Bitka na Sutjesci

Sutjeska preusmerava ovde. Za ostala značenja vidi Sutjeska (višeznačna odrednica)

Bitka na Sutjesci ili Peta neprijateljska ofanziva, je naziv koji je u jugoslovenskoj istoriografiji odomaćen naziv za operaciju Švarc (nem. Fall Schwarz, „Slučaj Crno“) nemačkih trupa u leto 1943. godine. Cilj ove operacije bilo je razbijanje grupa otpora, kako aktuelnog, tako i potencijalnog, i čvrsto posedanje jadranskog zaleđa, što je dobilo na važnosti nastupanjem Saveznika u Sredozemlju.

Bitka na Sutjesci
Deo Drugog svetskog rata u Jugoslaviji
Partizani za vreme bitke na Sutjesci
Vreme 15. maj — 15. jun 1943. Mesto kanjon Sutjeske, granica Crne Gore i Hercegovine Ishod nemačka ofanziva zaustavljena, partizani se probili iz obruča uz teške gubitke
Sukobljene strane
Nemačka Kraljevina Italija NDH Bugarska	NOV i POJ
Komandanti i vođe
Aleksandar Ler Rudolf Liters	Josip Broz Tito Sava Kovačević  † Koča Popović Peko Dapčević Radovan Vukanović
Jačina
120.000 + avijacija	22.000
Žrtve i gubici
Ukupno: 913 mrtvih 2.467 ranjenih 2.132 nestalih (od toga Nemački gubici: 583 mrtvih 1.760 ranjenih 425 nestalih Italijanski gubici: 290 mrtvih 541 ranjenih 1.502 nestalih Hrvatski gubici: 40 mrtvih 166 ranjenih 205 nestalih)	Ukupno: 7.543 mrtvih

Prvobitno, u vreme pravljenja plana za etapno uspostavljanje kontrole u jadranskom zaleđu, kao treća faza bila je predviđena operacija radi razoružavanja četnika u italijanskoj okupacionoj zoni, pod kodnim nazivom „Vajs III“ (nem. Weiss, „belo“). Nakon prodora Glavne operativne grupe NOVJ u istočnu Hercegovinu i Crnu Goru, nametnula se potreba za pojačanjima i revizijom planova. Nova isplanirana operacija imala je za cilj razoružanje četnika i uništenje operativne grupe NOVJ, i dobila je kodni naziv „Švarc“. Operacija je imala dve etape - razoružanje i raspuštanje četnika (i likvidaciju Mihailovićevog štaba), i uništenje operativne grupe NOVJ. Delikatan problem predstavljale su čvrste veze četnika sa italijanskim snagama. I pored saglasnosti sa najvišeg mesta, italijanske snage na svim nivoima snažno su se suprotstavljale toj ideji.

Pošto je otpor četnika izostao, borbe su počele 15. maja, koncentričnim nastupanjem protiv glavnine snaga NOVJ na prostoru Sandžaka i severne Crne Gore, a završile se 15. juna 1943. godine probojem obruča i probojem glavnine snaga NOVJ u Bosnu.

Nemačke trupe uspele su da opkole Glavnu operativnu grupu Vrhovnog štaba NOV i POJ na teškom planinskom terenu. Time su uspele da snagama NOVJ nametnu dugotrajne odsudne borbe, koje su bile suprotne taktici partizanskog ratovanja i, s obzirom na odnos snaga u ljudstvu i tehnici, bile krajnje nepovoljne po NOVJ. Snage NOVJ našle su se zatvorene na malom prostoru, neprekidno tučene koncentrisanim artiljerijskim i vazduhoplovnim snagama. One su pretrpele velike gubitke, ali su dokazale svoju borbenu čvrstinu i uspele da probiju obruč i pređu u protivofanzivu u istočnoj Bosni.

Ovo je bila nesumnjivo, i po obimu i po broju poginulih vojnika, najveća do tada preduzeta operacija na prostoru Jugoslavije. Ovaj niz operacija („Vajs I“, „Vajs II“ i „Švarc“) predstavlja prelaz između gonjenja gerilskih grupa, što je bio preovlađujući oblik dejstava 1941. i 1942, i otvorenog manevarskog rata, koji je nastupio dolaskom Druge oklopne armije na teritoriju Jugoslavije avgusta 1943. godine.

Ovu operaciju karakteriše krajnje zalaganje vojnika obeju strana na izuzetno teškom terenu. U posebno teškoj situaciji bila je operativna grupa NOVJ, koja je na slabo nastanjenom području ostala bez izvora hrane. I pored gladi, vrlo teških gubitaka, ekstremnih fizičkih napora i neprekidnih oštrih borbi snage NOVJ zadržale su visok moral, disciplinu, borbenu koheziju i ubojitost, što im je priznao i neprijatelj.

Bitka na Sutjesci postala je zbog toga simbol izuzetnog požrtvovanja, hrabrosti i moralne čvrstine u najtežim iskušenjima. Mnoge ulice, škole, ustanove i sportska društva u posleratnoj Jugoslaviji nazvane su po ovoj bici.

Pripreme za operaciju „Švarc“

Na osnovu posete ministra inostranih poslova Italije, grofa Galeaca Ćana, Hitlerovom glavnom stanu u Vinici na Istočnom frontu, kao i iz pisma koje je Hitler uputio Benitu Musoliniju, videlo se da nemački Vermaht duboko veruje da će saveznici izvršiti invaziju Balkana posle pobede kod El Alamejna i posedanje severne Afrike. Operacijama „Vajs I“, „Vajs II“ i „Vajs III“ (nem. Weiss I, II i III, „belo“), tj. bitke na Neretvi, nemački Vermaht nije postigao željene ciljeve i nije uništio pobunjenu gerilu na Balkanu, pa se pristupilo pripremama za novi poduhvat.

Operacijom „Švarc“, Vermaht je nameravao da raščisti pozadinu jadranske obale uništavajući i četnički i partizanski pokret, koji su se i dalje čvrsto držali u Hercegovini i Crnoj Gori. Pošto je plan „Vajs“ zahtevao angažovanje dodatnih snaga radi potpunog uništenja snaga NOV i POJ, Hitler je zamislio operacijski plan „Švarc“ potpuno suprotan od plana „Vajs“. Pošto su italijanski komandanti u Jugoslaviji bili veoma neskloni razoružanju četnika, Hitler je saglasnost izborio preko Musolinijeve vlade i Generalštaba. Ipak, u prvoj fazi o tom pitanju došlo je do napetosti i nesporazuma između nemačke i italijanske vojske.

Za ovu operaciju komandant Jugoistoka, general-pukovnik Aleksandar Ler, dobio je kao pojačanje na raspolaganje 1. brdsku diviziju sa istočnog fronta. Ler je taktičku komandu poverio nemačkom komandantu trupa u Hrvatskoj Rudolfu Litersu. Borbena grupacija za ovu operaciju otuda je nosila naziv Korpus Hrvatska.

Angažovane snage u operaciji „Švarc“

Osovinske snage

Isticanje nemačke, italijanske i bugarske zastave na vrhu Bobotov kuk na Durmitoru juna 1943.

Nemci su znali za veliku važnost cele operacije pa su za nju angažovali čak 8 divizija, 3 puka i jednu celokupnu brigadu. Oko 120.000 vojnika. Osim Nemaca, angažovani su i delovi italijanske armije, hrvatskog domobranstva i bugarskih pukova. Za operaciju „Švarc“, Nemcima je bilo ustupljeno na raspolaganje:

• Nemačke snage
  • 1. nemačka brdska divizija — general-lajtnant Valter Štetner (nem. Generalleutnant Walter Stettner Ritter von Grabenhofen)
  • 7. SS divizija „Princ Eugen“ — SS-obergrupenfirer Artur Fleps (nem. SS-Obergruppenführer Artur Phleps)
  • 118. lovačka divizija — general-lajtnant Jozef Kibler (nem. Generalleutnant Josef Kübler)
  • 104. nemačka lovačka divizija (delovi) — general pešadije Hartvig fon Ludviger (nem. General der Infanterie Hartwig von Ludwiger)
  • 369. legionarska divizija — general-lajtnant Fric Najdhold (nem. Generalleutnant Fritz Neidholdt)
  • 4. puk Brandenburg
  • samostalni 659. inžinjerijski bataljon
  • 202. tenkovski bataljon
• Snage NDH
  • 4. Domobranski gorski zdrug
• Italijanske snage
  • Divizija „Taurinenze“ — general-major Mikele Radelo
  • Divizija „Ferara“ — pukovnik Karlo Magaljoti
  • Divizija „Venecija“ — pukovnik Marko Lukio
• Bugarske snage
  • 61. ojačani bugarski puk iz Trakije
  • 63. kombinovani bugarski puk

Za operaciju je intenzivno angažovana i avijacija. Osovinske snage na terenu podržavalo je preko 300 aviona raznih tipova. Celokupnom operacijom na nemačkoj strani je rukovodio general-pukovnik Aleksandar Ler, komandant Grupe armija E. Taktički komandant bio je general Rudolf Liters, komandant korpusa Hrvatska.

NOVJ

Partizani na Sutjesci 1943.

Snage NOV i POJ su brojale oko 22.000 boraca (uključujući bolnicu):

• Prva proleterska divizija – general-major Koča Popović
• Druga proleterska divizija – general-major Peko Dapčević
• Treća udarna divizija – pukovnik Radovan Vukanović komandant divizije, zatim pukovnik Sava Kovačević,
• Sedma banijska divizija – pukovnik Pavle Jakšić
• Šesta istočnobosanska brigada
• Petnaesta majevička brigada

Četnici

Što se tiče rasporeda četničkih snaga, u Crnoj Gori su se tada jedino nalazili grupe korpusa Crne Gore majora Pavla Đurišića i to:

• Limski korpus – major Milorad Joksimović
• Durmitorski korpus – kapetan Ivan Ružić
• Nevesinjski korpus – poručnik Milorad Popović
• Šahovićki odred
• Mojkovački odred
• Poljski odred
• Durmitorski odred

Nemački plan operacije

U prvoj fazi, Nemci su planirali da prepadima i koristeći prevaru i iznenađenje, razoružaju i interniraju četnike oslonjene na italijanske snage. U drugoj fazi predviđeno je koncentrično nastupanje protiv snaga NOVJ.

Nemačka komanda je operativni plan nastupanja protiv NOVJ prilagodila karakteristikama terena. Planirali su da koncentričnim nastupanjem Operativnu grupu NOVJ sabiju na prirodno izolovani i gotovo nenastanjeni prostor između kanjona Tare i Pive, i planine Durmitor, te da je tamo unište masovnom upotrebom avijacije, artiljerije i planinskih trupa. 1. brdska divizija svojim severnim krilom, italijanska divizija „Venecija“, borbena grupa „Ludviger“ (724. nemački, 61. i 63. bugarski puk), 369. divizija i 118. lovačka divizija sa 4. planinskim zdrugom NDH raspoređene su polukružno sa istočne i severne strane. Ove snage trebalo je da u prvoj fazi ovladaju Raškom oblašću i potisnu snage NOVJ na levu stranu Tare. Južno krilo 1. brdske, divizija Ferara i 7. SS divizija trebalo je da potisnu snage NOVJ sa juga i jugoistoka. Nakon toga, 118. divizija imala je zadatak da posedne levu obalu Pive i tako zatvori okruženje tako da pokušaj proboja ometaju ne samo raspoređene snage nego i duboki rečni kanjoni. Time bi snage NOVJ bile dovedene u bezizlaznu situaciju i uništene.

Prvi deo operacije „Švarc“

Razoružanje četnika

Nemačka 369. divizija prodrla je pod borbom protiv jedinica NOVJ do Foče 6. maja, oslobodivši bataljon Aosta italijanske divizije Taurinenze i oko 1.000 četnika, koje su snage NOVJ 23 dana držale pod opsadom. Četnici su pušteni kućama.

Prilikom nastupanja 7. SS divizije i 118. lovačke divizije kroz istočnu Hercegovinu, nemačke snage susrele su se sa izvesnim stepenom italijanske opstrukcije i sa čarkama sa četnicima. Pritom je više stotina četnika razoružano.

Pavle Đurišić i njegove snage uspostavile su početkom maja kontakt sa nastupajućim delovima 1. brdske divizije. Nemci su odlučili da prikriju svoje stvarne namere, pa su prvu grupu razoružanih četnika pustili kućama. Prihvativši komunikaciju sa četnicima, postigli su da se veliki broj četnika na čelu sa Đurišićem koncentriše u Kolašinu, gde su već bile raspoređeni i nemački borbeni delovi. Iznenadnim prepadom 14. maja ujutro, Nemci su pohvatali četnike na spavanju, razoružali ih, i oko 1.600 internirali u zarobljeničke logore u Grčkoj i Poljskoj, a oko 800 upotrebili za radne bataljone.

Nemački udar na štab Limsko-Sandžačkih četničkih odreda desio se 14. maja...

• Pretpostavljao se udar Nemaca, razoružanje i internacija, ali nikako za 14. maj, pa pogotovu što su Nemci (pri svom prvom upadu na našu teritoriju) prvu pohvatanu i povedenu partiju četnika (oko njih 120) vratili natrag iz Peći i Mitrovice, vrativši i oružje i što su našeg Načelnika Štaba koji je otišao za Andrijevicu (pošto je Pavle izvrdao poziv) radi studije plana za akciju protiv komunista, dočekali, primili i ispratili neverovatno „džentlmenski“ (kako reče Rajo). A sve ovo pod unapred davanom garancijom Italijana, kojima se mnogo vere poklanjalo...
• Sada počinjem sa izlaganjem događaja ...
• 14. maja ujutru oko 7 i po časova... me je vojnik izvestio da su došli u Kolašin i oko njega Nemci sa motorizacijom.
• U Pavlovom stanu zatekao sam samo pola pratnje... i kada sam hteo i ja poslednji da izađem, začuo se signalni pucanj u varoši, i odmah zaklaparale nemačke čizme na stepenicama stana... skočio sam sa sprata stana u baštu, ugledao u susednoj bašti Nemce, jurnuo kroz hodnik zgrade pored drugog... i na ulici najašem na trećeg koji me mitraljetom natera u prizemlje kod pratnje Pavlove koja je već slagala oružje na gomilu i odvođena. Držao sam se ugla sobe slažući oružje sa poslednjim preostalim četnikom... sprovodnik je i nas poveo.

Ukupno je razoružano oko 4.000 četnika, od kojih je većina deportovana u zarobljeničke logore. Krajem 1943. većina četnika vraćena je iz internacije.

1.)II. četnici:

• Pri razoružanju četnika bilo je:
• 3.200 zarobljenih,
• mrtvih nema.

III. Transportovano je:...

• 2.) Četnika:
• 34 oficira, 1588 vojnika,
• Neslaganje ovih brojeva sa cifrom pod tač. II objašnjava se ovako: 800 četnika upućeno je u nosački bataljon, evakuisani su bolesni, iznemogli, ljudi preko 60 i ispod 16 godina, smrtni slučajevi usled iscrpljenosti itd.

Nastupanje sa severa

U utvrđenjima u Foči još od 15. aprila snage NOVJ držale su u blokadi delove italijanske alpske divizije „Taurinenze“ i oko 1.100 četnika. Poslednjih dana aprila, delovi 369. legionarske divizije nastupili su iz pravca Goražda prema Foči. Potiskujući Šestu istočnobosansku i Petnaestu majevičku brigadu, u Foču su prodrli 3. maja i deblokirali Italijane. Četnike su razoružali, ali ih nisu internirali.

Levo krilo 369. legionarske divizije nastupilo je iz pravca Priboja prema Pljevljima, i, ne naišavši na otpor, spojilo se sa glavninom divizije „Taurinenze“.

Nastupanje sa istoka

Usiljeni marš preko Peštera, 2. ravnogorskog korpusa pod komandom kapetana Predraga Rakovića i Rasinskog korpusa pod komandom majora Dragutina Keserovića, hita u pomoć Vrhovnoj komandi JVUO ka planini Jadovnik, početkom maja 1943.

Pre nego što će krenuti po operacijskom planu ka uništenju četničke gerile, Vermaht je ponudio pregovore generalu Mihailoviću, nudeći mu vlast u Jugoslaviji ukoliko se saveznici eventualno iskrcaju na Jadranu i mirnu evakuaciju svojih i bugarskih trupa.

Mihailović je sve zahteve odbio i depešama u Londonu tražio da mu se tačno kaže datum savezničkog iskrcavanja. U tom cilju, četnici su učvrstili svoje položaje širom cele Crne Gore i Hercegovine a na snazi je i dalje sa Italijanima bio dogovor o međusobnom nenapadanju koji su Englezi zvali „accommodation“ (prilagođavanje, kompromis).

Operacija je sa istoka počela nastupanjem 1. brdske divizije u Crnu Goru iz pravca Peć-Novi Pazar. Početkom maja Đurišić je uspostavio kontakte sa delovima (prethodnicom Remold) 1. brdske divizije i 4. pukom Brandenburg.

Sredinom maja 1943. glavnina snaga JVuO se nalazila oko grada Kolašina kojeg su preoteli od partizanskih snaga još polovinom 1942. U međuvremenu, Mihailović je napustio selo Lipovo u krenuo ka Bistrici, smestivši se u selu Zaton, srez bjelopoljski.

Istog dana, uprkos uspostavljenim kontaktima i snažnom protivljenju komandanta italijanskog 14. korpusa generala Ronkalje, Nemci su nakon ulaska u Kolašin zarobili majora Pavla Đurišića sa celim štabom i oko 1.200 četnika. U istoj akciji su zarobljeni i major Nikola Bojović, načelnik štaba Đurišića.

Uprkos protestu Italijana da se major Đurišić pusti, on je avionom prebačen u zarobljenički logor Strij u Poljskoj, dok je većina oficira deportovana u zarobljenički logor Osnabrik.

U svom prodoru prema Hercegovini, jedinice 7. SS „Princ Eugen“ divizije su zarobile oko 500 hercegovačkih četnika i sprovela ih u Srbiju.

O zarobljavanju majora Đurišića, Mihailović je obavestio depešom London. Konačno, nakon Mihailovićevog bekstva iz Crne Gore, a istovremeno i iz nemačkog obruča, nemačka komanda naređuje da se u Splitu štampa ucena za vođu četničke gerile. Čim je nemački plan „Švarc“ okrenuo svoju aktivnost protiv snaga NOV i POJ koja se vrlo brzo nasukala u centralnoj Crnoj Gori, izašla je ucena i za Tita na istom plakatu sa Mihailovićem i sa istom cifrom od 200.000 zlatnih nemačkih maraka. Nakon zarobljavanja glavnine četničkih crnogorskih odreda kod Kolašina, Nemci su nastavili operaciju „Švarc“.

Prethodne borbe

Dok su Nemci vršili pripreme za operaciju „Švarc“, na teritoriji Hercegovine i Crne Gore vođene su oštre borbe.

Operativna grupa NOVJ-a je nakon pretrpljene ofanzive „Vajs“ krenula svim snagama preko Hercegovine da se probije u Crnu Goru, uništi četnike i Italijane, i zavlada terenom. Na tom prostoru bi se iscrpljeni borci odmorili, ranjenici lečili, a zatim bi se krenulo prema Kosovu u južnu Srbiju.

Žestoke borbe između partizana i italijansko-četničkih snaga vođene su na sektoru Foča-Kalinovik-Gacko-Šavnik. Nevesinje koje je prelazilo iz ruke u ruku čak osam puta. Snage NOVJ su 6. aprila forsirale Drinu, razbile delove divizije Taurinenze i četnike kod Ifsara, zauzele Čajniče i opkolile Foču, u kojoj je opkoljen jedan italijanski bataljon i oko 1000 četnika.

Goneći četnike sve dublje u Crnu Goru, Vrhovni štab NOVJ se prebacio na planinu Durmitor.

Nakon teškog poraza nanesenog Italijanima u pivskom Javorku 1. maja Prva i Druga proleterska divizija krenule su u obuhvatno nastupanje radi likvidiranja italijansko-četničkog garnizona u Kolašinu, sa namerom da nastave prodor prema Beranama. U sklopu opkoljavanja Kolašina, udarna grupa bataljona (dva bataljona Četvrte i jedan bataljon Pete crnogorske brigade) razbili su 15. maja 383. italijanski puk kod Bioča.

U oblasti Kolašina i Bijelog Polja se ofanziva NOVJ sudarila sa ofanzivnim nastupanjem Nemaca. Prvi oštri sukobi izbili su u Mojkovcu i kod Brodareva 15. maja.

Početne borbe

Seljaci prenose ranjenike

Dana 15. maja 1943. otpočela je Bitka na Sutjesci protiv Glavne operativne grupe Vrhovnog štaba NOVJ-a. Do prvih oštrih sukoba došlo je na severu, između Čajniča i Foče, sa delovima 369. legionarske divizije, i na istoku, kod Brodareva i Mojkovca, sa 1. brdskom divizijom.

Suočivši se sa nastupanjem krupnih nemačkih snaga sa istoka, Vrhovni štab NOVJ-a odlučio je da zauzimanjem Foče spreči zatvaranje obruča i obezbedi komunikaciju prema istočnoj Bosni. Napad je od 21. do 25. maja izvodila ojačana Prva proleterska divizija protiv glavnine nemačke 118. lovačke divizije i 4. gorskog zdruga NDH. I pored određenih taktičkih uspeha (razbijanja 7. gorske pukovnije 21. maja i 13. gorske pukovnije 24. maja), nakon bočnog udara delova 369. divizije kod Gradca 25. maja, ovaj napad pokazao se besperspektivnim. Otuda je Vrhovni štab 27. maja naredio prebacivanje svih snaga na levu obalu Tare.

118. lovačka divizija imala je zadatak da sa zapada izbije na Pivu i blokira je. Njen 738. puk 22. maja bez kontakta sa jedinicama NOVJ izbio je na Vučevo, visoravan zapadno od Pive. Međutim, na ovoj širokoj i neprohodnoj oblasti nisu mogli da organizuju veze i snabdevanje, pa je komandant puka, potpukovnik Anaker, jedan bataljon uputio na jug, radi uspostavljanja veze sa 7. SS divizijom, a jedan na zapad, radi veze sa štabom svoje divizije. Preostali, 2. bataljon u dramatičnoj borbi 29. maja dva bataljona Druge proleterske zbacili su sa dominantnih pozicija. Intervenciju delova divizije sa severa, preko Drine, suzbile su snage Prve proleterske divizije koje su se prebacile preko Tare. Time su snage NOVJ čvrsto zaposele Vučevo i sprečile Nemce da zatvore obruč na Pivi. Sledeća prirodna prepreka na kojoj je 118. divizija to mogla učiniti, bila je dolina Sutjeske.

Od 18. maja počelo se ispoljavati nastupanje 7. SS divizije i italijanske divizije Ferara sa juga prema Šavniku, Žabljaku i Mratinju. Uspešna odbrana Prve dalmatinske i Pete crnogorske koje su suzbile nastupanje desnog krila 7. SS divizije i Italijana, omogućila je organizovanje napada na levo krilo 7. SS divizije. Počev od 31. maja, pa do 5. juna, 4. crnogorska, 7. krajiška i 10. hercegovačka vodile su oštre i iscrpljujuće borbe sa Nemcima na krševitim stranama planine Bioč i u gornjem toku Pive. Postignuti uspesi bili su nedovoljni, s obzirom na rezerve kojima su Nemci raspolagali.

Ustanovivši da je taj pravac, preko izvorišnog dela Sutjeske i Gatačkog polja, gusto posednut po dubini, Vrhovni štab je organizovao savetovanje 3. juna u Mratinju. Zaključeno je da je situacija kritična, i snage su podeljene na dva dela. Prvu grupu sačinjavale su Prva i Druga divizija sa vrhovnim štabom, a drugu Treća (u nešto izmenjenom sastavu) i Sedma divizija, sa Centralnom bolnicom i delom većnika AVNOJ-a. Drugom grupom rukovodili su Milovan Đilas, kao delegat Vrhovnog štaba, i Sava Kovačević, koji je imenovan za komandanta Treće divizije. Dve grupe trebalo je da se probijaju u divergentnim smerovima radi razvlačenja nemačkih snaga. Prva grupa trebalo je da se probija preko Sutjeske, dok je drugoj dat zadatak da se vrati na desnu obalu Tare, u Rašku oblast.

Saveznička vojna misija u partizanskom Vrhovnom štabu

Britanska vojna misija na Zelengori, tokom bitke na Sutjesci 1943.

Obavešten o dolasku britanske vojne misije, Vrhovni štab je 20. maja 1943. napustio Đurđevića Taru i smestio se u šumu kod Crnog Jezera, u podnožju Durmitora.

U noći 27/28. maja je stiglo je britansko Odeljenje za vezu, sa šifrovanim nazivom misija „Tipikal“. Na čelu ove misije nalazili su se kapetan Bil Stjuart, koji je govorio srpsko-hrvatski jezik, jer je pre rata radio u britanskom konzulatu u Zagrebu, i Vilijam Dikin, profesor istorije na Oksfordu. Pored njih dvojice misija je imala još 4 člana.

Već sutradan Tito je primio Britance i zahtevao je vojnu pomoć i tražio da britansko vazduhoplovstvo bombarduje nemačke centre koncentracije. Pošto na ovom sektoru nije bilo nijednog četničkog vojnika, Dikin je javljao komandi da se jedino snage NOVJ bore protiv Nemaca. Nešto kasnije, nakon borbe na Sutjesci i upoznavanja sa situacijom u Bosni, te nakon zarobljavanja četničkog komandanta Zeničkog odreda Goluba Mitrovića kod kojeg su zaplenjeni dokumenti o saradnji s NDH i Nemcima, kapetan Dikin javio je da četnici sarađuju sa Nemcima i Italijanima protiv partizana.

U Mihailovićevom štabu se tada nalazio britanski pukovnik Vilijam Bejli. Nakon prolećne krize u odnosima, kad je izvestio o saradnji četnika sa Italijanima, Bejli je izvestio komandu u Kairu da je Draža Mihailović na vreme izbegao iz Crne Gore, i da Nemci razoružavaju četnike.

Saveznički komandant Sredozemlja general Vilson je 26. maja 1943. godine izdao zapovest Mihailoviću da svoje trupe prebace istočno od Ibra, i da tamo vode borbu sa Nemcima, jer zapadno od Ibra „partizani predstavljaju dobru i efikasnu borbenu snagu u svima rejonima gde je general Mihailović predstavljen jedino kvislinzima".

Vrhovni Štab u obruču

Vrhovni štab je video da se glavna operativna grupa može probiti jedino dolinom Sutjeske jer su tu bile slabije snage Nemaca. Međutim, Nemci su predvideli ovakav razvoj događaja, pa su požurili da utvrde čitavu dolinu Sutjeske.

Na mestima: Tjentište, Ljubin Grob, Vučevo, Bare, Ličke Kolibe, Košuta, Popov Most, Milinklade, Suha, Vrbnica, Maglić i Volujak, koja leže u dolini reke Sutjeske skoro mesec dana su se vodile teške i krvave borbe u drugoj fazi operacije „Švarc“, pa je bitka zbog ovih mesta koja leže u dolini reke Sutjeske i dobila naziv „Bitka na Sutjesci“.

Operativna glavnina NOVJ je imala i centralnu bolnicu sa oko 3000 ranjenika, od kojih su 1000 bili tifusari.

U napad preko Pive i Vučeva u dolinu Sutjeske upućena je Prva proleterska divizija. Kao dominirajuća tačka trebalo je posesti brdo Vučevo, napraviti koridor za slobodni prolaz preko Sutjeske, pravcem Zelengore i dalje u Bosnu.

I Nemačka komanda je predvidela takvu mogućnost, pa je poslala prethodnicu da zauzme Vučevo. U borbi prsa u prsa, snage Prve proleterske divizije su uspele da zbace Nemce i zagospodare ovom dominirajućom tačkom. Nemci su zatim počeli zaposedati čitavu dolinu Sutjeske, od Tjentišta do njenog ušća u Drinu kod Čelebića. Tim pravcem je prodirala i 7. SS divizija „Princ Eugen“ koja je opkoljavala glavninu snaga i centralnu bolnicu. Početkom juna počela je prava drama na Sutjesci.

Pošto je pokušaj proboja fronta preko Foče propao, Vrhovni štab je morao da se vrati na početne položaje, što su Nemci iskoristili da naprave još čvršći obruč.

Tako se prvih dana juna čitav Vrhovni štab našao u obruču, zajedno sa centralnom bolnicom u dolini Sutjeske.

Tito i Ivan Ribar na Sutjesci

Tito je 3. juna sa Vrhovnim Štabom prešao Pivu kod Mratinca. Istog dana na sednici Vrhovnog štaba se diskutovalo o položaju grupacije NOVJ sa bolnicom.

Pored svakodnevnih borbi, kanjon Sutjeske su svakodnevno zasipali avioni bombama i to u vrlo niskom letu. Naročito su veliki gubici bili u redovima Druge dalmatinske brigade koja se sukobljavala sa jačim snagama 117. divizije. U operativnom dnevniku Nemačke komande stoji da je u borbi kod Gackog za jedan dan poginulo 200 partizana i 50 Nemaca.

U teškoj situaciji po Vrhovni štab i čitavu glavninu, odlučeno je da se čitava operativna grupa podeli na dva dela:

Prvu grupu bi činilo deset brigada Prve i Druge proleterske divizije, koje su već forsirale Pivu, a drugu grupu šest brigada Treće udarne i Sedme banijske divizije sa centralnom bolnicom koje su se nalazile istočno od Pive.

Prva grupa je trebalo da se probije preko Sutjeske na severozapad, a druga s centralnom bolnicom preko reke Tare natrag u Rašku oblast.

Na prostoru oko kanjona Sutjeske i Suhe počele su žestoke borbe za okolne visove, koji su naizmenično padali u ruke i jednih i drugih. Napravljen je prostor od 5-6 km za prolaz glavnine snaga. Tu je trebalo da krenu i ranjenici.

Prva proleterska divizija je krenula preko Milinklada i 8. juna 1943. izbila u rejon Lučkih i Vrbničkih koliba na Zelengori. Druga proleterska divizija je imala manje sreće. Na mestu Bare, nedaleko od Volujaka bilo je poprište krvavih borbi sa jedinicama 118. nemačke divizije.

Naročito je stradala Druga dalmatinska brigada. Samo u jednom danu poginulo je preko 600 boraca. Ostao je manji vod koji je poslao poruku Vrhovnom štabu da će se svi borci boriti do poslednjeg. Nemački udari na Barama i Košuti su bili još žešći.

Naročito teška situacija bila je na sektoru druge grupe, koja se sa centralnom bolnicom probijala neuspešno preko Tare u Rašku oblast.

Zato je Vrhovni štab naredio da druga grupa krene sa njom zajedno preko Vučeva i Sutjeske. To je iziskivalo nekoliko dana, pa je obruč bio još čvršće stegnut. I pored predloga komandanta Prve proleterske divizije Koče Popovića da se sve snage probiju u pravcu gde se probijala Prva proleterska divizija, Vrhovni štab je ostao da čeka drugu grupu koju je predvodio Sava Kovačević.

U velikom obruču u kome se tada nalazio Vrhovni štab, javljeno je da je 9. juna 1943. godine Tito ranjen na brdu Milinklade na planini Ozren. Pukovnik Savo Orović je svojim foto-aparatom ovekovečio ovaj događaj pored jedne pećine, gde se skrivao Vrhovni štab. U istom napadu, poginuo je kapetan Bil Stjuart, Đuro Vujović, Titov lični pratilac i još nekoliko partizana.

Da bi se spasla glavnina snaga i centralna bolnica naređeno je bilo da se posednu dominirajuće kote „Velika Košuta“ i „Ljubin Grob“, koje su se još nazivale „koridori spasa“. Za Košutu je bila određena Sedma brigada Druge proleterske divizije, dok je Četvrta proleterska crnogorska NOU brigada branila Ljubin Grob. Tu je poginuo i komandant Četvrte crnogorske brigade Vasilije Đurović Vako.

Proboj obruča

Komandant Danilo Lekić drži govor borcima uoči proboja neprijateljskog obruča na Sutjesci.

Mapa proboja partizanskih snaga iz neprijateljskog obruča na Sutjesci od 1. do 25. juna 1943.

Pre početka glavnog boja naređeno je da se zakopa sve teško oružje, spali arhiva i svi konji zakolju za ishranu boraca. Prvi tračak nade za izvlačenje iz obruča načinjen je 10. juna u ranim jutarnjim satima. Tada su se delovi Prve proleterske brigade kod sela Balinovac u jurišu probila kroz dva nemačka bataljona i zajedno sa Trećom krajiškom brigadom nastavila da goni Nemce prema putu Foča-Kalinovik.

O ovom proboju je javio Berlinu i general Ler, ali ga je nazvao lokalnim probojem.

To je bila velika greška kojom su Nemci propustili priliku da unište snage NOVJ u kotlu Sutjeske. Ostavljajući po strani rascep od 2 km u frontu, Nemci su ponovo skoncentrisali obruč u dolini Sutjeske, ali tu nije više bila glavnina snaga NOVJ.

Kroz pocepani deo fronta već idućeg dana će se izvući sve jedinice Prve i Druge proleterske i Sedme banijske divizije s Vrhovnim štabom.

Dana 10. juna 1943. je stigao i deo sa centralnom bolnicom, ali bez Save Kovačevića.

Dana 12. juna zauzeto je selo Rataj i tako još više proširena pukotina u nemačkom obruču. Posle novog proboja, definitivno je napravljen koridor spasa od 20 km prema Jahorini.

Dana 14. juna sve brigade Prve, Druge i Sedme divizije probile su se s Vrhovnim štabom i delom ranjenika pravcem Zelengore.

Takve sreće nije bila Treća udarna divizija Save Kovačevića s glavninom centralne bolnice koja je ponovo naletela na nemački obruč u dolini Sutjeske. Na Tjentištu je 12. juna izbrojano 214 mrtvih partizana, a 34 su zarobljeni. U nemačkom izveštaju se spominje da je pronađena masovna grobnica tifusara i da su sva okolna sela i naselja spaljena zbog zaraze.

U samoj dolini Sutjeske nalazile su se 7. SS, 118, i 1. brdska divizija, italijanska divizija „Ferara“. 13. juna 1943. počeo je odlučujući prodor ove grupe. Divizija je podeljena na nekoliko delova i probijala se duž reke Sutjeske samostalno. U jednom od takvih juriša, nadomak zidina spaljenog sela Krekova poginuo je Sava Kovačević. Uz velike gubitke, Treća divizija se probila u dolini Sutjeske i uskoro priključila ostalim jedinicama na Zelengori.

Dana 13. juna, Nemci su pronašli u dolini Sutjeske ranjenike koji su se odvojili od glavnine i sve ih pobili. U nemačkom izveštaju piše da su svi poubijani, jer je većina bila zaražena tifusom.

Dana 14. juna prodorom prema Zelengori, glavnina je uspela izaći iz obruča i uputila se u Bosnu.

Dana 15. juna okončana je operacija „Švarc“. 118. divizija je prestala sa napadima, a general Liters je javljao Hitlerovom glavnom štabu da je glavnina partizanskih snaga uspela da pobegne iz Crne Gore u Bosnu.

Ratni zločini

Nemci ubijaju ranjenike na Sutjesci.

Od preko 7.000 poginulih boraca NOVJ na Sutjesci, veliki deo predstavljaju iscrpljeni borci i ranjenici koje su Nemci bez veće procedure jednostavno likvidirali. Izveštaj 1. brdske divizije kaže: "Zarobljeno: 498, od toga streljano 411." Većinu nepokretnih ranjenika (njih oko 700) partizani su sakrili u Pivskoj Planini, sa bolničarkama. Međutim, Nemci su ih, pretraživši teren sa psima tragačima, likvidirali gotovo do poslednjeg, zajedno sa bolničarkama. Pored toga, ubijen je veliki broj civila. Na primer, u mestu Dola u Pivi samo 7. juna esesovci su pobili 520 meštana, među kojima i 106 dece.

Nacisti su meštane ubijali masovno i bezobzirno, kao na primer u selu Grab:

»Potporučnik Kaufmann, komandir 6. čete 2. bataljona 738. puka 118 lovačke divizije je u reonu Graba, kod seljaka, otkrio konzervirane živežne namirnice u kozjim kožama. Na temelju toga on je pretpostavljao da stanovnici u rejonu Graba snabdevaju partizane hranom u klisuri Sutjeske. Da bi to sprečio, smatrao je da treba celokupno stanovništvo pobiti. Potporučnik Kaufman je zatim otišao kod potpukovnika Anakera, komandanta 738. puka, koji mu je odobrio da se stanovnici streljaju. Po naređenju potporučnika Kaufmana, koji je lično upravljao vatrom, bilo je streljano 70 lica i to žena i dece. Egzekuciju su sproveli vojnici Kaufmanove 6. čete 2. bataljona 738. puka...« 

— potporučnik Vildner Renhold, iz borbene grupe »Anaker«

Prilikom napada na Košur ostao je da leži veliki broj ranjenika. Major Streker, komandant 3. bataljona 738. puka je dao naređenje za likvidaciju svih nepokretnih ranjenika:

»Nakon svog povratka potporučnik Longin mi je pričao da je dobio naređenje od svog komandanta bataljona majora Strekera da ubije sve ranjene partizane koji nisu mogli hodati. Ja lično sam čuo pucnjavu kojom su ranjenici bili ubijeni... « 

— potporučnik Vildner Renhold, iz borbene grupe »Anaker«

Četnici su takođe ubijali partizanske ranjenike sa Sutjeske, pa su juna 1943. godine zaklali u selu Jelaču i Vrbnici dr Simu Miloševića i hrvatskog pesnika Ivana Gorana Kovačića.

Posledice

Dolina heroja u blizini Tjentišta

Operacija „Švarc“ je nanela velike gubitke jedinicama NOVJ:

• 1. divizija: 1514 poginulih od 5041 boraca ukupno, ili 30,03%
• 2. divizija: 2605 poginulih od 8106 boraca ukupno, ili 32,14% (računajući jedinice pod njenom komandom 10. juna)
• 3. divizija: 1554 poginulih od 4664 boraca ukupno, ili 33,32% (računajući i 3. bataljon 10. hercegovačke brigade)
• 7. divizija: 1349 poginulih od 2547 boraca ukupno, ili 52,96%

Tokom bitke je ukupno poginulo 7022 boraca NOVJ. Na Sutjesci su ginuli borci gotovo iz svih krajeva Jugoslavije: Dalmatinci i drugi partizani iz Hrvatske (uključujući značajan udeo Srba iz Hrvatske), Srbijanci, Crnogorci, Bosanci. Poginuli su istaknuti revolucionari: Veselin Masleša, Sava Kovačević, Sima Milošević, Vasilije Đurović Vako, Ivan Goran Kovačić, Olga Popović-Dedijer, Pero Ćetković, Moma Stanojlović i mnogi drugi, ali je glavnina NOVJ-a bila sačuvana.

Operacija „Švarc“ se smatra jednom od prekretnica u Narodnooslobodilačkom ratu u Jugoslaviji.

Samo nekoliko meseca kasnije, sve zapadne sile su počele da uzdižu Narodnooslobodilački pokret, sve do Teheranske konferencije kada je isti pokret priznat kao jedini legitimni antifašistički pokret u Jugoslaviji.

Dolina heroja u blizini sela Tjentišta predstavlja spomen-kompleks u kojem se nalazi monumentalni spomenik i Spomen kuća bitke na Sutjesci.

Komandni sastav jedinica NOVJ

Komandni sastav jedinica Severne operativne grupe

Vrhovni štab NOV i POJ
komandant	Josip Broz Tito
zamenik načelnika Štaba	pukovnik Velimir Terzić
pomoćnik načelnika Štaba	pukovnik Pavle Ilić

1. proleterska divizija
komandant	general-major Koča Popović
p. komesar	Filip Kljajić Fića
	1. proleterska brigada	3. sandžačka brigada	3. krajiška brigada
komandant	potpukovnik Danilo Lekić Španac	potpukovnik Velimir Jakić	potpukovnik Nikola Karanović
p. komesar	Mijalko Todorović	Boško Đuričković	Simo Tadić

2. proleterska divizija
komandant	general-major Peko Dapčević
p. komesar	Mitar Bakić
	4. crnogorska brigada	2. dalmatinska brigada	7. krajiška brigada
komandant	potpukovnik Vasilije Đurović	potpukovnik Ljubo Vučković	potpukovnik Rade Marijanac
p. komesar	Vojin Nikolić	Ante Roje	Ljubo Babić

Drinska operativna grupa
	2. proleterska brigada	6. istočnobosanska brigada	1. majevička brigada
komandant	potpukovnik Ljubodrag Đurić	major Vojo Ljujić	major Pero Kosorić
p. komesar	Slobodan Penezić Krcun	Cvijetin Mijatović	Mirko Filipović

Komandni sastav jedinica Južne operativne grupe

Operativni štab Južne grupe
komandant	pukovnik Radovan Vukanović
delegat Vrhovnog štaba	Milovan Đilas

3. udarna divizija
komandant	pukovnik Radovan Vukanović pukovnik Sava Kovačević
p. komesar	Radomir Babić
	5. crnogorska brigada	1. dalmatinska brigada	10. hercegovačka brigada
komandant	pukovnik Sava Kovačević potpukovnik Savo Burić	potpukovnik Gligorije Mandić	potpukovnik Vlado Šegrt
p. komesar	Dragiša Ivanović	Ante Kronja	Čedo Kapor

7. banijska divizija
komandant	potpukovnik Pavle Jakšić
p. komesar	Đuro Kladarin
	7. banijska brigada	8. banijska brigada	16. banijska brigada	3. dalmatinska brigada
komandant	pukovnik Nikola Maraković	major Stanko Bjelajac	major Ante Banina	major Vojin Popović
p. komesar	Uroš Krunić	Mirko Burić	Uroš Slijepčević	Milija Stanišić

Literatura

• Cloutier, Patrick (2013). Regio Esercito: The Italian Royal Army in Mussolini's Wars, 1935-1943. lulu.com. str. 182. ISBN 978-1-105-07401-1. 
• Oslobodilački rat naroda Jugoslavije, 2, prepravljeno i dopunjeno izdanje, knjiga 1. Beograd: Vojnoistorijski institut. 1957. Arhivirano iz originala 17. 03. 2011. g. Pristupljeno 09. 12. 2010. 
• Zbornik dokumenata Vojnoistorijskog instituta, TOM II (dokumenti Vrhovnog štaba), knjiga 9:
  • Uputstvo komandanta nemačke 118 lovačke divizije od 12. maja 1943 potčinjenim jedinicama o postupku trupa pri izvođenju predstojećih operacija (Prilozi, dokument br. 1)
  • Dnevni izveštaj komandanta Jugoistoka od 16. maja 1943 Vrhovnoj komandi oružanih snaga o početnim dejstvima nemačkih divizija angažovanih u operaciji »Švarc« (Prilozi, dokument br. 3)
  • Izveštaj nemačkog poslanika u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj od 17. maja 1943 Ministarstvu inostranih poslova Trećeg rajha o nastupanju nemačkih divizija angažovanih u operaciji »Švarc« (Prilozi, dokument br. 4)
  • Dnevni izveštaj nemačkog komandanta Jugoistoka od 27. maja 1943 Vrhovnoj komandi oružanih snaga o žilavim borbama na svim pravcima nastupanja nemačkih jedinica angažovanih u operaciji »Švarc« (Prilozi, dokument br. 5)
  • Dnevni izveštaj nemačkog komandanta Jugoistoka od 3. juna 1943 Vrhovnoj komandi nemačkih oružanih snaga o toku operacije »Švarc« i ostalim dejstvima na području Hrvatske, Bosne i Srbije (Prilozi, dokument br. 7)
  • Dnevni izveštaj nemačkog komandanta Jugoistoka od 4. juna 1943. Vrhovnoj komandi kopnene vojske (Prilozi, dokument br. 8)
  • 9. Dnevni izveštaj nemačkog komandanta Jugoistoka od 7. juna 1943 Vrhovnoj komandi oružanih snaga o daljim namerama pri izvođenju operacije »Švarc« (Prilozi, dokument br. 9)
  • 10. Naređenje komandanta nemačkih trupa u Hrvatskoj od 10. juna 1943 da nijedan čovek zatečen u okruženju na Sutjesci ne sme ostati živ (Prilozi, dokument br. 10)
  • 11. Dnevni izveštaj nemačkog. komandanta Jugoistoka od 12. juna 1943 Vrhovnoj komandi oružanih snaga o završnim borbama u operaciji »Švarc« (Prilozi, dokument br. 11)
  • 12. Dnevni izveštaj nemačkog komandanta Jugoistoka od 14. juna 1943 Vrhovnoj komandi oružanih snaga o ishodu operacije »Švarc« (Prilozi, dokument br. 12)
  • 13. Privremeni zaključni izveštaj Komande nemačke Prve brdske divizije od 15. juna 1943 komandantu nemačkih trupa u Hrvatskoj o obostranim gubicima na divizijskom operativnom području u toku izvođenja operacije »Švarc« (Prilozi, dokument br. 13)
  • 14. Poverljivi izveštaj komandanta nemačkih trupa u Hrvatskoj od 20. juna 1943 Vrhovnoj komandi oružanih snaga o toku borbe i iskustvima u operaciji »Švarc« (Prilozi, dokument br. 14)
• Zbornik dokumenata Vojnoistorijskog instituta, TOM XII (nemački dokumenti), knjiga 3 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (7. decembar 2013):
  • 1. Zapovest komandanta nemačkih trupa u NDH od 6. maja 1943. potčinjenim jedinicama za operaciju „Švarc“ na prostoru Crne Gore, Sandžaka i Hercegovine
  • 3. Zapovest komandanta nemačke Prve brdske divizije od 14. maja 1943. potčinjenim jedinicama za izvođenje operacije »Švarc«
• Đuro Kladarin: Bitka na Sutjesci, Zagreb 1968.
• Viktor Kučan: PROZIVKA BORACA SA SUTJESKE (poimenični spisak po jedinicama sa osnovnim biografskim podacima) - Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 1995.
• Prva proleterska - ilustrovana monografija, Globus, Zagreb 1980 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (17. mart 2011)
• http://www.znaci.net/00001/27.htm ПРВА ПРОЛЕТЕРСКА БРИГАДА - СЕЋАЊА БОРАЦА: КЊИГА 2 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (17. mart 2011)
• TREĆA KRAJIŠKA BRIGADA - SJEĆANjA BORACA Arhivirano na sajtu Wayback Machine (15. decembar 2017)
• Kumm, Otto (1978). Vorwärts, Prinz Eugen! Geschichte der 7. SS-Freiwilligen-Division "Prinz Eugen". Coburg: Munin-Verlag. Arhivirano iz originala 24. 08. 2014. g. Pristupljeno 05. 06. 2011. 
• Roland Kaltenegger: TOTENKOPF & EDELWEIß Arhivirano na sajtu Wayback Machine (27. avgust 2014), Ares Verlag 2008.
• Schraml, Franz (1962). Kriegsschauplatz Kroatien die deutsch-kroatischen Legions-Divisionen: 369., 373., 392. Inf.-Div. (kroat.) ihre Ausbildungs- und Ersatzformationen. Neckargemünd: Kurt Vowinckel Verlag. OCLC 4215438. 
• Primorac, Rudolf (1986). OPERATIVNO-TAKTIČKA ISKUSTVA IZ PRVE POLOVINE NARODNOOSLOBODILAČKOG RATA. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar. Arhivirano iz originala 12. 09. 2011. g. Pristupljeno 04. 07. 2011. 
• Gojko Nikoliš: KORIJEN, STABLO, PAVETINA, Sveučilišna naklada Liber - Zagreb 1981.
• Dikin, Vilijam (1973). Bojovna planina. Beograd: NOLIT. Arhivirano iz originala 10. 09. 2011. g. Pristupljeno 10. 12. 2010. 
• Kučan, Viktor (1996). Borci Sutjeske. Zavod za udžbenike i nastavna sredstva: Beograd. ISBN 978-86-17-04984-1. 

Spoljašnje veze

• Operacija „Švarc“ (jezik: hrvatski)
• Koča Popović: BELEŠKE UZ RATOVANjE Arhivirano na sajtu Wayback Machine (1. mart 2014)
• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XIII (italijanski dokumenti), Vojnoistorijski institut, Beograd Arhivirano na sajtu Wayback Machine (17. mart 2011)
• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XIV (četnički dokumenti), Vojnoistorijski institut, Beograd Arhivirano na sajtu Wayback Machine (8. decembar 2013)
• Radio-televizija Republike Srpske: Sutjeska- obilježena 69. godišnjica Bitke, 13. 6. 2012. (jezik: srpski)
• Operacija Švarc - Bitka na Sutjesci 1943. 1/2 (DOKUMENTARAC)
• Stradanje Pivljana za vreme Drugog svetskog rata („Politika”, 1. mart 2022)