpskom neprijatelju u građanskom ratu u ovom regionu i u Crnoj Gori.”

Pregovori su trajali od aprila 1943. i praćeni su razmjenom ratnih zarobljenika i nezvaničnim prekidom vatre. Međutim, na kraju su prekinuti po instrukcijama iz Berlina. Ovi događaji nisu presudno uticali na tok vojnih operacija tokom operacije „Vajs-2”. Prema Klausu Šmideru, „Koliko je jasno, jedini trajni rezultat takozvanih ’martovskih pregovora’ bilo je uspostavljanje veze između strana u sukobu, koja je u naredne dvije godine služila uglavnom za tekući razmjenu zatvorenika.”

Naredni događaji

Zauzimanjem Nevesinja i Kalinovika, OGD je nastavila borbena dejstva u skladu sa namjerama VŠ da se kroz Kosovo i Metohiju probije u Srbiju, u rejon rijeka Toplice i Jablanice. Do kraja marta OGD je stigla na liniju Drina — Sutjeska — Gacko. Pokušaj da se odmah pređe preko Drine bio je neuspješan, međutim, u borbama kod Drine OGD je porazila četničke jedinice i italijanske jedinice iz 1. alpske divizije „Taurinenze”. Nakon ovoga, OGD je skrenula na jug, prešla Pivu i do 24. aprila stigla u rejon Šavnika, u planinski i besputni teren sjeverne Crne Gore. Iscrpljenim partizanskim divizijama i ranjenim vojnicima bio je potreban odmora, a OGD je dobila kratak predah.

Međutim, prema riječima istoričarke Mirjane Zorić, ovdje je OGD VŠ, „sabijena između masiva Durmitora, Sinjajevine, Maglića i Volujka i dubokih rečnih kanjona Pive, Tare, Ćehotine, Komarnice i Sutjeske, bez manevarskih mogućnosti i opterećena velikim brojem teških i nepokretnih ranjenika, Operativna grupa divizija suočiće se vrlo brzo sa okruženjem gotovo deset puta brojnijeg i jačeg neprijatelja. Tako, umesto prodora ka istoku, u pravcu Sandžaka, Kosova, Metohije i južne Srbije, izmorena, izgladnela i proređena formacija partizanskih divizija biće prinuđena da, od sredine maja do sredine juna 1943, na planinskoj visoravni, u trouglu između Pive, Tare i Durmitora, a zatim Vučeva, u kanjonu Sutjeske i na Zelengori, vodi najteže borbe za spas jedinica i Centralne bolnice.”

Dok je OGD vodila ofanzivu u istočnoj Hercegovini, trupe 1. hrvatskog i 1. bosanskog korpusa su početkom marta počele da vraćaju teritorije izgubljene tokom operacije „Vajs-1”. U prvom polovini marta u Bosanskoj Krajini oslobođeni su Bosanski Petrovac, Drvar, Glamoč i Klju. U Lici su partizani zauzeli područje oko Gračaca, Zrmanje, Lovinca, Gospića, Vrhovina, Brloga i Brine. Oba korpusa su do kraja marta kontrolisala skoro cijelu teritoriju koju su držali prije početka ciklusa operacija „Vajs”, a u nekim oblastima su je proširili.

Marš Drugog ravnogorskog i Rasinskog korpusa JVuO preko Peštera, koji idu u pomoć trupama generala Mihailovića u Crnoj Gori, maj 1943. godine.

Nakon što su partizani probili preko Pive, general Mihailović je dao naređenje da se preostale četničke jedinice u Crnoj Gori i Sandžaku ojačaju sa dva korpusa iz Srbije, kako bi ove snage dale odlučujući bitku sa partizanima na frontu između Nikšića i Bijelog Polja na rijekama Zeti i Limu. Dva korpusa iz Srbije stigla su u okolinu Bijelog Polja oko 7. maja 1943, ali do borbe nije došlo. Ostvarenje plana spriječilo je napredovanje trupa NOVJ, kao i vijest koju je Mihailović od Italijana o namjeri Nijemaca da uđu u Crnu Goru i zarobe ga. U takvim okolnostima, Mihailović je odustao od borbe sa partizanima i odlučio da se sa oba korpusa vrati u Srbiju.

Ishod bitke

U bici na Neretvi, glavna OGD VŠ NOVJ osujetila je planove njemačke i italijanske komande da je unište. Iako je partizanska grupacija pretrpjela velike gubitke, probila se iz obruča i tokom narednih borbi nanijela niz poraza četničkim trupama, nakon čega je inicijativa u građanskom ratu u Jugoslaviji u potpunosti prešla na partizane.

Međutim, kontraofanziva OGD nije dovela do naknadnog sprovođenja strateških ciljeva VŠ NOVJ — prodora u Srbiju. Nakon što je početkom aprila 1943. stigao u sjevernu Crnu Goru, OGD se smjestio na području koje je bilo geografski povoljno za Sile Osovine i njene saveznike. U slučaju sljedećeg pokušaja opkoljavanja partizanske grupe, izbor puteva za bjekstvo za OGD bio je ograničen etnopolitičkim (Albanija), geografskim (Jadransko primorje) i vojnim preprjekama (njemačka okupaciona vojna uprava u Srbiji).

Operacija „Vajs-2” nije obezbijedila Silama Osovine ispunjenje njihovih zadataka. Njemačke, italijanske i ustaško-domobranske trupe nisu uspjele da unište partizansku grupaciju i da obezbjede dugoročnu reintegraciju područja pod partizanskom kontrolom u politički sistem Nezavisne Države Hrvatske. Prema Klausu Šmideru, jedinice NOVJ bile su veoma jake i brojne, a politički uticaj KPJ u srpskim selima zapadne Hrvatske bio je toliko jak da je i prije kraja borbenih dejstava ponovo uspostavljena partizanska kontrola u oblastima koje su nedavno „pročešljale” trupe generala Litersa i Robotija. Shodno tome, prijetnja koje je NOVJ predstavljala okupacionim snagama prije početka ciklusa operacija „Vajs” nije otklonjena.

Istovremeno, štab glavnokomandujućeg na Jugoistoku rezultate zajedničke operacije „Vajs—Mostar” je ocijenio kao zadovoljavajuće. Partizani su pretrpjeli velike gubitke. OGD NOVJ i centar partizanske aktivnosti potisnuti su iz njemačke zone odgovornosti NDH u italijansku. Napredovanje 7. SS divizije „Princ Eugen” i njeno naknadno prisustvo u blizini Mostara eliminisali su prijetnju području bogatim rudom boksita. Komunikacione linije u NDH su postale sigurnije. Nasuprot tome, operacija „Vajs-2” nije donijela uspjeh Italijanima. Uz velike gubitke u ljudstvu, gubitak neke kontrole i uticaja u NDH, kretanje OGD na teritoriju Crne Gore pretvorilo je ovaj prostor u ratište, kao u početkom periodu italijanske okupacije 1941. godine.

Informacije o gubicima NOVJ su dvosmislene. Istoričar Velimir Terzić prenosi da je broj partizanski žrtava tokom 40 dana bitke na Neretvi iznosio 4500—5000 ljudi, ne računajući izbjeglice. Prema istoričaru Mladenku Coliću, formacije i odredi NOVJ su tokom „četvrte neprijateljske ofanzive” imale preko 4000 ubijenih i ranjenih. Alternativne informacije iz štaba glavnokomandujućeg na Jugoistoku o gubicima NOVJ daje Klaus Šmider. Prema njima, tokom operacije „Vajs-1” i „Vajs-2” ubijeno je 11.915 partizana i zarobljeno 47 mitraljeza i 589 pušaka. Značajno razlika u broju ubijenih i zarobljenog oružja objašnjava se i vansudskim pogubljenjima zarobljenih osumnjičenih, tako i blagovremeno prikupljanje naoružanja od poginulih i ranjenih partizana, što je bilo olakšano u uslovima povlačenja velikih formacija (od bataljona do divizije) sa bojišta. Ovaj podatak dopunjuje istoričar Jozo Tomašević, „Iako su partizani izbjegli uništenje glavnine svojih snaga i spasili svoje bolesne i ranjene, Nijemci su tokom operacije Vajs uzeli strahoviti danak u ljudskim životima. Prema izvještaju generala Litersa od 31. marta generalu Vinku Begiću, državnom tajniku ministarstva oružanih snaga NDH, njemačke i hrvatske kvislinške snage zajedno ubile su (izbrojeno ili procijenjeno) 11.915 partizana; 616 strijeljano je smjesta po zarobljavaju, a zarobljeno je još 2506 partizana, od kojih je 775 odvedeno u koncentracione logore.” Tomašević tvrdi da su značaj dio ovih žrtava bili civili.

Gubici njemačkih trupa tokom ciklusa operacija „Vajs” iznosili su 2488 ubijenih, ranjenih i nestalih. Prema nepotpunim podacima, ukupni gubici italijanskih trupa dostigli su oko 6000 ljudi. Najveću štetu pretrpjele su četničke trupe, koje su do kraja rata nisu oporavile od poraza na Neretvi. Od 20.000 četnika ostalo je oko 6000.

Zapadni i jugoslovenski istoričari bilježe visoke borbene kvalitete koje su partizanske formacije pokazale tokom bitke na Neretvi. Klaus Šmider posebno priznaje, „Nema sumnje da je ova ’nova’ partizanska vojska briljantno prošle test u operaciji ’Vajs’ i nanijela značajnu štetu neprijatelju”. Poslije bitke na Neretvi, prvi put je među njemačkom komandom zabilježeno da partizane „treba smatrati slabo opremljenim trupama, ali ne i bandama”.

Jozo Tomašević zaključuje da su četnički neuspjesi na Neretvi i tokom kasnijih vojnih operacija rezultat kombinacija grešaka i nedostataka: loše planiranje i rukovođenje pod Mihailovićem i njegovim komandantima, nedostatak saradnje između komandanta, pretjerano samopouzdanje i potcjenjivanje partizana, kao i neodlučnost „da se bore s dozrelim, superiorno vođenim i — na Neretvi — očajnički odlučnim partizanskim snagama”. U bici na Neretvi, razuzdanost i razjedinjenost „gomile” Mihailovićevih teritorijalnih odreda, koja je htjela da brani samo svoja bliža područja i nije željela da se odlučno bori daleko od kuće, postala je očiglednija nego ikada.

Ocjenjujući posljedice bitke na Neretvi, Klaus Šmider navodi, „Za Tita je proboj kroz Neretvu bio i politički i vojni trijumf. Politički, jer zahvaljujući spasavanju u dramatičnim okolnosti većine ležećih ranjenika i bolesnika, narativ o ovoj bici i tokom rata i po njegovom završetku dobija epske razmjere i postaje kamen temeljac samopoštovanja partizanskog pokreta. Vojni trijumf, jer su Titove trupe, sačinjene od pet divizija (oko 40—50% glavnih jedinica NOVJ), ne samo što su izbjegle gotovo sigurno uništenje, već su odmah zadale niz odlučujućih udaraca četnicima u istočnoj Hercegovini.” Mladenko Colić smatra bitku na Neretvi jednom od odlučujućih operacija NOVJ tokom Narodnooslobodilačkog rata.

Prema zaključku srpskih istoričara Predraga Bajića i Mirjane Zorić, poraz četnika u završnoj etapi bitke na Neretvi i aktuelna vojno-politička situacija u Jugoslaviji naveli su britanskog premijera Vinstona Čerčila da u VŠ NOVJ pošalje vojnu misiju predvođenu kapetanom Vilijamom Stjuartom. U bici na Neretvi postao je očigledan kolaboracionizam četnika. Bio je to jedan od razlika za naknadnu promjenu političkih smjernica zapadnih saveznika u Jugoslaviji, koji su kulminirali priznavanjem NOVJ kao savezničke vojske od učesnica Teheranske konferencije.

Tokom ciklusa operacija „Vajs” nastavljena je spirala nasilja i samovolje njemačkih trupa, kao i pooštravanje metoda ratovanja, što je dovelo do velikog broja civilnih žrtava. Uz neslaganja koja su se pojavila u procjeni broja poginulih i zarobljenog trofejnog oružja, dokumentovani su slučajevi strijeljanja ne samo zarobljenih partizana, nego i žena, djece i prebjega. Tako se u izvještaju od 26. marta 1943. o operacijama „Vajs-2” i „Mostar” nalazi podatak o strijeljanju grupe od 60 izbjeglica od strane jedinice 7. SS divizije „Princ Eugen”. Klaus Šmider priznaje da su u kontekstu antipartizanskih operacija ljudi strijeljani, jer je komandantima bilo zgodnije — nije htjeli da se bave istragom.

Vojne operacije Sila Osovine tokom ciklusa operacija „Vajs” izvođene su uz aktivnu podršku njemačkog, italijanskog i hrvatskog vojnog vazduhoplovstva, koji su izvršili 3345 naleta, od toga 70% borbenih, nanijevši značajnu štetu partizanskim jedinicama.

Nasljeđe

Uporedo sa bitkom na Sutjesci, bitka na Neretvi je postala ključni faktor sjećanja na herojstvo partizana tokom Narodnooslobodilačkog rata. Događaji u bici na Neretvi prvi put su opisani u biltenu VŠ NOVJ u aprilu 1943. kao „velika neprijateljska ofanziva”. Iste godine, u avgustovskom izdanju biltena, Tito je govorio o bici na Neretvi (četvrta ofanziva) u članku „Peta neprijateljska ofanziva”. Sljedeći prikaz bitke javio se u martu 1944. u Titovom članku „Borba naroda porobljene Jugoslavije”. Tumačenja i ocjene iznijete u članku tada su potvrđene kao zvanične. Prema Titovim definicijama, bila je to „najveću bitku za ranjenike koja je trajala 40 dana”, koja se odvijala u „okolnostima kakvih je bilo malo u istoriji ratova”.

U znak sjećanja na bitku na Neretvi objavljen je trotomni zbornik radova 1965. pod nazivom „Neretva. Zbornik radova. Proleterske i udarne divizije u bici na Neretvi”. Uvodni dio prvog toma napisao je Josip Broz Tito.

Srušeni most u Jablanici. Ekspozicija memorijalnog kompleksa „Bitka za ranjenike na Neretvi”.

Jugoslovenski igrani film „Bitka na Neretvi” iz 1969. zasnovan je n događajima iz bitke, a imao je najveći budžet u istoriji jugoslovenske kinematografije. Film je nominovan za Oskar za najbolji film na stranom jeziku 1970. godine. Autor plakata filma bio je Pablo Pikaso.

Unutrašnjost muzeja memorijalnog kompleksa „Bitka za ranjenike na Neretvi”.

U znak sjećanja na bitku na Neretvi, u Jablanici je 1978. otvoren memorijalni kompleks. Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine proglasila je memorijalni kompleks nacionalnim spomenikom 2009. godine. Središnji dio memorijalnog kompleksa je zgrada muzeja, izgrađena u duhu savremene arhitekture. Dizajneri su Branko Tadić, Zdravko Dunđerović i Mustafa Ramić. Najvažniji eksponat memorijalnog kompleksa je srušeni most na Neretvi. Autentičnost memorijalnog kompleksa kao istorijskog mjesta upotpunjuju objekti poput bunkera na lijevoj obali Neretve, koji su koristili četnici, kao i okupljalište ranjenih partizana sa vječnom vatrom.

Za 40. godišnjicu bitke na Neretvi 1983. godine izdat je prigodni novac od legure bakar-nikl, nominalne vrijednosti 10 dinara.

Vidi još

• Drugi svjetski rat u Bosni i Hercegovini
• Bosna i Hercegovina u Narodnooslobodilačkoj borbi

Literatura

• Savković, Svetislav, ur. (1965). Neretva. Proleterske i udarne divizije u bici na Neretvi (na jeziku: srpskohrvatski). I. Beograd: Vojnoizdavački zavod. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Savković, Svetislav, ur. (1965). Neretva. Proleterske i udarne divizije u bici na Neretvi (na jeziku: srpskohrvatski). II. Beograd: Vojnoizdavački zavod. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Savković, Svetislav, ur. (1965). Neretva. Proleterske i udarne divizije u bici na Neretvi (na jeziku: srpskohrvatski). III. Beograd: Vojnoizdavački zavod. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Colić, Mladenko (1988). Pregled operacija na jugoslovenskom ratištu: 1941—1945 (na jeziku: srpskohrvatski). Beograd: Vojnoistorijski institut. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Glišić, Vanceslav (1986). Užička republika (na jeziku: srpskohrvatski). Beograd: Nolit. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Šadek, Vladimir (1. 12. 2016). „Prilozi za povijest Koprivnice i okolice u vrijeme »Podravske republike« (7. XI. 1943. — 9. II. 1944.)”. Podravina : časopis za geografska i povijesna multidisciplinarna istraživanja (na jeziku: hrvatski). 15 (30): 156—173. ISSN 1333-5286. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Zorić, Mirjana (2013). „Bitke na Neretvi i Sutjesci 1943. godine - kontroverze i otvorena pitanja”. Vojno delo (na jeziku: srpski). 65 (3): 189—251. ISSN 0042-8426. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Tomasevich, Jozo (1979). Četnici u drugom svjetskom ratu 1941-1945 (na jeziku: srpskohrvatski). Zagreb: Sveučilišna naklada Liber. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Brajović-Đuro, Petar V. (1986). Jugoslavija u Drugom Svetskom Ratu (na jeziku: srpskohrvatski). Beograd: Udruženje za negovanje revolucionarnih tradicijaVeljko Vlahović. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Anić, Nikola; Joksimović, Sekula; Gutić, Mirko (1982). Narodno oslobodilačka vojska Jugoslavije: pregled razvoja oružanih snaga narodnooslobodilačkog pokreta 1941-1945 (na jeziku: srpskohrvatski). Beograd: Vojnoistorijski institut. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Terzić, Velimir, ur. (1957). Oslobodilački rat naroda Jugoslavije 1941-1945, knjiga 1 (na jeziku: srpskohrvatski). Beograd: Vojnoistorijski institut. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Strugar, Vlado (1978). Jugoslavija 1941-1945. (na jeziku: srpskohrvatski). Ljubljana, Beograd: Partizanska knjiga, OOUR MONOS. Pristupljeno 11. 7. 2024. 
• Bajić, Predrag Đ. (16. 7. 2016). „Saveznička vojna pomoć NOP-u : 1943-1945” (na jeziku: srpski). Beograd: Filozofski fakultet Univerzitet u Beogradu. Pristupljeno 11. 7. 2024. 
• Tito, Josip Broz (1971). „Borba naroda porobljene Jugoslavije - članak Josipa Broza J. Tita, napisan krajem marta 1944. za američku štampu” (PDF). Ur.: Krstić, Miloš. Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu (PDF) (na jeziku: srpskohrvatski). II (12). Beograd: Vojnoistorijski institut. str. 323—361. Pristupljeno 29. 7. 2024. 
• Koren, Snježana (2013). Roksandić, Drago; Cvijović Javorina, Ivana, ur. „Drugi svjetski rat u člancima i govorima Josipa Broza Tita (1940.–1948.)”. Intelektualci i rat 1939. – 1947.: zbornik radova s međunarodnog skupa Desničini susreti 2012 (na jeziku: hrvatski). Dio 1.: 197—228. doi:10.17234/desnicini_susreti2012_1.dio.14. Pristupljeno 29. 7. 2024. 
• Kučan, Viktor (1996). Borci Sutjeske (na jeziku: srpskohrvatski). Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. ISBN 86-17-04984-7. Pristupljeno 29. 7. 2024. 
• Schmider, Klaus (2002). Partisanenkrieg in Jugoslawien 1941-1944 (na jeziku: nemački). Hamburg: Mittler. ISBN 3-8132-0794-3. 
• Schmid, Sanela (2020). Deutsche und italienische Besatzung im Unabhängigen Staat Kroatien: 1941 bis 1943/45 (na jeziku: nemački). Berlin ; Boston: De Gruyter Oldenbourg. ISBN 978-3-11-062031-3. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Nikiforov, Konstantin Vladimirovič, ur. (2011). Юgoslaviя v XX veke. Očerki političeskoй istorii (na jeziku: ruski). Moskva: Indrik. ISBN 978-5-91674-121-6. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Ruzicic-Kessler, Karlo (2017). Italiener auf dem Balkan: Besatzungspolitik in Jugoslawien, 1941-1943 (na jeziku: nemački). Berlin ; Boston: De Gruyter Oldenbourg. ISBN 978-3-11-054141-0. 
• Suppan, Arnold (2014). Hitler - Beneš - Tito: Konflikt, Krieg und Völkermord in Ostmittel- und Südosteuropa. Teil 3 (na jeziku: nemački). Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften. ISBN 978-3-7001-7309-0. 
• Tessin, Georg (1977). Verbände und Truppen der deutschen Wehrmacht und Waffen-SS im Zweiten Weltkrieg 1939-1945: Die Waffengattungen - Gesamtübersicht (na jeziku: nemački) (1 izd.). Osnabrück: Biblio Verlag. 
• Dragojlov, Fedor (1956). „Der Krieg 1941-1945 auf dem Gebiete des "unabhängigen Staates Kroatien"”. ASMZ: Sicherheit Schweiz : Allgemeine schweizerische Militärzeitschrift. 122 (5): 345—364. ISSN 0002-5925. doi:10.5169/seals-26482. 
• Dragojlov, Fedor (1956). „Der Krieg 1941-1945 auf dem Gebiete des "unabhängigen Staates Kroatien"”. ASMZ: Sicherheit Schweiz : Allgemeine schweizerische Militärzeitschrift. 122 (6): 425—449. ISSN 0002-5925. doi:10.5169/seals-26490. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Dragojlov, Fedor (1956). „Der Krieg 1941-1945 auf dem Gebiete des "unabhängigen Staates Kroatien" (Schluss)”. ASMZ: Sicherheit Schweiz : Allgemeine schweizerische Militärzeitschrift. 122 (7): 509—523. ISSN 0002-5925. doi:10.5169/seals-26496. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Parotьkin, I. V.; Horošilov, G. T.; Grečko, A. A.; Ustinov, D. F., ur. (1976). Istoriя vtoroй mirovoй voйnы, 1939-1945. T. 6. Korennoй perelom v voйne (na jeziku: ruski). 6. Moskva: Voenizdat. Pristupljeno 29. 7. 2024. 
• Trifković, Gaj (2016). „Od „bandita“ do „Jugoslovenske armije“: partizanski rat 1941–1945.”. yuhistorija.com (na jeziku: srpskohrvatski). YU Historija. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Đilas, Milovan (1990). Revolucionarni rat (na jeziku: srpski). Beograd: Književne novine. ISBN 978-86-391-0106-0. 
• Leković, Mišo (1985). Martovski pregovori 1943. (na jeziku: srpskohrvatski). Narodna Knjiga. Pristupljeno 27. 10. 2024. 
• Plivac, Ernest (2015). Komplexität, Dynamik und Folgen eines vielschichtigen Krieges: Bosnien-Herzegowina im Zweiten Weltkrieg 1941-1945 (na jeziku: nemački). Hamburg: disserta Verlag. ISBN 978-3-95935-042-6. 
• Bajić, Predrag Đ. (2016). „Saveznička vojna pomoć NOP-u 1943 – 1945. godine”. Beograd: Univerzitet u Beogradu. Pristupljeno 28. 10. 2024. 
• Cipek, Tihomir (2009). „Sjećanje na 1945: čuvanje i brisanje. O snazi obiteljskih narativa”. Ur.: Bosto, Sulejman; Cipek, Tihomir. Kultura sjećanja: 1945: povijesni lomovi i svladavanje prošlosti (PDF) (na jeziku: hrvatski). Zagreb: Feroproms. str. 155—166. ISBN 978-953-260-105-3. Pristupljeno 28. 10. 2024. 

Dodatna literatura

• Kaltenegger, Roland (2008). Totenkopf & Edelweiß: General Artur Phleps und die südosteuropäischen Gebirgsverbände der Waffen-SS im Partisanenkampf auf dem Balkan 1942- 1945 (na jeziku: nemački). Graz [Stuttgart]: Ares-Verl. ISBN 978-3-902475-57-2. Pristupljeno 28. 10. 2024. 
• Casagrande, Thomas (2003). Die volksdeutsche SS-Division "Prinz Eugen": die Banater Schwaben und die nationalsozialistischen Kriegsverbrechen (na jeziku: nemački). Frankfurt am Main New York: Campus-Verl. ISBN 978-3-593-37234-1. Pristupljeno 28. 10. 2024. 

Spoljašnje veze

• „TITO: Borba naroda porobljene Jugoslavije”. tacno.net (na jeziku: hrvatski). tačno.net. 21. 11. 2018. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• „Bitka na Neretvi”. znaci.org. Biblioteka Znaci. Pristupljeno 10. 7. 2024.