Bitka na Neretvi

Za jugoslovenski film pogledajte stranicu Bitka na Neretvi (film).

Bitka na Neretvi, poznata i kao Bitka za ranjenike, ofanzivna su i defanzivna dejstva Operativne grupe divizija (OGD) Vrhovnog štaba Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije (NOV i POJ) tokom ciklusa protivpartizanskih operacija njemačkih, italijanskih i hrvatskih trupa pod uslovnim nazivom Vajs (njem. Operationszyklus «Weiß» — „Ciklus operacija ’Bijelo’”) od 9. februara do 23. marta 1943. godine. U jugoslovenskoj i sovjetskoj istoriografiji ciklus operacija Vajs poznat je i kao Četvrta neprijateljska operacija.

Bitka na Neretvi
Deo Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji i Narodnooslobodilačke borbe naroda Jugoslavije
Partizani Druge proleterske brigade prelaze Neretvu preko srušenog mosta, mart 1943. godine.
Vreme 9. februar — 23. mart 1943. Mesto Oblast gornjeg toka rijeke Neretve i pritoke Rame, Hercegovina Ishod Operativna grupa divizija Vrhovnog štaba NOV i POJ osujetila je plan njemačke i italijanske komande da je opkole i unište. Partizani su sa velikim gubicima probili obruč i nanijeli težak poraz četnicima.
Sukobljene strane
Nacistička Njemačka Fašistička Italija Nezavisna Država Hrvatska Jugoslovenska vojska u otadžbini	Narodno- oslobodilački pokret Jugoslavije
Komandanti i vođe
Aleksander Ler Rudolf Liters Mario Roata Mario Roboti Zaharije Ostojić	Josip Broz Tito Ivan Gošnjak Kosta Nađ Koča Popović Peko Dapčević Pero Ćetković †
Jačina
oko 80.000 ljudi	U Centralnoj bolnici bilo je oko 21.000 ljudi, kao i 3293 ranjenika i bolesnika (početkom marta 1943)
Žrtve i gubici
Tokom operacije Vajs, gubici korpusa „Hrvatska” iznosili su 2488 poginulih, ranjenih i nestalnih. Prema nepotpunim podacima, ukupno gubici italijanskih trupa dostigli su oko 6000 ljudi.	4500—5000 žrtava, ukupno 11.915 ljudi je poginulo tokom operacije Vajs

Bitka na Neretvi bila je od strateškog značaja i jedna od najvećih i najtežih bitaka Narodnooslobodilačke borbe naroda Jugoslavije. Sprovedena je na području Bosne i Hercegovine na potezu Bugojno — Sarajevo — Nevesinje — Ljubuški — Imotski — Livno — Glamoč. U toku borbenih dejstava bitka je prerasla u borbi partizanskih divizija za spavanje svojih ranjenika u dolini Rame i Neretve.

Jugoslovenski vojni istoričari borbe OGD dijele u tri etape. U prvoj etapi (9—26. februar), naročito, OGD je izvršio protivudar na italijanske vojne garnizone u dolinama Rame i Neretve, a takođe je vodio borbe za prevoj Ivan sedlo i Konjic. Tokom druge etape (27. februar — 5. mart) OGD se pregrupisala, vođene su odbrambene borbe sjeverno od Prozora i krenuo je partizanski kontraudar na protivnika u ugroženom pravcu kod Gornjeg Vakufa. U trećoj etapi (6—22. mart) OGD je prešla Neretvu, probila se u istočnu Hercegovinu i kod Glavatičeva, Nevesinja i Kalinovika porazila grupaciju Jugoslovenske vojske u otadžbini (JVuO).

Borbe su se odvijale u teškim zimskim uslovima u rijetko naseljenom, nepristupačnom planinskom šumovitom području ispresijecanom riječnim kanjonima. Položaj partizana pogoršala je glad i epidemija pjegavog tifusa. Uprkos tome, OGD je, uz velike gubitke, na kraju osujetila planove za njegovim uništenjem od višestruko nadmoćnijih snaga sila Osovine. Nakon bitke, inicijativa u Partizansko-četničkom sukobu u potpunosti je prešla na partizane.

Predistorija

Događaji koji su prethodili bici

Usljed Bihaćke operacije NOV i POJ od 29. oktobra do 20. novembra 1942. oslobođeni su Bihać, Bosanska Krupa, Cazin, Slunj i niz seoskih naselja. Do zime 1942, teritorija Bihaćke republike zahvatala je površinu od oko 50.000 km² i pokrivala je čitave oblasti Nezavisne Države Hrvatske (NDH) u italijanskoj i njemačkoj zoni vojne odgovornosti — Bosansku krajinu, Liku, Kordun i Baniju — koja su se protezale na sjeveru od Karlovca ka jugu do Makarske rivijere i Jadranskog primorja. U Bihaću je 26. novembra održano prvo zajedanje skupštine delegata KPJ na kojoj je osnovano Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ), koja se proglasila predstavnikom narodnih masa i opštepolitičkim organom narodnooslobodilačkog pokreta. Na zasjedanju su donijete odluke o očuvanju prava privatne svojine i održavanju opštih slobodnih izbora na kraju rata. Novi politički kurs KPJ prošio je bazu narodnooslobodilačkog pokreta. Još prije osnivanja AVNOJ, početkom novembra 1942, partizanske oružane snage su reorganizovane, konsolidovane u osam divizija i dobile odlike regularne armije. Uspjesi partizana doprinijeli su jačanju narodnooslobodilačkog pokreta i potkopavanju ustaškog političkog režima u NDH.

Izražavajući zabrinutost zbog sve veće prijetnje od NOV i POJ, ministar spoljnih poslova Mladen Lorković i načelnik Glavnog štaba Domobranstva Ivan Prpić su 20. novembra, na sastanku sa predstavnicima njemačke i italijanske komande, zatražili su brzo sprovođenje velike operacije u Kordunu i Baniji kako bi se eliminisala neposredna prijetnja Zagrebu. Takođe, izrazili su nadu da će u proljeće 1943. izveli veliku protivpartizansku operaciju u zapadnoj Bosni.

Karta teritorija zapadne Bosne pod partizanskom kontrolom sa središtem u Bihaću, 1942. godina.

Uz NOV i POJ, druga oružana sila pokreta otpora u Jugoslaviji bili su četnici, kojima je rukovodio general Dragoljub Mihailović. Građanski rat između četnika i partizana vodio se od novembra 1941. godine Četnička komanda vidjela je NOV i POJ kao svog nepomirljivog neprijatelja. Zauzvrat, italijanska komanda, koju je predstavljao general Mario Roata, takođe je smatrala partizane glavnom prijetnjom okupacionom režimu. Na toj osnovi, četnička komanda je od početka 1942. vodila politiku taktičke saradnje s italijanskim vlastima, primajući zauzvrat raznovrsnu vojnu i materijalnu pomoć. Većina četničkih snaga u italijanskoj zoni vojne odgovornosti u NDH bila je legalizovana u vidu italijanskih pomoćnih trupa — Dobrovoljačka antikomunistička milicija, pod komandom vojvode Ilije Trifunovića Birčanina. Broj pripadnika se kreta oko 19—20 hiljada ljudi. Uz podršku italijanske strane, sfera vojno-politička aktivnost četnika od ljeta 1942. obuhvatala je Crnu Goru, kao i italijansku zonu vojne odgovornosti u NDH — Hercegovinu i dio istočne Bosne. U Crnoj Gori se nalazio štab komandanta JVuO. Pored vojnih dejstava protiv partizana, aktivnost četnika bila je usmjerena protiv snaga NDH.

Ključna meta strategije oba pokreta otpora bila je Srbija. Za Vrhovni štab NOV i POJ zadatak je bio da preuzme kontrolu nad Srbijom, a za Vrhovnu komandu JVuO bio je da je zadrži pod svojom kontrolom.

Prijetnja koju su predstavljala dejstva partizana i jačanje četnika, postala je značajnija u svjetlu prekretnice u ratu na Sredozemnom ratištu, koja je nastala kao rezultat poraza njemačko-italijanske grupe trupa u Drugoj bici kod El Alamejna i iskrcavanje savezničkih snaga u Maroku i Alžiru. Teritorija NDH zauzimala je ključnu poziciju na Balkanu. Značajan dio kontrolisali su partizani. U susjednim oblastima nalazile su se velike četničke snage. Vermahtov Glavnokomandujući Jugoistoka strahovao je da bi NOV i POJ u zapadnoj Bosni i četnici generala Mihailovića u Crnoj Gori i istočnoj Hercegovini mogle podržati iskrcavanje trupa zapadnih saveznika na Balkan. Hitler je 7. decembra 1942. izrazio zabrinutost zbog razvoja događaja na Balkanu, sugerišući moguće iskrcavanje trupa zapadnih saveznika u južnoj Grčkoj. NOV i POJ i JVuO u ovom slučaju mogli bi ugroziti snabdijevanje njemačkih trupa na liniji komunikacije Zagreb — Beograd — Niš.

Zamisao i planovi komande okupacionih snaga

Geografska karta Bosne i Hercegovine.

Od decembra 1942. do januara 1943, tokom niza sastanaka na nivou njemačkog i italijanskog vojno-političkog rukovodstva, postignut je dogovor o sprovođenju velike „akcije čišćenja” (njem. Säuberungsoperation) — ciklus protivpartizanskih operacija pod uslovnim nazivom Vajs' radi stabilizacije NDH, kojoj je prijetio unutrašnji kolaps. Ciklus operacija morao je da se izvrši u tri etape. Tokom prve (operacija „Vajs-1”) planirano je uništenje glavnih snaga NOV i POJ, likvidacija tzv. „Titove države” (njem. Tito-Staat) i povratak kontrole nad teritorijom jugoistočno od rijeka Kupa i Sava i zapadno od rijeke Une. Zamisao operacije „Vajs-1” u suštini je ponavljao prijedloge generala Prpića da se likvidiraju partizanske snage u Kordunu, Baniji i dijelu zapadne Bosne. U drugoj etapi (operacija „Vajs-2”) zadatak je bio uništenje jedinica i odreda partizana koji bi uspjeli da pobjegnu od napada, kao i onih koji su bili dislocirani južno od linije Bosanski Petrovac — Ključ — Mrkonjić Grad. Završna etapa (operacija „Vajs-3”) trebala je uništi preostale partizanske formacije i razoruža četnike u Hercegovini, Dalmaciji, a zatim i u Crnoj Gori.

U skladu sa direktivama Vrhovne komande Vermahta (VKV) od 16. decembra 1942. koje su zahtjevale upotrebu najbrutalnijih mjera u „borbi protiv bandi”, naređenjem koandanta njemačkih trupa u NDH generala Litersa od 12. januara 1943. van zakona su stavljeni svi zarobljenici u zoni borbenih dejstava i previđena je deportacija muških civila starosti od 15 do 50 godina. Istovremeno, izaslanik Vermahta u NDH general Edmund Glez fon Horstenau postigao je kod generala Lera ublažavanje početnih mjera. Prema njegovom prijedlogu, zarobljenike je trebalo poslati na prinudni rad u Njemačku, a da se među njima stvori rezerva talaca kako bi imali pri ruci „saučesnike” koji će se koristiti u kasnijim represivnim akcijama. Ukupno je planirano da se u logore pošalje oko 22.500 ljudi. Istovremeno, divizijama je naređeno da odaberu 150 uglednih zatvorenika za naknadnu razmjenu sa zarobljenicima i 300 za „kaznene mjere” (njem. Sühnemaßnahmen).

Operacija Vajs-1

Operativna zamisao i snage

Detalji plana za operaciju „Vajs-1” dogovoreni su na sastanku u Zagrebu 9. januara 1943. kome je prisustvovao i glavnom komandujući njemačkih snaga na Jugoistoku general Ler, komandant njemačkih trupa u NDH general Liters, komandant italijanske 2. armije general Roata i komandant italijanske 5. armijskog korpusa general Glorija.

Prema planu operacije, trupe raspoređene za učešće trebale su da budu koncentrisane oko područja Karlovac — Ogulin — Gospić — Otočac — Sanski Most — Petrinja. Zatim, u roku od dva dana morala da bude presječena brzim napredovanjem 7. SS brdske pješadijske divizije „Princ Eugen” pravcem Karlovac — Slunj — Bihać — Vrtoče, 717. pješadijska divizija na pravcu Sanski Most — Ključ — Bosanski Petrovac — Vrtoče i italijanska 12. pješadijska divizija „Sasari ” na pravcu Gračac — Kulen Vakuf — Vrtoče. Preostale jedinice su napredovale na bokovima dva glavna pravca operacije, zatvarajući i stežući obruč oko partizanskih snaga. 369. pješadijska divizija trebala je da napreduje sa sjevera pravcem Prijedor — Bosanski Petrovac i obezbjedi vezu sa lijevim bokom 7. SS divizije. Sektor između 369. i 717. pješadijske divizije (Bosanski Novi — Prijedor) trebala je da blokirala i čisti od partizanskih formacije 714. pješadijska divizija. Iz srednje i sjeverne Dalmacije nastupale su italijanske divizije: divizija „Lombardija” na pravcu Ogulin — Slunj, divizija „Re” na pravcu Gospić — Bosanski Petrovac. Italijani su trebali da pokriju desni bok 7. SS divizije i, povezujući se s njom, zatvore južni segment okruženja. U završnoj etapi operacije, koncentrična ofanziva trebala je da uništi trupe NOV i POJ u opkoljenim područjima na planinama Grmeč i Plješevica.

Prema informacijama Vojnoistorijskog instituta Beograda, u operaciji „Vajs-1” bile su uključene formacije:

• njemački korpus „Hrvatska” (jedinice potčinjene komandantu njemačkih trupa u Hrvatskoj): 7. SS dobrovoljačka brdska divizija Princ Eugen, 369. pješadijska divizija, okupacione 714. i 717. pješadijska divizija, jedan puk 187. pješadijske divizije, kao i dvije domobranske brigade pridružene korpusu. Ukupan broj bio je oko 57.000 ljudi;
• italijanski 5. armijski korpus koje su činile tri pješadijske divizije: 13. „Re”, 57. „Lombardija” i 12. „Sasari”; pridruženo mu je sedam ustaških i domobranskih bataljona, kao i kninska i hercegovačka grupa četnika (oko 2000, odnosno 3000 ljudi). Ukupan broj je bio oko 38.000 ljudi. Prema njemačkom istoričaru Klausu Šmideru, svaka od italijanskih divizija odredila je po jednu pukovsku borbene grupu za učešće u operaciji.

Vazdušnu podršku pružalo je četrnaest avijacijskih eskadrila, koje su brojale 150 aviona. Za razliku od prethodne velike zajedničke njemačko-italijanske operacije „Trio”, dejstva kopnenih trupa podržavalo je ne samo italijansko vazduhoplovstvo, nego i 100 njemačkih i hrvatskih aviona avijacijske komande „Vajs” (njem. Fliegerführer «Weiß»).

Područje operacije zahvatalo je oko 13.000 km², a obim je dostigao 350 km. Međutim, zbog nedovoljne brojnosti trupa, planirano opkoljavanje bilo je predviđeno da obuhvati manje od polovine teritorije koju su kontrolisali partizani. Prema Šmideru, trupe sila osovine, uprkos epidemiji pjegavog tifusa koja je bjesnila na ovom području, suprotstavilo se oko 25—30 hiljada borbeno provjerenih, relativno dobro naoružanih i „u poređenju sa narednim fazama ciklusa operacija, odmorni i dobro uhranjeni borci”. Prema jugoslovenskim podacima, 1. hrvatski i 1. bosanski korpus, koji su učestvovali u odbrambenim borbama tokom operacije „Vajs-1”, raspolagali su sa oko 26 hiljada ljudi.

Osnovne snage NOV i POJ u NDH uočio operacije „Vajs-1” bile su objedinjene u tri velike formacije: 1. hrvatski korpus, 1. bosanski korpus i Operativnu grupu divizija (OGD) Vrhovnog štaba NOV i POJ.

• Prvi hrvatski korpus, komandant Ivan Gošnjak. Na raspolaganju je imao ukupno 15.500 ljudi:
  • 6. lička proleterska divizija (1, 2. i 3. brigada) nalazila se na liniji Čudin klanac — Gračac;
  • 7. banijska divizija (7, 8. i 16. brigada) i Banijski partizanski odred nalazili su se na oslobođenoj teritoriji Banije i kontrolisali liniju fronta Kostajnica — Sunj — Petrinja — Glina;
  • 8. kordunaška divizija (5. i 15. brigada) nalazila se na pravcu Karlovac — Slunj, a njena 4. brigada zajedno sa 13. proleterskom brigadom djelovala je u Žumberku;
  • Kordunaški partizanski odred branio je pravac na strani Karlovca od Korane do Mrežnice;
  • Primorsko-goranska grupa (6. i 14. brigada) sa Ličkim partizanskim odredom bila je dislocirana u rejonu sela Plaški.
• Prvi bosanski korpus, komandant Kosta Nađ. Na raspolaganju je imao 11.500 ljudi:
  • 4. krajiška divizija (2. i 5. brigada) nalazila se na Kozari. Njena 6. brigada pokrivala je pravac Sanski Most — Bosanska Krupa;
  • 5. krajiška divizija (1, 4. i 7. brigada) nalazila se na područja Bosanskog Novog, uglavnom na desnoj obali rijeke Sane;
  • 9. krajiška udarna brigada blokirala je pravac Bosanski Novi — Otok;
  • Kombinovana brigada (od 4. februara 1943. 10. krajiška brigada) pravcu Bosansko Grahovo — Knin;
  • 3. krajiški partizanski odred.
• Operativna grupa divizija Vrhovog štaba sastojala se od tri divizije, sa ukupno oko 14.000 ljudi:
  • 1. proleterska divizija (1. proleterska, 3. proleterska sandžačka i 3. krajiška proleterska brigada) dislocirana na području Prnjavora, Teslića i Banje Luke;
  • 2. proleterska divizija (4. proleterska crnogorska i 7. krajiška brigada) u rejonu Bosanskog Grahova, a njena 2. dalmatinska brigada na pravcu Duvno — Imotski;
  • 3. udarna divizija (1. dalmatinska proleterska, 5. proleterska crnogorska i 10. hercegovačka brigada) nalazila se na području Travnik — Žepče — Zenica.

Deveta dalmatinska divizija bila je u sastavu formacija u zoni Biokovo — Imotski — Ljubiški. Formacije OGD raspoređene su izvan područja operacije „Vajs-1”.

Do početka njemačke operacije, Vrhovni štab NOV i POJ je imao obavještajne podatke o pripremama neprijatelja. Tako istoričar Klaus Šmider primjećuje da je Tito „najkasnije deset dana prije početka ofanzive” bio svjestan namjera svojih protivnika. Partizanska komanda, međutim, nije imala detaljnije podatke o planiranoj ofanzivi. Pod ovim uslovima, jedinice i partizanski odredi dobijali su uputstva da ruše mostove, puteve i postavljaju zasjede u ugroženim područjima. U toku borbi, partizani su morali da koriste fleksibilnu odbranu, udarajući po bokovima i pozadini kolona koje su napredovale. Mjere preduzete od prvog dana operacije „Vajs-1” znatno su otežale dejstva njemačkih i italijanskih trupa.

Etape operacije Vajs-1

Operacija „Vajs-1” izvedena je u dvije etape. U prvoj, od 20. do 31. januara 1943, borbe su se vodile na Kordunu, Baniji, Lici i Bosanskoj Krajini. Druga etapa obuhvatala je period od 1. do 15. februara. Istovremeno su se odvijale posljednje borbe u Lici i Bosanskoj Krajini, dok je Grmeč postao poprište glavnih sukoba.

U jugoslovenskoj istoriografiji ciklus operacija „Vajs” se naziva i „Četvrta neprijateljska ofanziva”, a dejstva partizanskih jedinica u procesu odbijanja operacije „Vajs-1” opisuje se kao odbrambena dejstva 1. hrvatskog i 1. bosanskog korpusa NOV i POJ.

Borbena dejstva i ishod operacije Vajs-1

Operacija „Vajs-1” počela je ujutru 20. januara 1943. napadom na partizansku teritoriju, čiji je glavni centar otpora, prema Nijemcima, bila prirodna tvrđava „komunističke države” — planina Grmeč. Međutim, nije se sve odvijalo po planu. Planeri su potcijenili borbenu efikasnost partizana i teške uslove terena, što je uticalo na tajming rješavanja postavljenih zadataka. Osim toga, ubrzo je postalo jasno da se glavna grupa Vrhovnog štaba nalazi izvan područja predviđenog za okruženje. Prema podacima Klausa Šmidera, italijanski 18. i 6. korpus zabilježili su kretanje jedinica OGD na istok u decembru 1942, međutim, ovaj podatak vjerovatno nije prenijet njemačkog strani.

Na glavnim suprotstavljenim pravcima dejstvovale su 7. SS pješadijska divizija, koja ja nastupala iz Karlovca, i 717. pješadijska divizija, koja je nastupala u susret esesovcima sa područja Banja Luka — Mrkonjić Grad. Prednji dio ofanzive ovih divizija bio je usmjeren ka selu Vrtoče, gdje je trebalo da zatvore obruč oko partizanskih snaga. Glavna uloga je dodijeljena 7. SS pješadijskoj diviziji. Morala je u prva 24 časa savladati 80 km teškog planinskog terena, zauzeti Bihać i presjeći partizansku teritoriju na dva dijela.

Glavne snage 7. SS pješadijske divizije napredovale su uz podršku avijacije i tenkova na pravcu Karlovac — Slunj — Bihać — Bosanski Petrovac. Ostali su napredovali pomoćnim pravcem Pisarovina — Vrginmost — Cetingrad. Dejstva skijaša, konjice i motorizovanih jedinica divizije u početku su iznenadila razvučene prednje položaje 8. kordunaške divizije. Istovremeno, pristiglo pojačanje nije dozvolilo Nijemcima da probiju partizansku odbranu i brzo zauzmu Bihać. VŠ NOV i POJ je pridavao veliki značaj pravcu Karlovac — Bihać, pa je tu prebacio 6. i 14. primorsko-goransku brigadu.

Sedma banijska divizija je prvih pet dana uspješno odbijala napade 369. pješadijske divizije na Šamaricu (uzvišenje Zrinske gore). U međuvremenu, 7. SS pješadijska divizija je odbacila dijelove 8. kordunaške divizije i primorsko-goranske brigade koje su joj pristigle u pomoć i zauzela je grad Slunj. VŠ NOV i POJ je 24. februara naredio 7. diviziji da ostavi 16. brigadu kao preprjeku na pravcu Velika Kladuša — Vrnograč i da sa snagama preostalih brigada i pridruženih jedinica lociranih sjeverno od rijeke Une, udari na kolonu 7. SS pješadijske divizije u rejonu Velike Kladuše i Pećigrada. Završišvi 24-časovni kontinuirani marš, 7. banijska divizija je stigla na odredište i bez odmora se uključila u borbu. Međutim, ovdje se i sama suočila sa prijetnjom opkoljavanja, pošto su trupe 7. SS pješadijske divizije 26. februara prešle na desnu obalu rijeke Korane i počele da joj zalaze u pozadinu. Da bi izbjegla opkoljavanje, VŠ NOV i POJ je odlučio da hitno prebaci Banijce u noći sa 28. na 29. januar na desnu obalu Une sa zadatkom da blokiraju pravac Bihać — Bosanki Petrovac. Izvršivši noćni marš, divizija je sljedećeg jutra stupila u borbu na periferiji Bihaća, ali nije mogla da obuzda juriš Nijemaca i napustila je grad u noći između 29. i 30. januara.

Na pomoćnom pravcu jedinice 7. SS pješadijske divizije „pročešljale” su planinski masiv Petrove gore i 27. februara bez borbe zauzele Veliku Kladušu.

Tenkovska jedinica 7. SS pješadijske divizije tokom Bitke na Neretvi.

Pravcem Sanski Most — Bosanski Petrovac napredovala je 717. pješadijska divizija i između 20. i 25. januara sa glavninom svojih snaga prešla rijeku Sanu istočno od Sanskog Mosta. Njen 737. puk je napredovao preko Grmeča na pravcu Sanski Most — Benkovac, ali ga je 6. brigada 4. divizije zaustavila kontranapadom. Pokušavajući da poprave situaciju i promjene pravac napada, jedinice 737. puka, uz podršku 202. tenkovskog bataljona i avijacije, uspjele su da se probiju do sela Benakovac, ali u kontranapadu 4. krajiške divizije opkoljen je jedan njemački bataljon, a teže posljedice su izbjegnute zahvaljujući vazdušnom transportu municije i potrepština.

Napredujući sa sjevera preko Prijedora do Bosanskog Petrovca, 369. pješadijska divizija je stigla 29. januara do rijeke Une na područje između Bosanske Krupe i sela Otoka, da bi se priključila boku 7. SS pješadijske divizije.

Ofanziva tri borbene grupe italijanskih divizija izvedena je na pravcima Ogulin — Slunj („Lombardija”), Gospić — Bosanski Petrovac („Re”) i Gračac — Kulen Vakuf — Vrtoče („Sasari”). Suprotstavila im se 6. lička divizija, grupa primorsko-goranskih brigada i Lički partizanski odred. U prvih pet dana Italijani su uspjeli da pređu samo nekoliko kilometara. Divizija „Lombardija” je stigla do linije Mjesto Primišlje — Plaški, pošto su primorsko-goranske brigade prebačene na pravac napredovanja 7. SS pješadijske divizije. Nakon ovoga, front protiv Italijana, dug oko 70 km, branili su 6. lička divizija i Lički partizanski odred. Manevrisanjem, napadima iz zasjede i preko noći na bokove i pozadinu neprijatelja, Ličani su odložili napredovanje italijanskih borbenih grupa. Divizija „Sasari” je 26. januara zauzela selo Bruvno, ali je kasnije zaglavila u teški borbama za Kulen Vakuf.

Uslijed desetodnevne ofanzive, 7. SS pješadijska divizija je zauzela Bihać, ali je napredovanje 717. divizije bilo minimalno. Dio 737. puka bio je opkoljen od 29. do 31. januara i pretrpio je gubitke. Iako je pad Bihaća omogućio da se sjeverna kolona divizije „Lombardija” probije do Slunja, divizija „Re” se nakon zauzimanja Čudin klanca sjedinila sa jedinicama 7. SS pješadijske divizije, dok preostale nastupajuće italijanske kolone divizije „Sasari”, koje su stigle do prilaza Kulen Vakufu i selima Bunić i Mazin, nisu uspjele da probiju odbranu 6. ličke divizije. Do 30. januara, njemačke jedinice nisu uspjele da presjeku partizansku teritoriju, a rastojanje između 7. SS i 717. pješadijske divizije i dalje je bilo oko 70 km. To je omogućilo partizanskim jedinicama da izbjegnu opkoljavanje, evakuišu ranjenike, skloništa i skladišta i uklone dio civila sa ugrožene teritorije. Istovremeno, stanovništvo koje je ostalo u zoni borbenih dejstava pružalo je veliku pomoć partizanskim odredima u prenošenju ranjenika, snabdijevanju vojnika, uništavanju puteva i drugim akcijama.

Izbjeglice iz Banije tokom operacije „Vajs”, januar—mart 1943. godine.

U drugoj etapi operacije (1—15. februar) njemačka komanda je koncentrisala koncentrična ofanzivna dejstva na rejonu planine Grmeč, koja se smatrala glavnim središtem partizanskog otpora nakon povlačenja jedinica NOV i POJ iz Korduna i Banije. Juriš na Grmeč i njegovo čišćenje od partizana izvršile su 7. SS, 369. i 717. pješadijska divizija. Usljed sedmodnevnih borni sa 7. banijskom, 4. i 5. krajiškom divizijom, okupatori su 8. februara uspjeli da zatvore obruč oko Grmeča. Do tada su se 7. i 5. divizija, izbjegavajući opkoljavanje, povukle na jug do Drvara i planine Srnetice. Druga, peta i sedma brigada 4. krajiške divizije i oko 15.000 izbjeglica koje su bježale od fašističkog terora ostale su u okruženju. U uslovima zimske hladnoće i gladi, poslije četiri dana žestokih borbi, brigade 4. divizije su od 11. do 13. februara sa gubicima probijale iz obruča na sjever ka Podgrmečju. Prilikom proboja, prema podacima Vojnoistorijskog instituta Beograd, gubici su iznosili oko 500 mrtvih, ranjenih i promrzlih vojnika. Sa divizijom je otišao i dio izbjeglica. Ukupno, tokom operacije na Grmeču, njemačke trupe su ubile oko 3370 ljudi, 1722 osobe su deportovane, a još 1256 ljudi je umrlo od hladnoće. Po završetku čišćenja Grmeča, njemačke trupe su se koncentrisale u rejonu Bosanskog Petrovca, Ključa i Sanskog Mosta radi odmora i pripreme za borbena dejstva prema planu operacije „Vajs-2”.

Operacija „Vajs-1” bila je praćena masovnim pogromima civila, prije svega Srba, koje su izvele njemačke i hrvatske trupe na Baniji, Kordunu i Bosanskoj Krajini. U tom pogledu posebno se istakla 7. SS pješadijska divizija, čija je represivna praksa očito prevazilazila uobičajene kaznene mjere za hrvatsko ratište i zakomplikovala njihova ograničenja koje je prethodno predložio Glez fon Horstenau. U surovosti prema Srbima istakla se i 369. pješadijska divizija. Tokom operacije, prema njemačkim podacima, ubijen je 6521 „partizan”, a zarobljeno je 286 pušaka kao trofeji. Broj zatvorenika je bio 2360 ljudi, od kojih je 1585 strijeljano, a 775 poslato u koncentracione logore. Italijanske trupe su ubile 2143 osobe i zarobile 95 pušaka kao trofeje. Prema zaključku istoričarke Zanele Šmid, značajan neskladu u broju ubijenih i zarobljenog oružja među silama osovine ukazuje da je među žrtvama bilo civila sa područja operacije.

Vješanje partizanke Lepe Radić 11. februara 1943. u Bosanskoj Krupi, koju su na Grmeču zarobili pripadnici 369. pješadijske divizije.

Kao ishod operacije „Vajs-1”, osigurana je privremena reokupacija teritorije „Bihaćke republike”. Istovremeno, njemačke trupe i njihovi saveznici nisu uspjeli da završe zadatak likvidacije glavnih snaga NOV i POJ. Najveći uspjeh operacije bilo je opkoljavanje 4. krajiške divizije na Grmeču. Međutim, ni ovdje Nijemci nisu uspjeli da unište opkoljene. Italijani su postigli još manje. Zbog žestokog otpora partizana, kao i teških vremenskih prilika i teškog terena, povezivanje njemačke 7. SS i 717. pješadijske divizije sa italijanskom divizijom „Sasari” došlo je kod Jasenovca tek poslije osamnaest dana, a tek poslije dvadeset pet dana u Kulen Vakufu. Zbog toga su partizani povukli svoje snage iz zamke koja im je bila pripremljena i zatim se ponovo okupili za nove borbe. Istovremeno, prijetnja uništenja partizanskih jedinica kao rezultat ciljanog udara sila osovine ostala je realnost operativne situacije u Bosni i Hercegovini i bila je očigledna komandi NOV i POJ.

Plan operacije Vajs-2

Njemački plan operacije „Vajs-2”. Plan se oslanjao na pretpostavku da će italijanska odbrana na Neretvi i Dinari izdržati i da će četiri njemačke divizije koncentričnim nastupanjem opkoliti i uništiti snage NOV i POJ u oblasti Livna.

Na italijanski zahtjev njemački štab podijelio je Sjevernu borbenu grupu u dva dijela. Jedan je nastupio od Bugojna prema Prozoru, a drugi od Sarajeva prema Konjicu

Početak operacije „Vajs-2” zakazan je za 25. februar 1943. godine. Operativnim planom bila je predviđena koncentrična ofanziva četiri njemačke divizije za opkoljavanje i uništenje jedinica NOV i POJ kojim je komandovao Vrhovni štab na području Drvar — Bosansko Grahovo — Glamoč — Livno — Bugojno — Jajce — Ključ. Kako proizilazi iz naređenja komandanta njemačkih trupa u NDH generala Litersa od 12. februara 1943, glavni otpor partizana se očekivao na liniji Bosansko Grahovo — Drvar — Oštrelj — Mrkonjić Grad — Jezero — Bugojno.

Kako i u prvoj operaciji, glavni zadatak bio je dodijeljen 7. SS i 717. pješadijskoj diviziji. Trebalo je da obuhvate partizanske jedinice, nastupajući jedni prema drugima u sljedećim pravcima: 7. SS pješadijska divizija — rejon Ključ/Drvar — Bosansko Grahovo — Livno, 717. pješadijska divizija — rejon Jajce / Donji Vakuf — Livno. Napredovanje od Mrkonjića Grada ka Glamoču vršila je 369. pješadijska divizija, usput čisteći planinski teren. Desno od 7. SS pješadijske divizije, pokrivajući njen desni bok, trebala je da napreduje četiri bataljona italijanske 15. pješadijske divizije „Bergamo”. Zadatak pokrivanja bokova i pozadina 369. i 717. pješadijske divizije povjeren je 718. diviziji, kao i čišćenje teritorije od partizana zapadno od linije Jajce — Donji Vakuf.

Međutim, dok su glavnokomandujući na Jugoistoku general Ler i komandant italijanske 2. armije general Roboti razjasnili plan za operaciju „Vajs-2” u Beogradu 8. februara, vrhovni komandant NOV i POJ Tito je istog dana na sastanku u Duvnu dao direktive komandantima jedinica da krenu u kontraofanzivu, dovodeći u pitanje sprovođenje plana komande savezničkih trupa osovinskih zemalja. Uzimajući u obzir promjene u operativnoj situaciji, plan njemačke komande je naknadno podvrgnut višestrukim izmjenama.

Plan VŠ NOV i POJ i sastav OGD

Glavni članak: Napad NOVJ na Prozor februara 1943.

Plan Vrhovnog štaba za proboj Prve, Druge i Treće divizije preko Neretve kroz italijansku odbranu.

Još u jesen 1942, Vrhovni štab (VŠ) je planirao da izvrši prodor u južnu Srbiju u proljeće 1943. godine. U tom cilju Tito je sredinom novembra poslao 1. proletersku i 3. udarnu diviziju preko Vrbasa u dolinu rijeke Bosne, kako bi ih na proljeće uputio u istočnu Bosnu bliže granici. Druga proleterska divizija je prebačena u Dalmaciju, s namjerom da je naknadno preraspodjeli u dolinu Neretve.

Početak operacije „Vajs-1” primorao je VŠ da u nepovoljnijom situaciji ubrza izvršenje plana „proljećnog proboja”. VŠ je 27. januara odlučila da krene u kontraofanzivu snagama Operativne grupe divizija (OGD) u pravcu jugoistoka kroz srednji tok rijeke Neretve u cilju stvaranja novih oslobođenih teritorija i obezbjeđivanja evakuacije ranjenika i centralnih organa NOV i POJ. Kasnije je planirano da se oslobođeno područje iskoristi kao odskočna daska za napredovanje u Srbiji. Protivofanziva je trebala da krene iz rejona Gornji Vakuf — Vukovsko — Livno. U prvoj etapi je bilo potrebno likvidirati neprijateljske garnizone u dolini Rame i srednjem toku Neretve od Liva i Gornjeg Vakufa do Mostara i prevoja Ivan sedlo. Tokom sljedeće etape, OGD je trebala da razvije ofanzivu od Neretve do Drine i Plive. Treća etapa je bilo izbijanje na rijeku Lim. U operaciji su u početku učestvovale 1, 2. proleterska i 3. udarna divizija, a kasnije 7. (pristigla iz 1. bosanskog korpusa) i 9. divizija. Istovremeno, 1. hrvatski i 1. bosanski korpus dobili su zadatak da olakšaju ofanzivu OGD i evakuišu ranjenike upornim otporom u Lici i Bosanskoj Krajini.

Ključni cilj operativnog plana bio je zauzimanje Konjica, odakle je put vodio u istočnu Hercegovinu. Rješenje ovog problema dodijeljeno je 3. udarnoj diviziji. Morala je napredovati u pravcu Gornji Vakuf — Prozor — Rama — Konjic i otvoriti put OGD za izlazak iz klisure gornje toka Neretve na operativni prostor Nevesinja i Kalinovika. Bočne divizije OGD trebalo je da brzo i istovremeno pokriju prostor srednjeg toka Neretve od Mostara i Sarajeva i na taj način obezbjede uslove za likvidaciju 3. udarne divizije italijanske garnizona u Prozoru i Konjicu.

Druga proleterska divizija na desnom krilu imala je zadatak da zauzme Posušje i Imotski, zatim da napreduje dolinom rijeke Drežanke kroz selo Rakitno u pravcu željezničke stanice Drežanka. Došavši do Neretve, ako je moguće, odmah je trebalo krenuti u forsiranje rijeke i blokiranje komunikacije između Mostara i Konjica.

Prva proleterska divizija je do 14. februara trebalo da koncetriše dvije brrigade (1. proletersku i 3. krajišku) u rejonu Ždrimci — Solakova Kula, da dođe do Ivan-planine, da uništi sva neprijateljska uporišta na sektoru Podorašac — Tarčin i, držeći prevoj Ivan sedlo, blokira pravac od Sarajeva ka Konjicu. Treća proleterska sandžačka brigada je trebalo da pokriva pozadinu 3. udarne divizije, držeći pravac od Bugojna i Travnika preko Gornjeg Vakufa do Prozora.

Sedma banijska divizija je morala da izvrši prelaz iz rejona Drvara u Gornji Vakuf, da tu zamijeni 3. proletersku sandžačku brigadu i da zatim pokrije prilaze Prozoru od Bugojna i Travnika.

U drugoj etapi ofanzive bilo je planirano napredovanje od Neretve do Drine i Pive i dalje do Sandžaka i Crne Gore radi naknadnog prodora u Srbiju. Nakon donošenja odluke o pokretanju kontraofanzive, komandanti 1, 2. i 3. divizije dobili su naređenje da se trupe koncentrišu u rejonu Gornji Vakuf — Duvno — Livno. Krajem januara divizije su počele da se kreću u početnu rejon operacije. Koncentracija OGD na početnim pozicijama je završena 7. februara. Istog dana, VŠ je naredila „svim partizanskim odredima i brigada u Slavoniji, Sloveniji, Srbiji, Crnog Gori, Hercegovini i istočnoj Bosni” da pojačaju napade na neprijatelje.

Od sredine februara 1943. snaga brojnost jedinica OGD bio je sljedeći: 1. proleterska divizija — 4075 ljudi, 2. proleterska divizija — 4100 ljudi, 3. udarna divizija — 4100 ljudi, 7. banijska divizija — oko 3800 ljudi, 9. dalmatinska divizija — 2119 ljudi (ostali u sastavu jedinice do početka marta 1943), haubički divizion — oko 120 ljudi i Prateći bataljon VŠ — oko 250 ljudi. Do kraja februara jedinice OGD su popunjene novopridošlim borcima, uglavnom iz Dalmacije. Početkom marta u OGD je stupila 7. krajiška brigada. Nakon toga, OGD je brojala oko 21.000 boraca. Zajedno sa njom na jugoistok se kretala i Centralna bolnica u kojoj su tada bila 3293 ranjena i bolesna partizana.

Plan i ofanziva JVuO

Procesi jačanja NOV i POJ i rast teritorije pod njegovom kontrolom, koji su se odvijali tokom jeseni i do kraja 1942, stavili su pod sumnju nade četničke komande o stvaranju koridora između Hercegovine i Like, a zatim i Slovenije. Na prelazu iz 1942. u 1943, Vrhovna komanda Jugoslovenske vojske u otadžbini stacionirana u Crnoj Gori odlučila je da, uz italijansku podršku, formacije četnika iz Crne Gore, Like, sjeverne Bosne, sjeverne Dalmacije i Hercegovine krenu u „marš na Bosnu” s ciljem opkoljavanja i uništenja partizanskih grupacija na oslobođenoj teritoriji. U skladu sa tim planom (mada ne na predviđeni način) odred hercegovačkih četnika pod komandom majora Petra Baćovića Italijani su prebacili u Knin. Opšti okvir za ovu operaciju Mihailović je u obliku Direktive br. 1 od 2. januara 1943.

Četnički komandant Dobroslav Jevđević sa Italijanima, februar 1943. godine.

Opšti plan vojnih dejstava protiv „crvene republike” izrađen je na sastanku generala Mihailovića sa komandantima iz Crne Gore, Hercegovine i istočne Bosne u Lipovu početkom decembra 1942. godine. Rukovodstvo nad antipartizanskoj operaciji general Mihailović je povjerio majoru Zahariju Ostojiću. U Kalinoviku je 1. decembra obrazovan Istaknuti dio Štaba Vrhovne Komande na čelu sa Ostojićem.

General Mihailović je 18. februara 1943. naredio svojim komandantima da krenu u opštu ofanzivu protiv partizanskih grupacija koje su, po njegovoj procjeni, poražene i povlače se iz Hrvatske i zapadne Bosne u dolinu Neretve. Majoru Ostojiću je naređeno da sa svojim trupama na lijevoj obali Neretve zatvori sve pravce koji vode u Hercegovinu i da sa raspoloživim snagama krenu u ofanzivu u pravcu srednjeg toka rijeke. U isto vrijeme, trupe Komande Istočne Bosne i Hercegovine pod komandom majora Baćovića (oko 2800 ljudi) trebalo je da napreduju iz rejona Knina u pozadinu OGD u pravcu Livno — Duvno — Jablanica i da OGD potisnu nazad do Neretve. Crnogorski četnici pod komandom pukovnika Baja Stanišića (oko 2200 ljudi) koji su boravili u okolini Mostara, dobili su naređenje 25. februara da krenu u napad na 2. proletersku diviziju.

Nakon poraza koji su pretrpjeli u dolini Neretve, Italijani su odlučili da svoje snage ojačaju četnicima. Crnogorske četnike prebacili su vozovima iz Nikšića u Mostar, a Baćovićevu grupu u Split, odakle su ovi počeli koncentrično nastupanje.

Krajem februara oko 12.000—15.000 četnika bilo je koncentrisano na obalama Neretve, na području od Mostara do Konjica i dalje na jugoistok oko Kalinovika i Nevesinja, a trupe vojvoda Petra Baćovića i Pavla Đurišića napredovale su od srednjeg toka Neretve.

Četnički vojvoda u Hercegovini Dobroslav Jevđević zaključio je sa Nijemcima sporazum 23. februara po kome će se njemačke trupe uzdržavati od prelaska Neretve kako bi se izbjegli mogući sukobi. Početkom marta Mihailović je iz Crne Gore prešao u Kalinovik da bi na licu mjesta osigurao uspješno sprovođenje četničke operacije uništenja partizana.

Bitka na Neretvi

Karakteristike područja borbenih dejstava

Pogled na planinski vijenac Čvrsnica u rejonu Jablanice.

Tren u slivu Neretve, na kojem se odvijala bitka, posebno pojas između Konjica i Mostara, nije pogodan za borbena dejstva velikih razmjera. To su planinski vijenci hercegovačkog krša visine od preko 2000 m. Područje je u to vrijeme bilo siromašno i slabo naseljeno. Mjesno stanovništvo jedva je sastavljalo kraj s krajem, dok o podržavanju velikih vojnih formacija nije bilo ni govora. Težak teren i neprohodni putevi izuzetno su otežali kretanje trupa i organizovanje njihovog snabdijevanja, uključujući i snabdijevanje vodom. Strme padine planina Čvrsnica i Čabulja sa zapada i Prenj i Velež s istoka spuštale su se prema Neretvi, stvarajući gotovo nepremostive preprjeke za vojna dejstva od istoka prema zapadu i obrnuto.

Etape borbenih dejstava

Bitka na Neretvi je počela 9. februara 1943. ofanzivom Operativne grupe divizija i trajala je više od 40 dana. Jugoslovenski vojni istoričari dijele borbe OGD tokom ovog perioda u tri etape. Prva etapa (9—26. februar) obuhvata partizanski protivnapad na italijanske vojne garnizone u dolini Rame i Neretve, kao i bitke za prevoj Ivan-sedlo i grad Konjic. Tokom druge etape (27. februar — 5. mart) OGD se pregrupisala, vođene su odbrambene borbe sjeverno od Prozora i pokrenut je protivnapad na neprijatelja u pravcu Prozor — Gornji Vakuf. Treća etapa (6—22. mart) obuhvata prelazak Neretve i proboj OGD u istočnu Hercegovinu.

Prva etapa (9—26. februar)

Ofanziva OGD odvijala se na prostoru površine oko 9000 km² od koncentracionog područja Gornji Vakuf — Posušje. Snage OGD bile su podijeljene u tri napredujuće kolone. Centralnu kolonu činila je 3. udarna divizija koja je nastupala na glavno pravcu Gornji Vakuf — Prozor — Rama — Konjic. Desnu kolonu obrazovala je 2. proleterska divizija, koja je dejstvovala na pravcu Livno — Duvno — Imotski — Posušje — rijeka Drežnica sa zadatkom da uništi neprijateljska uporišta između Mostara i Jablanice i presječe sve linije komunikacije koje vode u dolinu Neretve. Lijevu kolonu obrazovala je 1. proleterska divizija s pravcem djelovanja Gornji Vakuf — Sokolova Kula — Bradina — Ivan-sedlo sa zadatkom likvidacije neprijateljska uporišta, presječe linije komunikacije Konjic — Ivan-sedlo i pokrije lijevi bok OGD na prijevoju Ivan-sedlo od neprijatelja koji je djelovao iz Sarajeva. Sedma banijska divizija 1. hrvatskog korpusa raspoređena je u pozadinu OGD. Da bi to učinila, morala je da pređe iz rejona Drva u Prozor.

Na pravcu kretanja OGD, u garnizonima i uporištima u dolini Rame i Neretve, nalazile su se glavne snage italijanske 154. pješadijske divizije „Murđe” i manje ustaško-domobranske formacije. U noći 15. na 16. februar partizani 3. udarne divizije napali su Prozor, koji su Italijani pretvorili u dobro utvrđeno uporište, koji je branio 641 pripadnik 3. bataljon 259. pješadijskog puka. Prvi juriš je odbijen. U 23 časa, poslije artiljerijske pripreme, počeo je drugi juriš. Do 4 časa ujutru 17. februara, ostaci garnizona pobjegli su iz grana putem za selo Rama. Na planini Klečka stijena, Italijani koji su se povlačili naletjeli su na zasjedu 10. hercegovačke brigade i tu su uništeni. Samo nekoliko vojnika prozorskog garnizona je preživjelo, skoro svi ostali su poginuli. Tačni gubici 3. udarne divizije prilikom juriša na Prozor nisu utvrđeni. Gubici 1. dalmatinske brigade bili su 50 poginulih i oko 100 ranjenih. Peta crnogorska i Deseta hercegovačka brigada pretrpjele su srazmjerne gubitke, možda i nešto manje. U borbi su zaplijenjeni značajni trofeji teškog i streljačkog oružja, municije, hrane i lijekova. Ovaj događaj je u to vrijeme bio nateži poraz italijanskih okupacionih snaga u Jugoslaviji. Nakon toga, divizija je potisnula otpor italijanskih uporišta u selima Rama i Ostrožac i do 20. februara stigla do prilaza Konjicu.

Partizani u Prozoru, zima 1943. godine.

Ofanziva 2. proleterske divizije, koja je dejstvovala na desnom boku OGD napredovala prema Mostaru, bila je uspješna. Zauzela je Posušje, Imotski, a 15. februara stigla je do Neretve i 16. februara zauzela stanicu Dražnica. Divizija je 22. februara, poslije dvodnevnog juriša koji je počeo u noći sa 20. na 21. februar, zauzela Jablanicu koju je branio italijanski garnizon od oko 800 ljudi. Jedinice divizije nalazile su se 12 km sjeverno od Mostara i ugrozile rudnike boksita na tom području.

Ofanziva lijevog boka 1. proleterske divizije na početku operacije nije se razvijala po planovima VŠ. Zbog kašnjenja u dolasku 7. banijske divizije u rejon Gornjeg Vakufa nije došlo do planirane smjene 3. proleterske sandžačke brigade. To je za sobom povuklo i druge komplikacije, usljed kojih je VŠ 15. februara naredila štabu divizije da pošalje 1. proletersku brigadu na prijevoj Ivan-sedlo i Konjic. Od 15. do 16. februara brigada je krenula ka prijevoju Ivan-sedlo. Međutim, umjesto da razvije napad na Tarčin i uništi dionicu pruge od Ivan-sedla do Konjica, njena komanda je, zanemarujući zadatak odbrane prijevoja, u periodu od 19. do 21. februara samoinicijativno preduzimala neuspješne pokušaje da sa snagama tri bataljona zauzme Konjic, a preostala dva bataljona upućena u u Tarčin. Borbena grupa „Anaker” je u noći 20. na 21. februar odbila napad „proletera” na Tarčin i prvo ih bacila nazad na prijevoj Ivan-sedlo, a zatim ih odatle izbacila. Neprijatelj je ojačao svoje položaje na prijedoru, držao otvoren prolaz ka Konjicu i pojačao svoj garnizon od 22. februara. Pokušaji 1. divizije da 22—24. februara istjeruju neprijatelja iz prijevoja su bili neuspješni.

Na početku operacije OGD, 7. banijska divizija nalazila se u rejonu Bosanskog Petrovca i kod Kulen Vakufa. Na položajima je trebala biti zamijenjena krajiškim formacijama 1. bosanskog korpusa. Međutim, zbog borbi na Grmeču korpus nije uspio da izvrši ovaj zadatak na vrijeme, usljed čega Banijci nisu stigli na vrijeme u rejon Prozora i tamo su stigli 21—23. februara, probijanjem kroz planinske lance uz gubitke u ljudstvu i materijalnom sastavu usljed teških vremenskih uslova. Preuzevši funkciju čuvanja pozadine, divizija je počela da štiti OGD na pravcima: Bugojno — Gornji Vakuf, Kupres — Šuica — Duvno, Kupres — Ravno, a takođe i sa strane Travnika.

Do 20. februara jedinice tri divizije OGD stigle su do Neretve na frontu od oko 80 km i odmah napadima zauzele sve neprijateljske centre otpora, osim Konjica. U borbama sa OGD italijanska divizija „Murđe” pretrpjela je težak poraz. Gubici divizije bili su oko 2300 poginulih i zarobljenih. Među trofejima, partizani su zarobili 10 tenkova, od kojih je formirana tenkovska četa VŠ. Kao rezultat uspješnog napredovanja u ovom periodu, stvoreni su povoljni uslovi za dalje napredovanje od kanjona Neretve na istok. Jedinice 2. proleterske divizije prešle su Neretvu kod Jablanice i zauzele mostobran na lijevoj obali 20. februara. Sada je zadatak VŠ bio da brzo savlada krivinu Neretve.

Istovremeno su uticale i pogrešne proračune VŠ NOV i POJ u rasporedu snaga na pravcima ofanzive OGD. Na glavni pravac upućena je 3. udarna divizija koja je sa dvije brigade — 5. crnogorskom i 10. hercegovačkom napredovala na Konjic (1. dalmatinska brigada ostala je u rezervi u rejonu Prozora, zatvarajući pravac Gornji Vakuf — Bugojno). Obje brigade bile su iscrpljene jurišem na Prozor. S takvim snagama, 3. divizija je uspjela da zauzme ključnu tačku protivničke odbrane, od čega je zavisio uspjeh cijele operacije OGD. Tome su dodate i greške štabova 3. udarne i 1. proleterske divizije pri organizovanju juriša na Konjic i prinudno čekanje do 28. februara na dolazak Centralne bolnice. Sve to nije dozvolilo partizanima da iskoriste uspjehe ofanzive i omogućilo Nijemcima da prestignu trupe OGD u klisuri Rame i Neretve. Tako je OGD bila prinuđena da se bori okružena njemačkim, italijanskim i četničkim trupama.

Aktivnosti partizana — prije svega dejstva 2. proleterske divizije, koja je ugrozila područja bogata rudom boksita zapadno od Mostara — izazvala je ozbiljnu zabrinutost njemačke komande. Već 13. februara prvi rezultati partizanskih dejstava na prilazima Mostaru zabilježeni su u borbenom dnevniku VKV. Žalbe njemačke komande italijanskom generalštabu sa zahtjevom da se 6. armijskom korpusu naredi da odbije nadolazeću opasnost su odbijene kao razlog za nedostatak snaga.

Partizani tovare municiju zarobljenu od Italijana u dolini Rame.

Prijetnja području bogatom rudom boksita primorala je njemačku stranu da izvrši izmjene plana za operaciju „Vajs-2”. Povlačenjem dijela trupa iz operativne zone 718. divizije između Jajca, Donjeg Vakufa i sela Janj, komanda je formirala dvije borbene pukovske grupe (BG) za ofanzivu u okviru operacije „Mostar” (njem. Unternehmen «Mostar») iz rejona Bugojna (BG „Fogel”) i Sarajeva (BG „Anaker”) do Jablanice i Konjica. Hitler je 22. februara izdao naređenje da njemačke trupe obezbjede sigurnost rudarskog područja Mostara. Prema istoričaru Klausu Šmideru, zamjenik načelnika štaba operativne komande VKV Valter Varlimont, u razgovoru sa izaslanikom Karlom Šnureom, rekao je da sve dok se situacija u rudnom području ne stabilizuje, strateško planiranje operacije u istočnoj i zapadnoj Bosni mora biti odloženo odloženo. Dakle, čak i prije nego što su formacije uključene u operaciju „Vajs-2” stigle na prvobitna područja, njen uspjeh je doveden u pitanje.

Borbena grupa „Fogel” u sastavu 738. pješadijskog puka (minus jedan bataljon) i ustaške 5. brdske pješadijske brigade je 21. februara krenula prema Jablanici i Konjicu, ojača artiljerijom i tenkovima 202. tenkovskog bataljona, kao i borbena grupa „Anaker” koju čine 750. pješadijski puk (minus jedan bataljon), dva bataljona domobranskog 7. puka, jedan ustaški bataljon i dvije artiljerijske baterije.

General Liters se 23. februara obratio glavnokomandujućem na Jugoistoku, generalu Leru, sa zahtjevom da otkaže operaciju „Vajs-2”, pošto je kretanje trupa OGD na jugoistok do tada onemogućilo planirano bočno pokrivanje partizanskih grupacija. Prijava je odbijena, a izvršene su izmjene u operativnom planu. Sada je to trebalo da se izvede uporedo sa operacijom „Mostar”. Uzimajući u obzir prilagođavanja, pravac napredovanja 7. SS i 369. pješadijske divizije ostao je isti, ali je odlučeno da se odustane od češljanja teritorije. Do Gornjeg Vakufa je trebala stići 717. divizija, a zatim skrenuti na istok da se se poveže sa desnim bokom BG „Fogel”. Borbena dejstva po planu „Vajs-2” počela su 25. februara u pravcu Livna. Njemačke 7, 369. i 717. divizije na ovom sektoru, kao i na pravcima prema Duvnu i Glamoču, suprotstavile su se jedinice 1. bosanskog korpusa. Dan kasnije, dvije operacije su zvanično spojene u jednu — „Vajs—Mostar” (njem. Unternehmen «Weiß—Mostar»).

Početkom operacije „Vajs-2” i „Mostar”, operativna situacije se promijenila na štetu OGD. Njene jedinice su zaglavile u borbama za Konjic, koji su držali Italijani i četnici. Njemačka borbena grupa „Anaker” zauzela je komunikacionu liniju Pazarić — Ivan-sedlo — Konjic i 26. februara preuzela kontrolu nad italijanskim garnizonom u Konjicu. Borbena grupa „Fogel” je napredovala od pravca Bugojna. Vrhovni štab je svakog trenutka očekivao izbijanje trupa 7. SS i 369. pješadijske divizije u rejonu Prozora, u pozadinu OGD. U dolini Neretve i na njenoj lijevoj obali bilo je oko 5000 italijanskih vojnika 6. armijskog korpusa, kao i hiljade četnika. Dejstva OGD sputavala je Centralna bolnica, čija je sudbina u potpunosti zavisila od partizanskih grupacija u okruženju. U takvoj situaciji, krajem februara i početkom marta 1943, u kanjonu Neretve počela je dramatična bitka za spasenje ranjenika.

Protivudar kod Gornjeg Vakufa

Nakon neuspeha u napadu na Konjic, Vrhovni štab je doneo odluku o rušenju mosta na Neretvi i protivudaru u suprotnom smeru, prema Gornjem Vakufu. Ovo nastupanje trajalo je od 3. do 5. februara.

U ovom kritičnom trenutku, Tito je doneo odluku o promeni težišta dejstava. Naredio je da se minira most u Jablanici, da se na Neretvi zadrže samo zaštitnice, a da glavnina snaga usiljenim maršem krene nazad, prema Gornjem Vakufu. Između Gornjeg Vakufa i Prozora nastupala je borbena grupa sastavljena od nemačke 717. divizije, dva bataljona 718. divizije i ustaškog 5. stajaćeg djelatnog zdruga. Na ove snage trebalo je da izvede protivnapad 9 brigada NOVJ, da ih potisne prema Bugojnu, i na taj način olakša operativnu situaciju grupacije NOVJ.

Protivnapad kod Gornjeg Vakufa zamišljen je kao operacija opkoljavanja: dve brigade Prve proleterske divizije trebalo je da na desnom krilu usiljenim maršem zaobiđu nemačke krilne položaje i da se po dubini sa severa spuste prema cesti Gornji Vakuf - Bugojno, dok je 7. divizija sa Trećom krajiškom brigadom trebalo da nastupa prema tom putu sa južne strane. Na središnje nemačko-ustaške snage napadale su dve brigade Druge divizije i Prva dalmatinska.

Usled različite polazne udaljenosti, napad nije počeo jednovremeno. Jedinice su se uključivale po delovima, kako su pristizale. Tokom 3. i 4. marta pritisak na nemačko-ustaške snage je rastao, tako da su one 4. marta počele da se povlače. Opkoljavanje međutim nije uspelo - severni i južni bočni napadni klinovi ostali su međusobno udaljeni oko 7 km. Tokom napada borci Druge proleterske brigade zarobili su majora Artura Štrekera (nem. Arthur Strecker), komandanta 3. bataljona 738. puka. Imajući u rukama 25 nemačkih vojnika, među kojima i jednog majora, oko 100 vojnika NDH i oko 600 Italijana, Vrhovni štab odlučio je da inicira razmenu zarobljenika. Razgovori predstavnika dveju strana koji su usledili poznati su kao Martovski pregovori. Ovaj događaj je posle rata različito tumačen i široko komentarisan. Kako pokazuju dokumenti NOVJ, tokom tih pregovora došlo je do primirja između partizana i Nemaca. O tome govore dva dokumenta, prvo je uputstvo CK KPJ od 29. marta i u njemu se kaže: "Na svom putu, tj. prilikom prebacivanja, ne sukobljavajte se sa Nemcima, ne preduzimajte nikakve akcije na pruzi, jer je to u interesu sadašnjih naših operacija... Najvažniji naš zadatak sada jeste uništiti četnike Draže Mihailovića i razbiti njegov upravni aparat, koji predstavlja najveću opasnost za daljnji tok Narodno-oslobodilačke borbe. Sve ostalo saznaćete kad se sastanemo. Drugi dokument je obaveštenje Tita od 30. marta Štabu Prvog Bosanskog korpusa: Iskoristivši kontakt za razmjenu zarobljenika sa Nijemcima, mi smo uspjeli neutralizirati Nijemce od četnika i Talijana. O tome morate voditi i vi računa i svu vašu borbu upotrijebiti protiv četnika u centralnoj Bosni i Krajini, a obranbenu borbu voditi protiv ustaša, ako vas napadnu ili pomažu četnike. To je privremeno - do dalje naredbe.

Borbena dejstva nastavila su se nezavisno od ovih razgovora. Tokom 4. marta četnici Petra Baćovića ušli su u Imotski potisnuvši 4. dalmatinsku brigadu, a 5. marta izviđački bataljon 369. legionarske divizije ušao je u Livno. To je predstavljalo dodatno ugrožavanje pozicije grupacije NOVJ sa juga i jugozapada. Dok su se nemačke snage kod Gornjeg Vakufa povlačile u Bugojno, Tito je već 4. marta naredio još jedan zaokret za 180 stepeni, te usiljeni marš jedinica i bolnice nazad na Neretvu, u cilju njenog forsiranja. Međutim, ono što je odgovaralo partizanima bila je odluka italijanske komande da veći deo četničke Konjičke grupe premesti na druge položaje. Desna kolona ove grupe dobila je zadatak da "goni" navodno razbijene grupe partizana severozapadno od Konjica, u rejonu Bitovnje. Srednja kolona, Limski i Komski odredi pod komandom Andrije Veskovića dobili su zadatak da pređu na teren jugozapadno od Mostara i tamo napadnu 9. dalmatinsku diviziju. Isti zadatak dobija i Zetski odred Baje Stanišića. Međutim, iako je na sektoru prema Devetoj dalmatinskoj diviziji bilo skoncentrisano preko 10.000 Italijana, četnika i ustaša, nije joj blokiran put prema severozapadu, pa se ona neometano prebacila na prostor jugozapadno od Jablanice. Na levoj obali Neretve tako ostaje usamljena Leva kolona Konjičke grupe, sastavljena uglavnom od Durmitorskog odreda, jačine dve brigade sa oko 900 boraca, raspoređenih na položajima Ostrožac - Krstac - Glogošnica.

Ovo oštro manevrisanje kojem je Tito pribegao u dva navrata, takođe je predmet različitih tumačenja. Prema jednom koje je sugerisao Tito u svom TV-intervjuu 1973. povodom četrdesete godišnjice bitke na Neretvi, to je bio jedinstven plan u kome je rušenje mosta na Neretvi trebalo da obmane neprijatelja u pogledu smera proboja. Protivudar kod Gornjeg Vakufa, osim što je služio istom cilju, trebalo je da odbijanjem neposredne omogući potrebno vreme i prostor za manevar. Kritike i alternativna tumačenja zasnivaju se na neizvesnosti da li se moglo znati da će, nakon rušenja mosta, prelazak Neretve kod Jablanice uopšte biti moguć. Sećanje Ljuba Vučkovića, tada komandanta Druge dalmatinske, potkrepljuje prvu verziju.

U štab brigade, koji je bio u selu Slatini, 4. marta oko podne je stigao kurir motociklist s naređenjem da se komandant brigade hitno javi u Vrhovni štab... Dok sam izlagao situaciju na frontu brigade, dok sam pričao o neprijatelju, njegovoj jačini i o našim položajima drug Tito me je upitao da li je neprijatelj ponovo u Jablanici. Kada sam mu odgovorio potvrdno, on je rekao da to nijesmo smjeli dozvoliti. Rekao sam da zadatak brigade nije bio da brani Jablanicu već pravce koji vode iz Jablanice prema dolini Rame, ali da će, ako je to potrebno, Jablanica već u toku noći ponovo biti u našim rukama. Na to je drug Tito kratko odgovorio: »Da, biće potrebno«. Podrobno me je, zatim, upoznao sa situacijom prema Gornjem Vakufu, koja se iz časa u čas mijenjala u našu korist. Očekivalo se da će se Nijemci, potpuno razbijeni, već u toku noći povući prema Gornjem Vakufu... Zatim je izdao usmeno naređenje o predstojećem radu Druge dalmatinske. Drug Tito je postavio brigadi ovaj zadatak: »U što kraćem vremenu ponovo osloboditi Jablanicu i pripremiti se za forsiranje Neretve. Neretvu forsirati na sektoru od Rame do Donje Jablanice, na mjestu koje sami odaberemo. Forsiranje izvršiti gaženjem ili čamcima, ili preko srušenog mosta u Jablanici, kako štab brigade ocijeni da je najsigurnije. Priprema da bude što kraća, jer je zadatak neophodno potrebno izvršiti u toku naredna dva dana«.

Nemačka grupacija odbačena kod Gornjeg Vakufa, sredila se u očekivanju nastavka napada NOVJ. Kako napad nije usledio, nastupanje prema Prozoru i Jablanici obnovljeno je 8. marta.

Bitka na Neretvi

Prenos ranjenika preko Neretve.

Druga dalmatinska brigada je 4/5. marta uz pomoć Tenkovske čete po navodima zvanične istorije napala i razbila četničku grupu od 70-ak boraca i ponovo zauzela Jablanicu. Međutim, prema izveštaju Sretena Žujovića Titu od 3. marta 1943. tog jutra oko 5-6 sati jedan bataljon 2. dalmatinske brigade ušao u Jablanicu u potrazi za namirnicama i tom prilikom likvidirao navedenu četničku grupu, zarobivši nekoliko četnika, koji će biti sprovedeni na ispitivanje u Vrhovni Štab. Druga dalmatinska i Druga proleterska brigada dobile su zadatak da se tokom noći 6/7. marta prebace preko ruševina mosta u Jablanici na levu obalu Neretve, savladaju četničku odbranu i uspostave mostobran. Četvrta desetina druge čete 3. bataljona Druge dalmatinske pod komandom narodnog heroja Steve Opačića dobrovoljno se prijavila da se prebaci prva. Da bi prikrili prebacivanje, bataljoni dve brigade duž obale Neretve otvorili su vatru na četničke položaje na drugoj strani. Desetina je daskama improvizovano premostila raspon između srušenih krakova mosta i popela se uz konstrukciju na drugu stranu, gde je ručnim bombama uništila četnički bunker. Nakon nje, na isti način su se prebacili ostali delovi bataljona, pa zatim i dva bataljona Druge proleterske. Ova tri bataljona u zoru su jurišem razbila četničku 2. durmitorsku brigadu kapetana Nikole Bojovića i obezbedile mostobran.

Pionirska četa Vrhovnog štaba pod komandom Vladimira Smirnova napravila je improvizovanu konstrukciju koristeći se kracima srušenog mosta u Jablanici. Od 5. do 9. marta dve brigade Treće divizije odbacile su nemačku 718. diviziju do samog Konjica otvorivši tako preko mosta u Ostrošcu još jedno mesto za prelaz Neretve. 8. marta deo Sedme banijske divizije stvara mostobran kod Glogošnice, južno od Jablanice i dobija zadatak da preko Prenja prodre prema Nevesinju, ali sledećih dana biva odbijen od četnika kod Risovca. Pošto je novopridošla Deveta dalmatinska divizija izgubila mostobran kod Glogošnice, dve brigade Sedme divizije dobijaju zadatak da brane Jablanički mostobran na levoj obali Neretve, dok Deveta Dalmatinska divizija dobija da brani ovaj mostobran na desnoj obali Neretve. Napade na jablanički mostobran vršio je veći deo hercegovačkih četnika, na levoj obali predvođen Jovanom Pantićem, a na desnoj Miloradom Popovićem. Teške borbe vode se sve do 14. marta, ali partizani uspevaju da očuvaju mostobran. Kompletna Glavna operativna grupa Vrhovnog štaba prešla je Neretvu do 14. marta, prebacivši Centralnu bolnicu i držeći zaštitnice pred nastupanjem Nemaca iz pravca Prozora (717. divizija) i Tomislavgrada (369. divizija).

Istočno od Neretve, Glavna operativna grupa držala je inicijativu u svojim rukama, goneći četnike. Pošto je lako razbila Durmitorski odred, na red dolazi obračun sa grupom od oko 2.500 četnika pod komandom Vojislava Lukačevića, sa kojima se vodi borba od 9. do 12. marta, kada Druga proleterska brigada slama poslednji otpor četnika kod Boračke Drage. Tokom ovih borbi došlo je do rasula u četničkim redovima, delom i zbog toga što značajan deo mobilisanih "četnika" nije želeo da se bori, kako je rečeno, "protiv svoje braće, sestara i komšija iz redova NOVJ". Neki od njih su pristupili partizanima, a neki dezertirali i bežali svojim kućama. Četnička komanda pokušavala je da zaustavi povlačenje i rasulo svojih snaga i zaustavi napredovanje NOVJ, dovodeći druge raspoložive jedinice, ali sa objektivnim zakašnjenjem, zbog opstrukcija italijanske komande. Do značajne bitke došlo je kod Glavatičeva 15/17. marta, gde su prikupljene četničke snage Limskog i Komskog odreda, hercegovački četnici Milorada Vidačića i Zetski odred Baje Stanišića ponovo razbijene od strane jedinica NOVJ. Odatle se operativna grupa NOVJ razvila u dve kolone. Severna je nastupala prema Kalinoviku, gde je do 22/23. marta u oštrim borbama uspela da prvo potuče kod Oblja i Uloga četničke snage, i zaobilaznim putem zađe sa istočne strane Kalinovika kod sela Jelašac i zapreti opkoljavanjem novodovedene snage crnogorskih četnika pod komandom Pavla Đurišića, sa kojim je bio i Draža Mihailović, a koje su dotad imale inicijativu na području Kalinovačke visoravni prema Glavatičevu. Južna kolona je u borbama 22-28. marta porazila kombinovane snage pod komandom Baja Stanišića i Milorada Vidačića ojačane italijanskim delovima. Prvo su Čevrta i Peta crnogorska brigada na p. Crvanj kod s. Osredak iz dva pravca napale i razbile četnike M. Vidačića, nagnavši ih na povlačenje u neredu, a zatim kod s. Kljuni razbile italijansku kolonu, te zauzeli prvo Kifino Selo, a zatim i Nevesinje. Nakon toga jedan deo partizana kreće prema Drini i Foči - glavnina Prve i Druge divizije, dok pojačana Treća divizija u narednom periodu vodi borbe protiv hercegovačkih četnika i Italijana, sve do kraja aprila, kada prelazi u Crnu Goru.

Istovremeno, Sedma banijska i Deveta dalmatinska divizija bile su zadužene da transportuju Centralnu bolnicu preko besputnog zaleđenog Prenja. Pošto je u bolnici došlo do epidemije pegavog tifusa, epidemija se raširila i na borce ove dve divizije, što je u narednom periodu znatno uticalo na njihovu borbenu sposobnost i na gubitke. Da bi se zaštitio transport ranjenika, držano je obezbeđenje prema nemačkoj 718. diviziji u Konjicu, čiji su delovi vršili česte ispade pokušavajući da preseku partizanske kolone. U dokumentima 718. divizije zabeležena je borba kod mesta Bijela, kad su Nemci u napadu izgubili jedan tenk. Kao poslednja zaštitnica, 22. marta se Treća krajiška brigada odvojila od nemačkih delova iz Konjica.

Treća divizija NOVJ zauzela je 1. aprila Gacko od četnika i Italijana, dok su se Prva i Druga divizija orijentisale prema Drini. Obalu Drine su italijansko-četničke snage utvrdile u nameri da spreče prelaz snagama NOVJ, pa ove nisu uspele da forsiraju Drinu iz pokreta. To je dovelo do desetodnevnog zastoja, a napredovanje snaga NOVJ nastavljeno je bitkom na Drini od 7. aprila.

Izvod iz Lerovog izveštaja nakon operacije Vajs. U poslednjem pasusu piše: Nedavne borbe pokazuju da je Mihailović omanuo kao vojni lider. Neshvatanje datih mogućnosti u pogledu vremena, prostora i terena čini njega najodgovornijim za nedavne neuspehe.

U borbama na Neretvi i u istočnoj Hercegovini četničke snage vođene s jedne strane pod italijanskom komandom, a s druge strane pod komandom Zaharija Ostojića, a posle bitke kod Glavatičeva i pod ličnom Mihailovićevom komandom teško su potučene, uprkos relativnoj brojčanoj nadmoći, podršci i snabdevanju od strane Italijana i povoljnim položajima. Treba reći da su se ciljevi, strategija i taktika italijanske i četničke komande dosta razlikovali, a ponekad bili potpuno suprotni, pa je razjareni Ostojić početkom marta naredio napad na Italijane, što odbijaju Jevđević i Stanišić, sugerišući Mihailoviću da Ostojić nije zbog svog (ne)iskustva i plahovitosti pogodna ličnost za komandanta operacija u ovako složenim okolnostima. Uprkos svemu tome, na strani 29 svog izveštaja Vrhovnoj komandi Vermahta od 1. aprila 1943. komandant Jugoistoka Ler dao je ocenu da je Mihailovićevo loše rukovođenje bilo glavni razlog neuspeha četnika:

Bitka za ranjenike

Od početka neprijateljske ofanzive, na slobodnoj teritoriji su postojala četiri stacionarna bolnička centra: dva u Bosanskoj krajini, jedan u Lici i jedan na Kordunu. Sem toga, u Bihaću je smešteno nekoliko stotina lakših ranjenika. Ukupno je u tim bolničkim centrima bilo na lečenju oko 3.000 ranjenika i bolesnika. Bilo je izvesno da će neprijateljske snage da prodru i zaposednu slobodnu teritoriju i da neće imati milosti prema ranjenima i bolesnima.

Već je 24. januara započela evakuacija pojedinih bolnica na području Drvara, gde je organizovan prihvat. Tih dana je načelnik Sanitetskog odeljenja Vrhovnog štaba dr Gojko Nikoliš ispitivao mogućnost da se ranjenici sklone u šume planine Osječenice. Pošto se uverio da za to nema uslova, vratio se u Drvar. Kada je 30. januara Nikoliš podneo izveštaj Josipu Brozu Titu o sanitetskoj situaciji i o uslovima na Osječenici, Tito mu je saopštio svoju odluku da se organizuje evakuacija ranjenika i bolesnika pravcem kojim će nastupati Glavna operativna grupa ka Hercegovini. Odmah su zadata naređenja i uputstva o evakuisanju bolnica. Bilo je predviđeno da se bolnice evakuišu ka Drvaru i Mliništu. Iz tih rejona trebalo je da se upute u Glamočko polje i dalje preko Livanjskog polja ka Prozorskoj kotlini.

Zahvaljujući uspešnom otporu Sedme banijske divizije i jedinica Prvog bosanskog korpusa NOVJ, sve bolnice su na vreme prebačene u rejon Drvara i Mliništa. Sanitetski odsek Vrhovnog štaba organizovao je ranjenike na vojnički način: formirane su desetine, vodovi, čete, ešaloni i grupe ešalona, a ranjenici su klasifikovani po pokretljivosti na pešačke, konjanike i nepokretne (na nosilima). Za prebacivanje težih ranjenika upotrebljeni su raspoloživi kamioni i autobusi, šumska železnica od Oštrelja do Mliništa i konji za one koji su mogli da jašu. Rukovođenje u toku pokreta olakšavala je telefonska veza koja je postojala na pravcima kretanja ranjeničkih ešalona.

Prva etapa marša ranjeničkih kolona od Drvara do Glamočkog polja okončana je 12. februara, po snegu i jakim mrazevima. Posle kraćeg predaha i obrazovanja kolona prema pokretljivosti ljudi (nepokretni, konjanici, pešaci) pokret je nastavljen pod povoljnijim vremenskim uslovima. U daljoj evakuaciji su učestvovali su italijanski, domobranski i četnički zarobljenici, omladina iz zbega, 16. banijska brigada, a posle prelaska preko Neretve ostatak Sedme banijske divizije, kao i cela Deveta dalmatinska divizija. U evakuaciji pomažu i članovi Vrhovnog štaba NOVJ, Moša Pijade i Ivan Milutinović.

Posledice

Srušeni most izgrađen za potrebe snimanja filma

Muzej bitke na Neretvi

Nakon bitke na Neretvi četnici više ne predstavljaju ozbiljnu vojnu silu i skoro su neutralisani zapadno od Drine. Ovo je imalo značajne posledice nekoliko meseci kasnije kada je kapitulirala Italija. Tada su partizanske snage bile jedine u prilici da razoružaju italijanske garnizone te uspostave logističke veze sa zapadnim saveznicima u Italiji. Partizani su time ne samo stekli dodatnu vojnu prevagu u odnosu na četnike, nego i postali dovoljno snažan politički faktor da na Teheranskoj konferenciji budu zvanično priznati kao deo savezničke koalicije.

Literatura

• Savković, Svetislav, ur. (1965). Neretva. Proleterske i udarne divizije u bici na Neretvi (na jeziku: srpskohrvatski). I. Beograd: Vojnoizdavački zavod. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Savković, Svetislav, ur. (1965). Neretva. Proleterske i udarne divizije u bici na Neretvi (na jeziku: srpskohrvatski). II. Beograd: Vojnoizdavački zavod. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Savković, Svetislav, ur. (1965). Neretva. Proleterske i udarne divizije u bici na Neretvi (na jeziku: srpskohrvatski). III. Beograd: Vojnoizdavački zavod. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Colić, Mladenko (1988). Pregled operacija na jugoslovenskom ratištu: 1941—1945 (na jeziku: srpskohrvatski). Beograd: Vojnoistorijski institut. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Glišić, Vanceslav (1986). Užička republika (na jeziku: srpskohrvatski). Beograd: Nolit. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Šadek, Vladimir (1. 12. 2016). „Prilozi za povijest Koprivnice i okolice u vrijeme »Podravske republike« (7. XI. 1943. — 9. II. 1944.)”. Podravina : časopis za geografska i povijesna multidisciplinarna istraživanja (na jeziku: hrvatski). 15 (30): 156—173. ISSN 1333-5286. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Zorić, Mirjana (2013). „Bitke na Neretvi i Sutjesci 1943. godine - kontroverze i otvorena pitanja”. Vojno delo (na jeziku: srpski). 65 (3): 189—251. ISSN 0042-8426. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Tomasevich, Jozo (1979). Četnici u drugom svjetskom ratu 1941-1945 (na jeziku: srpskohrvatski). Zagreb: Sveučilišna naklada Liber. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Brajović-Đuro, Petar V. (1986). Jugoslavija u Drugom Svetskom Ratu (na jeziku: srpskohrvatski). Beograd: Udruženje za negovanje revolucionarnih tradicijaVeljko Vlahović. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Anić, Nikola; Joksimović, Sekula; Gutić, Mirko (1982). Narodno oslobodilačka vojska Jugoslavije: pregled razvoja oružanih snaga narodnooslobodilačkog pokreta 1941-1945 (na jeziku: srpskohrvatski). Beograd: Vojnoistorijski institut. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Terzić, Velimir, ur. (1957). Oslobodilački rat naroda Jugoslavije 1941-1945, knjiga 1 (na jeziku: srpskohrvatski). Beograd: Vojnoistorijski institut. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Strugar, Vlado (1978). Jugoslavija 1941-1945. (na jeziku: srpskohrvatski). Ljubljana, Beograd: Partizanska knjiga, OOUR MONOS. Pristupljeno 11. 7. 2024. 
• Bajić, Predrag Đ. (16. 7. 2016). „Saveznička vojna pomoć NOP-u : 1943-1945” (na jeziku: srpski). Beograd: Filozofski fakultet Univerzitet u Beogradu. Pristupljeno 11. 7. 2024. 

• Schmider, Klaus (2002). Partisanenkrieg in Jugoslawien 1941-1944 (na jeziku: nemački). Hamburg: Mittler. ISBN 3-8132-0794-3. 
• Schmid, Sanela (2020). Deutsche und italienische Besatzung im Unabhängigen Staat Kroatien: 1941 bis 1943/45 (na jeziku: nemački). Berlin ; Boston: De Gruyter Oldenbourg. ISBN 978-3-11-062031-3. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Nikiforov, Konstantin Vladimirovič, ur. (2011). Юgoslaviя v XX veke. Očerki političeskoй istorii (na jeziku: ruski). Moskva: Indrik. ISBN 978-5-91674-121-6. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Ruzicic-Kessler, Karlo (2017). Italiener auf dem Balkan: Besatzungspolitik in Jugoslawien, 1941-1943 (na jeziku: nemački). Berlin ; Boston: De Gruyter Oldenbourg. ISBN 978-3-11-054141-0. 
• Suppan, Arnold (2014). Hitler - Beneš - Tito: Konflikt, Krieg und Völkermord in Ostmittel- und Südosteuropa. Teil 3 (na jeziku: nemački). Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften. ISBN 978-3-7001-7309-0. 
• Tessin, Georg (1977). Verbände und Truppen der deutschen Wehrmacht und Waffen-SS im Zweiten Weltkrieg 1939-1945: Die Waffengattungen - Gesamtübersicht (na jeziku: nemački) (1 izd.). Osnabrück: Biblio Verlag. 
• Dragojlov, Fedor (1956). „Der Krieg 1941-1945 auf dem Gebiete des "unabhängigen Staates Kroatien"”. ASMZ: Sicherheit Schweiz : Allgemeine schweizerische Militärzeitschrift. 122 (5): 345—364. ISSN 0002-5925. doi:10.5169/seals-26482. 
• Dragojlov, Fedor (1956). „Der Krieg 1941-1945 auf dem Gebiete des "unabhängigen Staates Kroatien"”. ASMZ: Sicherheit Schweiz : Allgemeine schweizerische Militärzeitschrift. 122 (6): 425—449. ISSN 0002-5925. doi:10.5169/seals-26490. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• Dragojlov, Fedor (1956). „Der Krieg 1941-1945 auf dem Gebiete des "unabhängigen Staates Kroatien" (Schluss)”. ASMZ: Sicherheit Schweiz : Allgemeine schweizerische Militärzeitschrift. 122 (7): 509—523. ISSN 0002-5925. doi:10.5169/seals-26496. Pristupljeno 10. 7. 2024. 

• Trifković, Gaj (2016). „Od „bandita“ do „Jugoslovenske armije“: partizanski rat 1941–1945.”. yuhistorija.com (na jeziku: srpskohrvatski). YU Historija. Pristupljeno 10. 7. 2024. 

Dodatna literatura

• Roland Kaltenegger. TOTENKOPF & EDELWEIß. , Ares Verlag 2008.
• Thomas Cassagrande (2003). Die volksdeutsche SS-Division "Prinz Eugen": die Banater Schwaben und die Nazionalsocialistiscchen Kriegsverbrechen. Frankfurt am Mein: Campus Verlag. 

Spoljašnje veze

• „TITO: Borba naroda porobljene Jugoslavije”. tacno.net (na jeziku: hrvatski). tačno.net. 21. 11. 2018. Pristupljeno 10. 7. 2024. 
• „Bitka na Neretvi”. znaci.org. Biblioteka Znaci. Pristupljeno 10. 7. 2024.