Prateći bataljon Vrhovnog štaba NOV i POJ

Prateći bataljon Vrhovnog štaba NOV i POJ bio je samostalna jedinica Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije sa zadatkom obezbeđanja Vrhovnog komandantana NOV i POJ Josipa Broza Tita i drugih članova Vrhovnog štaba. Formiran je 4. novembra 1942. i tada je u svom sastavu imao tri čete, sa oko 180 boraca. Nastao je razvojem Straže Glavnog štaba koja se od 24. septembra 1941. bavila obezbeđenjem članova Glavnog štaba NOPOJ, nakon njihovog prelaska na slobodnu teritoriju. Tokom rata ova jedinica je najpre decembra 1941. reorganizovana u Prateći vod Vrhovnog štaba, a potom marta 1942. u Prateću četu Vrhovnog štaba.

Prateći bataljon Vrhovnog štaba NOV i POJ
Jugoslovenska partizanska zastava
Postojanje	4. novembar 1942 — 1. novembar 1944. Mesto formiranja: Bosanski Petrovac
Formacija	tri čete
Uloga	obezbeđenje Vrhovnog komandanta i članova Vrhovnog štaba NOV i POJ
Jačina	oko 180 boraca
Deo	Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije
Angažovanje	Bitka na Neretvi, Bitka na Sutjesci, Desant na Drvar, Durmitorska operacija Bitka za Srbiju
Odlikovanja
Komandanti
Komandant	Momčilo Đurić
Politički komesar	Živorad Jeremić

Bataljon je pored neposrednog obezbeđenja članova Vrhovnog štaba, vodio borbu sa neprijateljskim jedinicama i vršio zaštitu dela teritorije na kojoj je boravio Vrhovni štab. Tokom rata istakao se učešćem u mnogim borbama, posebno tokom velikih neprijateljskih ofanziva. Za vreme borbi na Neretvi i Sutjesci njegove pešadijske čete obezbeđivale su članove Vrhovnog štaba i Izvršnog odbora AVNOJ-a, a inžinjerijska četa izvršila je brojne zadatke u rušenju i postavljanju mostova, kao i obezbeđenju prelaza preko Rame, Neretve, Pive, Tare i Sutjeske. Borci Pratećeg bataljona, posebno su se istakli u toku nemačkog vazdušnog desanta na Drvar 25. maja 1944. kada su zajedno sa pripadnicima Oficirske škole Vrhovnog štaba, imali odlučujuću ulogu u odbijanju nemačkog napada na pećinu u Drvaru.

Nakon prelaska Vrhovnog štaba na Vis, tamo je prešao samo Konjički eskadron, dok su pešadijske čete stavljene pod privremenu komandu Štaba Prvog proleterskog korpusa, sa čijim su jedinicama prešle put od Bosanske krajine do Crne Gore, gde su prešle pod komandu Štaba Drugog udarnog korpusa. Tokom boravka u Crnoj Gori bataljon je obezbeđivao partizanski aerodrom kod Žabljaka i učestvovao u Durmitorskoj operaciji, nakon čega je pošao za Srbiju. Preko Valjeva i Aranđelovca, u oslobođeni Beograd došao je 21. oktobra 1944. gde je nakon nekoliko dana poslužio kao osnova za formiranje Gardijske brigade.

U toku postojanja prateće jedinice Vrhovnog štaba, od septembra 1941. do oktobra 1944, poginulo je 105 njenih boraca, od kojih su četvorica proglašeni za narodne heroje. Odlikovan je Ordenom zasluga za narod sa zlatnom zvezdom i Ordenom bratstva i jedinstva sa zlatnim vencem. Povodom petnaestogodišnjice bitke na Sutjesci 3. jula 1958. bataljon je odlikovan Ordenom narodnog heroja.

Prateće jedinice Vrhovnog štaba 1941—1942.

Straža Vrhovnog štaba

Polovinom septembra 1941. Josip Broz Tito i članovi Glavnog štaba NOPO Jugoslavije (Aleksandar Ranković, Ivan Milutinović i Lola Ribar) napustili su okupirani Beograd i prešli na oslobođenu teritoriju zapadne Srbije, gde su od 21. septembra boravili u Krupnju. Odmah po njihovom dolasku javila se potreba za formiranjem zasebne jedinice koja bi se bavila njihovim obezbeđenjem. Tokom Titovog kratkog boravka u selu Robaje, kod Mionice, od 18. do 21. septembra, o njegovoj bezbednosti brinuo se Bombaški vod Valjevskog partizanskog odreda. Kako se istovremeno pripremalo savetovanje Glavnog štaba, odlučeno je da se formira jedinica za obezbeđenje. Ovaj zadatak, Aleksandar Ranković je 23. septembra 1941. poverio Lazaru Trpkoviću, političkom komesaru čete Rađevskog bataljona u Valjevskom odredu, koji je odabrao 20 boraca i sa njima došao u Stolice, gde je od Komande mesta preuzeo stražarsku službu. Tada je formirana Straža Glavnog štaba, koja je obezbeđivala prostor rudnika, u čijoj je upravnoj zgradi 26. i 27. septembra 1941. održano savetovanje Glavnog štaba, na kome je između ostalog njegov naziv izmenjen u Vrhovni štab. Neposredno pre prelaska Vrhovnog štaba u selo Tolisavac, 29. septembra 1941. izvršena je reorganizacija Straže Vrhovnog štaba — borci koji su se nalazili na obezbeđenju rudnika vraćeni su u svoju jedinicu, a u Stražu je raspoređeno 11 boraca iz Kolubarskog bataljona Valjevskog odreda, koje je Rankoviću uputio Stevo Filipović.

Upravna zgrada rudnika Zajača, u Stolicama kod Krupnja, gde je formirana Straža Glavnog štaba

Prvi sastav Straže Vrhovnog štaba sačinjavali su komandir Lazar Trpković i borci — Tomo Vasić, Milorad Grujičić Mića, Ratko Đukanović, Hasan Kumalić, Dragan Malinić, Bogdan Marjanović, Milorad Marjanović Mićija, Ozren Soldatović, Nikodin Perić, Momčilo Sekulić Moma i Vojislav Voja Todorović. Tokom boravka Vrhovnog štaba u Tolisavcu, Straža je 13. oktobra 1941. dopunjena sa četvoricom novih boraca — Dragoslav Prodanović, Milić Sekulić, Živorad Ćosić i Boško Čolić, koji je izabran za Titovog pratioca. Borci koji su obezbeđivali Vrhovni štab u početku nisu znali koga tačno obezbeđuju, sem da je Štab koji čuvaju viši od Štaba Valjevskog odreda, čiji su borci bili. Neposredno pred odlazak u Užice, Ranković je okupio borce Straže i rekao im da oni obezbeđuju najviše rukovodstvo Narodnooslobodilačkog pokreta Jugoslavije — članove Politbiroa CK KPJ i Vrhovnog štaba NOPOJ. Komandanta Vrhovnog štaba oni su tada znali samo po nadimku Stari, kako su ga oslovljavali drugi članovi rukovodstva.

Vrhovni štab je 15. oktobra 1941. preko Krupnja, Rujevca i Ljubovije došao u Užice, koje je oslobođeno 24. septembra 1941. i koje je tada postalo centar slobodne teritorije poznate kao „Užička republika”. Tokom boravka u Užicu, Tito i članovi Vrhovnog štaba boravili su u prostorijama Narodne banke, u čijem je trezoru smeštena partizanska fabrika naoružanja. Zbog potrebe za većim brojem boraca, koji bi vršili stražarske poslove u novim okolnostima, Straža je početkom novembra dopunjena sa još sedam boraca — Milutin Despotović Omladinac, Đorđe Dragičević Đuza, Radomir Dudić, Milisav Živanović Jagodinac, Panta Pantić Robajac, Dragomir Ružičić Cigić i Aleksandar Tepavčević Englez. Neposredno pre njih, u Stražu je krajem oktobra primljen politički komesar Rađevskog bataljona Živorad Jeremić Modelar, koji je uspeo da se skokom u Drinu spasi od streljanja, na koje su ga poveli četnici, koji su ga zarobili u Ljuboviji prilikom jednog sastanka. Nakon što je uspeo da dođe u Užice, doveden je najpre u Komandu mestu, a potom kod Tita, koji ga je zadržao u Straži.

Tokom boravka u Užicu, borci Straže i kuriri Vrhovnog štaba počeli su sa političkim radom i izučavanjem Istorije SKP(b). Borci koji su bili članovi Komunističke partije, raspoređeni su u partijsku ćeliju Vrhovnog štaba, koja je formirana još u Tolisavcu, a čiji je sekretar bio Ivan Maček, jedan od učesnika bekstva robijaša-komunista iz zatvora u Sremskoj Mitrovici. Na jednom od sastanaka ove partijske ćelije na Titov predlog u članstvo KPJ primljen je Hasan Kumalić, metalski radnik iz Valjeva. U pratnji grupe od pet boraca Straže, među kojima je bio Boško Čolić, kao i Sretena Žujovića i Mitra Bakića, Tito je 26. oktobra 1941. otišao u Brajiće na drugi sastanak sa komandantom Vojnočetničkih odreda pukovnikom Dragoljubom Mihailovićem. Prilikom proslave godišnjice Oktobarske revolucije u Užicu, 7. novembra 1941. u vojnom defileu učestvovalo je oko 20 pripadnika Straže kao konjički eskadron. Kako većina boraca nikada pre nije jahala konje, njihovom pripremom je rukovodio komandir Lazar Trpković, a uvežbavao ih je Bogdan Marjanović, koji je vojni rok služio u konjičkoj jedinici Jugoslovenske vojske. Prilikom eksplozije u partizanskoj fabrici oružja 22. novembra 1941. stradalo je oko 120 radnika i civila, koji su se našli u nekadašnjem trezoru Narodne banke. Među poginulima je bio Dragoslav Prodanović (1908—1941), prvi poginuli borac prateće jedinice Vrhovnog štaba, dok su ranjeni Đorđe Dragićević, Hasan Kumalić i dr.

Nemačke akcije izvođene krajem novembra 1941, u sklopu Prve neprijateljske ofanzive, sve više su bile uperene prema centru partizanske teritorije, pa je Vrhovni štab 29. novembra 1941. napustio Užice i prešao na Zlatibor. Usled prodora nemačkih snaga, partizani su se morali povući južnije i preći u italijansku okupacionu zonu, pa je dalji put Vrhovnog štaba nastavljen prema Drenovi, kod Prijepolja, gde se zadržao desetak dana. Prilikom boravka u Donjoj Drenovi, Tito i grupa boraca, koja ga je obezbeđivala, bili su 14. decembra 1941. iznenađeni od strane jedne italijanske jedinice, ali su uspeli da se na vreme sklone.

Prateći vod Vrhovnog štaba

Na putu od Drenove prema Rudom, Vrhovni komandant NOPOJ Josip Broz Tito se 15. i 16. decembra 1941. zadržao u Novoj Varoši, koja je oslobođena 4. decembra i u koju su prethodno došli ostali članovi Vrhovnog štaba. U Novoj Varoši je 16. decembra izvršena reorganizacija Straže i formiran Prateći vod Vrhovnog štaba, koji je dopunjen sa sedam novih boraca — Vojo Bjeković, Ilija Velimirović, Dragoljub Drago Grujičić, Gavro Dotlić, Miodrag Jovanović Korčagin, Raša Popović i Džokej, nakon čega je imao ukupno 25 pripadnika. Komandir Pratećeg voda i dalje je ostao Lazo Tripković, a vest o reorganizaciji jedinice borcima je saopštio Ivo Lola Ribar. Posle kraćeg zadržavanja u Rudom, gde je 21. decembra 1941. formirana Prva proleterska udarna brigada, Tito i članovi Vrhovnog štaba su pošli na Romaniju, gde su u okolini Sokolca boravili do polovine januara 1942. godine. Potom su prešli u Goražde, a odatle 25. januara došli u Foču, koja je postala centar nove oslobođene teritorije u istočnoj Bosni.

Tito predaje ratnu zastavu borcima Prvog bataljona Prve proleterske brigade u Foči aprila 1942.

Tokom boravka u oslobođenoj Foči, gde se nalazilio i deo članova Vrhovnog štaba NOP i DVJ i Centralnog komiteta KPJ, Tito je najpre boravio najpre u hotelu Gerstl, u centru grada, dok su borci Pratećeg voda bili smešteni u prostorijama pošte, koja se nalazila preko ulice. Od kraja februara 1942. Tito je preko dana odlazio na železničku stanicu, a noću se vraćao u hotel, da bi se početkom marta 1942. u potpunosti preselio na železničku stanicu u objekat nazvan „Dupla straža”, koji je pre rata služio za stanovanje železničkog osoblja. Organizacija života u Foči, bila je slična onoj u Užicu, pa su pri Komandi mesta organizovane krojačka, obućarska, pekarska i druge radionice, a borci iz Pratećeg voda su određeni za starešine u tim radionicama. U Foči je formirana partizanska bolnica, koja je kasnije prerasla u Centralnu bolnicu Vrhovnog štaba. U bolnicu su početkom februara 1942. došli ranjeni i promrzli borci Prve proleterske brigade (učesnici Igmanskog marša). Nakon saznanja da je 10 boraca Slovenačkog voda, koji se nalazio u sastavu Petog šumadijskog bataljona, stradalo u borbi u Pjenovcu, 21. januara 1941, Tito je naredio da se preostali borci iz ovog voda (Pavle Žauhar, Ivan Manfreda, Anton Milič, Albin Pibernik, Feliks Hrček, i Oskar Šalvi Silvo) uđu u sastav Pratećeg voda Vrhovnog štaba. Pibernik je tada postavljen za političkog delegata voda. Slovenci iz prateće jedinice Vrhovnog štaba, zajedno sa Slovencima iz drugih partizanskih jedinica (ukupno njih oko 30), okupljeni su avgusta 1942. tokom boravka Vrhovnog štaba na Cincaru i zajedno sa kuririma, koji su doneli poštu iz Slovenije, upućeni u Sloveniju. Tokom februara 1942. Prateći vod je dopunjen i novim borcima, među kojima su bili — Đuro Vujović,, Marko Popović Piper i Milan Čubrilo. Kao iskusan borac, koji je ratno iskustvo stekao u Španiji, Vujović je određen za ličnog pratioca Vrhovnog komandanta. Prilikom obilaska obližnjeg sela Brod, na molbu jednog seljaka, kome su četnici ubili ženu, sina i ćerku, Tito je u Prateći vod primio njegovog petnaestogodišnjeg sina Safeta Dedovića.

Nakon što se početkom marta 1942, Tito sa delom članova Vrhovnog štaba, u potpunosti preselio u deo grada na desnoj obali Drine, Prateći vod je podeljen na dva dela. Komandir Trpković je sa 15 boraca otišao da obezbeđuje Vrhovnog komandanta, dok je preostalo ljudstvo, sa političkim delegatom Pibernikom ostalo u centru Foče, sa zadatkom obezbeđivanja drugog dela rukovodstva Narodnooslobodilačkog pokreta. Kako su zadaci obezbeđenja bili sve složeniji, Prateći vod je početkom marta dopunjen sa oko 50 novih boraca, uglavnom starešina iz Valjevskog i Mačvanskog odreda, koji su neposredno pre toga uspeli da pređu Drinu i prebace se iz zapadne Srbije u istočnu Bosnu. Među borcima koji su tada ušli u sastav jedinice bili su — Dimitrije Bajalica, Milan Belivuković Deva, Vladan Bojanić, Đuro Dulić, Momo Đurić, Petar Jovanović Komirićanac, Sava Kerković, Bogosav Mitrović Šumar, Radojica Nenezić, Rade Ristanović, Mića Stanojlović, Luka Stević i dr.

Prateća četa Vrhovnog štaba

Albin Pibernik (1905—1942), politički delegat Pratećeg voda i prvi politički komesar Prateće čete

Ubrzo nakon što je dopunjen novim boracima iz zapadne Srbije, Prateći vod je 16. marta 1942. reorganizovan u Prateću četu Vrhovnog štaba NOP i DVJ, koja je imala 82 borca. Za komandira čete postavljen je Momčilo Momo Đurić, advokatski pripravnik iz Valjeva, dok je njegov zamenik postao dotadašnji komandir Pratećeg voda Lazar Trpković. Za političkog komesara čete imenovan je Albin Pibernik, a za njegovog zamenika Vladan Bojanić, student prava iz Belotića, kod Osečine. Četa je podeljena na dva voda, čiji su komandiri bili — Mića Stanojlović, komadir Prvog voda i Živan Dimitrijević Gija, komandir Drugog voda. Krajem aprila 1942. Prateća četa je narasla na oko 100 boraca, a početkom maja je dopunjena sa sedam boraca-inžinjeraca iz Komande mesta, od kojih je formirana Inžinjerijska desetina, čiji je komandant bio Vladimir Smirnov, načelnik Tehničkog odseka Vrhovnog štaba.

Posle preko tri meseca provedena u Foči, Vrhovni štab je usled sve jačeg pritiska neprijateljskih snaga, tokom Treće neprijateljske ofanzive, odlučio da se iz istočne Bosne povuče prema Crnoj Gori. Nakon što je Vrhovni štab uveče 9. maja napustio Foču, deo boraca Prateće čete je ostao u gradu, kao obezbeđenje dok se ne povuku ostale jedinice, posle čega je Inžinjerijska desetina porušila mostove na Drini i Ćehotini. Vrhovni štab je potom kratko boravio u Šćepan Polju, na Crnom jezeru i u Plužinama, odakle je početkom juna 1942, pod novim naletom ofanzive, vratio u okolinu Foče. Tu je 19. juna 1942. doneta odluka o pohodu proleterskih brigada u Bosansku krajinu, koji je započet 24. juna preko Zelengore i Treskavice. Tokom boravka u Plužinama, grupa boraca iz Prateće čete dobila je zadatak da obezbeđuje delegaciju Vrhovnog štaba (Sreten Žujović, Lola Ribar i Mileva Planojević) na putu u Hercegovinu, gde su imali razgovore sa Štabom NOP odreda za Hercegovinu i Štabom Prve proleterske brigade. U sve složenijoj situaciji, kada su svi članovi rukovodstva partizanskog pokreta, neprekidno bili izloženi opasnosti, Aleksandar Ranković je polovinom juna 1942. odredio Radeta Ristanovića, bivšeg borca Valjevskog odreda, za još jednog ličnog pratioca Vrhovnog komandanta. Istovremeno je borac Marko Popović Piper određen za kurira Vrhovnog štaba, a kako je uskoro primljeno još kurira, on je postao njihov komandir. Tih dana, u Vrhovni štab je iz Centralne bolnice stigla Olga Milošević, lekarka i supruga Sime Miloševića, koja je određena za lekara Vrhovnog štaba i njegove Prateće čete. Odmah po dolasku, ona je borcima Prateće čete održala nekoliko predavanja i pokazala im koje su šumske biljke za jelo, a koje nisu, pošto je u ishrana boraca u to vreme ishrana bila dosta slaba.

Prilikom polaska na pohod u zapadnu Bosnu, glavnina partizanskih snaga podeljena je u dve kolone — levu kolonu činile su Prva proleterska i Treća sandžačka brigada, a desnu Druga proleterska i Četvrta crnogorska brigada. Vrhovni štab je takođe podeljen, pa su Tito i deo Vrhovnog štaba krenuli sa desnom kolonom, u kojoj je bila i Centralna bolnica, a dok je drugi deo Vrhovnog štaba išao sa levom kolonom. Borci Prateće čete obezbeđivali su oba dela Vrhovnog štaba. Nakon prelska preko Bjelašnice, partizanske snage su početkom jula 1942. izbile u okolinu Konjica, odakle su dalji put nastavile prema Prozoru, koji je oslobođen 13. jula. Potom je pohod nastavljen preko Makljena, Raduše i Cincara, gde je Vrhovni štab boravio dvadesetak dana, a usput su vršeni napadi na ustaške garnizone u Livnu i Kupresu. Tokom boravka na Cincaru Prateća četa je popunjena sa nekoliko boraca iz Petog krajiškog odreda, koji su povučeni sa položaja iz okolone Drvara. Nakon zauzimanja Livna, početkom avgusta 1942. Prateća četa je iz ratnog plena dobila veću količinu naoružanja i druge vojne opreme.

Josip Broz Tito, septembra 1942.

Sa Cincara je Vrhovni štab 16. avgusta krenuo prema Glamoču, u čijoj je okolini boravio mesec dana, a potom je prešao u Mlinište, kod Mrkonjić Grada, gde je ostao do 8. oktobra. Nakon toga je do 25. novembra 1942. boravio u Oštrelju, a potom naizmenično u Bihaću i Bosanskom Petrovcu, sve do početka januara 1943. godine. Tokom boravka u Glamoču, Tito je bio smešten u dve vile, koje su se nalazile u šumi Busija. Pri Komandi mesta u Glamoču organizovane su krojačka, obućarska i druge radionice, kojima je rukovodio ekonomat Vrhovnog štaba. Krojačka radionica sašila je tada od zaplenjene italijanske ćebadi prve partizanske uniforme koje su dodeljene članovima Vrhovnog štaba i borcima Prateće čete. Prilikom napada na italijansko-ustaške garnizone u centralnoj i zapadnoj Bosni, a posebno prilikom zauzimanja Prozora, zaplenjen je veći broj motornih vozila — putničkih automobila, teretnih kamiona, autobusa i motocikala, koja su potom dovežena u Glamoč. Po naređenju Vrhovnog štaba, iz proleterskih brigada skupljeni su vozači (njih 29), od kojih je sredinom avgusta 1942. formirana Automobilska četa Vrhovnog štaba, čiji je komandir bio Vlado Sekulić, podoficir Jugoslovenske vojske. Za potrebe Vrhovnog komandanta izdvojeno je tada nekoliko vozila, zbog čega su četvorica vozača prebačena u sastav Prateće čete — Lazo Bećović, Raša Dukanac, Nikola Nikica Prlja i Pero Ubović. Prlja je određen za ličnog vozača Vrhovnog komandanta i tako postao njegov četvrti lični pratilac.

Tokom boravka u okolini Mliništa, Prateća četa je obezbeđivala logor Vrhovnog štaba, a šire područje obezbeđivali su delovi Prve proleterske brigade. Ubrzo nakon dolaska, borci Prateće čete su slušajući radio Slobodna Jugoslavija iz Moskve čuli vest da je „poručnik Žarko Broz, komandir gardijskog voda Crvene armije, sin partizanskog vođe u Jugoslaviji, izašao izlečen iz bolnice posle ranjavanja u odbrani Moskve, decembra 1941. i da je dobio najviše odlikovanje Sovjetskog Saveza”. Na ovaj način borci su saznali prezime svog Vrhovnog komandanta. Sredinom semtembra 1942. Prateća četa počela je da se popunjava novim borcima koji su poslati iz partizanskih jedinica iz Like, Korduna i Banije, kao i pojedinačno borcima iz proleterskih brigada, pa je do kraja septembra ukupno dopunjena sa 30 novih boraca.

Kako se boravak u Mliništu odvijao u partizanskom logoru i nije bilo mnogo objekata za čuvanje, kao ranije u oslobođenim gradovima, borci Prateće čete su imali više slobodnog vremena. Kako bi se ovo vreme iskoristilo na pravi način, počela je da se izvodi vojna obuka — u rukovanju ličnim naoružanjem, učenju strojevog koraka, stražarske službe i dr. U obuci boraca posebno se isticao komandir Prvog voda Mića Stanojlović, koji je pre rata bio aktivni podnarednik Jugoslovenske vojske. Nakon što su partizanske snage 25. septembra 1942. oslobodile Jajce, grupa boraca Pratećeg voda je sa vojnoistražnim organima Vrhovnog štaba, kojima je rukovodio Aleksandar Ranković, otišla u Jajce radi saslušavanja zarobljenika. Nakon tri dana, Jajce je posetio i Tito, koji se tu susreo sa Kostom Nađem i članovima Štaba Operativne zone za Bosansku krajinu. Prilikom povratka iz Jajca u Mlinište, komandir Prvog voda Stanojlović upao je u četiničku zasedu i poginuo, u neposrednoj blizini logora Vrhovnog štaba. Par dana potom u četničku zasedu na putu Jajce—Mrkonjić Grad upala je i grupa članova Vrhovnog štaba, predvođena Rankovićem. Borci koji su ih obezbeđivali na vreme su zauzeli položaj i prihvatili borbu, u kojoj su eliminisali zasedu. U ovoj iznenadnoj borbi posebno se istakao Boško Leković, borac-kurir Druge proleterske brigade i sin prvog narodnog heroja Petra Lekovića, koga je potom Tito primio u Prateću četu.

Ratni put Pratećeg bataljona 1942—1944.

Formiranje Pratećeg bataljona

Usled opasnosti od neprijateljskih snaga, koje su sa istoka nastupale prema Jajcu i Mrkonjić Gradu, Vrhovni štab je 8. oktobra 1942. prešao u Oštrelj, kod Bosanskog Petrovca, gde je boravio u zatvorenim teretnim vagonima na slepom šumskom koloseku. Za vreme boravka Vrhovnog štaba u Oštrelju, Josip Broz Tito je odlazio na nekoliko dana u Drvar, Bosanski Petrovac i Bihać, nakon njegovog oslobođenja. Ovde je doneta odluka o osnivanju Antifašističkog veća narodnog oslobođenja i naredba o formiranju prvih divizija i korpusa Narodnooslobodilačke vojske (NOVJ), čime je Vrhovni štab NOP i DVJ preimenovan u Vrhovni štab NOV i POJ. Na Oštrelju su obavljene pripreme za rad pionirskog kursa i kursa veze pri Vrhovnom štabu, koji su otpočeli sa radom sredinom oktobra 1942. u Bosanskom Petrovcu. Predavači na ovim kusrsevima, bili su između ostalog i pripadnici Prateće čete — Dušan Novaković, bivši rezervni inžinjerijski podnarednik Jugoslovenske vojske iz Sremske Mitrovice i Metodije Antunac Neđo, PTT tehničar iz Šibenika. Nedugo potom obavljene su pripreme i za osnivanje Oficirske škole Vrhovnog štaba, koja je organizovana u Donjem Lapcu u Lici.

Partizani u oslobođenom Bihaću, u jesen 1942.

Sa povećanjem slobodne teritorije, poznate kao „Bihaćka republika”, povećavan je i broj pripadnika svih organa Vrhovnog štaba, pa su time povećani i zadaci Prateće čete koja je 4. novembra 1942. u Bosanskom Petrovcu preformirana u Prateći bataljon Vrhovnog štaba. Pripreme za ovu reorganizaciju, počele su još sredinom oktobra 1942. kada je od Glavnog štaba NOP odreda Hrvatske zatraženo da pošalje 30 boraca za potrebe prateće jedinice Vrhovnog štaba. Tražena popuna stigla je početkom novembra i činio je 31 borac iz Šeste primorsko-goranske brigade. Zajedno sa naređenjem, Glavnom štabu Hrvatske poslat je i pisani kriterijum za izbor boraca:

„

1) da pomenuti borci budu provereni u toku Narodno-oslobodilačke borbe, pouzdani i odani, spremni da pođu svuda tamo gde ide Vrhovni štab;

2) da među njima bude radnika i seljaka i da se ispita njihovo socijalno poreklo, te pobude za stupanje u redove Narodno-oslobodilačke vojske, stepen njihove političke svesti i izgrađenosti;

3) da budu naoružani i ne baš loše opremljeni;

4) ukoliko među njima bude bilo članova Partije i SKOJ-a treba priložiti njihove karakteristike

”

Štab Pratećeg bataljona sačinjavali su — komandant Momo Đurić, politički komesar Živorad Jeremić Modelar, zamenik komandanta Milorad Mića Janković, zamenik političkog komesara Branka Savić, intendant Milosav Živanović Jagodinac, referent saniteta Olga Milošević, omladinski rukovodilac Grozdan Đukanović i komandant kurira Marko Popović Piper. Prilikom formiranja Prateći bataljon je imao dve čete sa ukupno 112 boraca. Štab Prve čete čili su — komandir Bogosav Mitrović Šumar, politički komesar Stevan Balaban, zamenik komandira Pero Trikić, zamenik političkog komesara Vojin Stijepović i omladinski rukovodilac Mile Vranješ, dok su komandiri vodova bili Andrija Medić i Anton Sarašon. Štab Druge čete činili su — komandir Dimitrije Koljković Diša, politički komesar Radomir Dudić, zamenik komandira Ratko Popović, zamenik političkog komesara Dragutin Božović i omladinski rukovodilac Zarije Strugar, dok su komandiri vodova bili Kosta Tankosić i Simo Sabljić. Treća inžinjerijska četa formirana je 23. novembra 1942. posle završetka pionirskog kursa i kursa veze, kada je najveći broj slušalaca kurseva zadržan u ovoj četi. Štab Treće čete sačinjavali su — komandir Dušan Novaković, politički komesar Milutin Despotović Omladinac, zamenik komandira Radojica Vuković, zamenik političkog komesara Vjekoslav Spoja i omladinski rukovodilac Stanko Štetić. Pored redovnih zadataka, borci inžinjerijske (pionirske) čete obavljali su inžinjerijske radove. Formiranjem Treće čete Prateći bataljon imao je u svom sastavu ukupno 175 boraca i starešina.

Od Bihaća do Neretve, 1943.

Nekoliko dana pre Prvog zasedanja AVNOJ-a u Bihać je prešao Vrhovni štab NOV i POJ koji se smestio na prvi sprat zgrade županije, dok se u prizemlju smestio Štab Pratećeg bataljona i borci Prve čete, koja je obezbeđivala objekat. Druga četa smestila se u zgradi gimnazije, a Treća četa u zgradu u blizini županije. Zgradu Sokolskog doma, u kojoj je u noći 26/27. novembra 1942. održano Prvo zasedanje AVNOJ-a, takođe su obezbeđivali borci Pratećeg bataljona. Tokom boravka u Bihaću, Tito je odlazio u obilazak obližnjih mesta — Ličko Petrovo Selo; Slunj gde je obišao Glavni štab NOV i PO Hrvatske i Jasenicu, gde je izvršio smotru Četvrte krajiške divizije. Prilikom posete Cazinu, 23. decembra 1942, u pratnji Ivana Ribara i Nurije Pozderca govorio je na narodnom zboru, gde je prvi put javno rekao da se zove Josip Broz i da je metalski radnik iz Hrvatskog zagorja. Početkom januara 1943. Tito je prešao u srednjovekovnu tvrđavu Ostrožac, kod Cazina, gde su ga obezbeđivali Prva četa i Prvi vod Treće čete Pratećeg bataljona, koji je popravio prilazni put od Une do tvrđave. Ostali deo Vrhovnog štaba, predvođen Aleksandrom Rankovićem, kao i ljudstvo iz organa Vrhovnog štaba, ostao je u Bihaću (deo se nalazio i u Bosanskom Petrovcu), gde ih je obezbeđivala Druga četa i Drugi vod Treće čete.

Prelazak partizanskih snaga preko srušenog mosta na Neretvi, marta 1943.

Nemačko-italijanske snage, potpomognute domobransko-ustaškim i četničkim jedinicama, krajem januara 1943. pokrenule su Operaciju Vajs i iz više pravaca napale teritoriju Bihaćke republike, posebno u pravcu Bihaća. Tito je tada napustio Ostrožac i preko Bihaća, gde mu se pridružio deo Vrhovnog štaba, krenuo prema Drvaru. Preostali deo Vrhovnog štaba među poslednjima je napustio Bihać, nakon čega su borci Prvog voda Treće inžinjerijske čete porušili most na Uni, preko koga su prethodno prešle kolone izbeglica iz Like, Korduna, Banije i drugih područja. Početkom februara 1943. u Drvaru je održan sastanak Vrhovnog štaba na kome je doneta odluka o probijanju Operativne grupe divizija u pravcu Neretve. Nakon toga, Vrhovni štab se podelio u dva dela — Tito i uži deo Vrhovnog štaba, obezbeđen Prvom četom, pošao je preko Bosanskog Grahova prema Livnu, dok je drugi deo Vrhovnog štaba, sa Drugom četom, ostao još nekoliko dana u Drvaru, gde je neposredno rukovodio dejstvom jedinica i evakuacijom izbeglica. Sredinom februara 1943. u Tomislavgradu održan je sastanak Vrhovnog štaba sa rukovodiocima Prve, Druge i Treće divizije na kome je razrađen plan izvođenja protivofanzive. Nakon sastanka, Tito je prešao u Šćit, gde je boravio u franjevačkom samostanu, a ovde mu se ubrzo pridružio i drugi deo Vrhovnog štaba, predvođen Rankovićem. Posle oslobođenja Prozora, Tito se krajem februara prebacio u selo Gračac, a par dana kasnije u Gračanicu, gde je već prešao drugi deo Vrhovnog štaba. Ovde je 28. februara 1943. održana zajednička sednica Vrhovnog štaba i Politbiroa CK KPJ na kojoj je doneta odluka o protivudaru kod Gornjeg Vakufa i rušenju mostova na Rami i Neretvi. Borci Treće injižerijske čete izvršili su rušenje jednog mosta na Rami i četiri mosta na Neretvi, nakon čega su po Titovom naređenju pored srušenog železnikog mosta, kod Jablanice, za dve noći i jedan dan, sagradili pešački most dužine 80, a visine 30 metara, preko koga se od 8. do 14. marta 1943. na levu obalu Neretve prebacilo oko 20.000 pripadnika NOV i POJ, od čega oko 6.000 ranjenika, kao i brojne izbeglice. U toku najkritičnijih momenata bitke na Neretvi, od oslobođenja Prozora, 22. ferbuara do prelaska Neretve, 12. marta neposredno obezbeđenje Vrhovnog komandanta vršila je Druga četa Pratećeg bataljona. U borbama u dolini Rame, marta 1943. poginulo je troje boraca Pratećeg bataljona — Luka Kovijanić, Radisav Milušić i Ante Orlić.

Nakon prelaska Neretve, Vrhovni štab je nakon kraćeg zadržavanja na Prenju, krenuo prema Boračkom jezeru, gde je boravio nekoliko dana. Potom je 18. marta 1943. nastavio prema Konjicu, odakle se prebacio u okolinu Foče, gde je od 25. marta do 2. maja boravio u selima Drače i Govza. Ovde je izvršena reorganizacija Pratećeg bataljona, koji je prethodno dopunjen sa preko 100 boraca iz jedinica Operativne grupe divizija. Od postojećeg ljudstva formirana je nova Treća pešadijska četa, dok je dotadašnja Treća inžinjerijska četa postala Četvrta četa. Štab nove Treće čete sačinjavali su — komandir Petar Jovanović Komirićanac, politički komesar Milovan Bata Batanović, zamenik komandira Vojislav Stojčić, zamenik političkog komesara Grozdan Đukanović i omladinski rukovodilac Radovan Dodig, dok su komandiri vodova bili Dušan Karanović i Nikola Kličković. Prilivom novih boraca Prateći bataljon je nakon reorganizacije imao ukupno 262 borca, od kojih se 190 nalazilo u prve tri pešadijske čete, 44 u inžinjerijskoj četi, a 28 u Štabu bataljona i pomoćnim vodovima (vod koji se starao o konjima, magacin i radionica). U trenutku reorganizacije bataljona, inžinjerijska četa se nalazila van njegovog sastava, jer je prethodno 28. marta privremeno dodeljena Drugoj proleterskoj brigadi, koja je zajedno sa Prvom proleterskom iz rejona Kalinovika pošla u pravcu Drine radi pokušaja eventualnog prelaska u Srbiju.

Od Sutjeske do Petrovog Polja, 1943.

Početkom maja 1943. Vrhovni štab NOV i POJ je napustio okolinu Foče i krenuo prema Šćepan Polju, gde je razmatran plan o prodoru Glavne operativne grupe NOVJ u Srbiju, odnosno u Metohiju, pa je s tim u vezi formirana Drinska operativna grupa. Odavde se Vrhovni štab 11. maja 1943. prebacio na Durmitor, gde je boravio na Leveru Tare i Đurđevića Tari, a potom na Crnom jezeru, gde ga je 15. maja 1943. zatekao početak Operacije Švarc, nove nemačko-italijanske ofanzive. Tokom boravka na Crnom jezeru, održana je 26. maja 1943. sednica Vrhovnog štaba na kojoj je doneta odluka o proboju iz okruženja u pravcu istočne Bosne, a u noći 27/28. maja 1943. u Vrhovni štab je stigla prva saveznička vojna misija, odnosno Odeljenje za vezu savezničke Komande za Sredozemlje. Nakon što je 12. maja 1943. primljena vest o dolasku savezničke vojne misije, na visoravan u blizini sela Njegovuđa, kod Žabljaka, upućena je, u pratnji Prve čete Pratećeg bataljona, delegacija Vrhovnog štaba u kojoj su bili — Moša Pijade, Pavle Ilić i Pavle Savić, koja je sačekala šest članova britanskog Odeljenja za vezu, čiji je šef bio kapetan Bil Stjuart, a njegov zamenik kapetan Vilijam Dikin. Odmah po dolasku vojne misije, iz sastava Pratećeg bataljona izdvojena je grupa od 11 boraca od koje je formirana samostalna desetina sa zadatkom obezbeđenja vojne misije. Desetar je bio Milisav Živanović Jagodinac, a dužnost prevodioca obavljao je Aleksandar Tepavčević Englez. Od formiranja ove desetine ona je obezbeđivala savezničke misije pri Vrhovnom štabu sve do njihovog odlaska u Bari, sa Kupreškog polja 3. juna 1944. godine.

Ranjeni Tito i Ivan Ribar, nakon proboja na Sutjesci, juna 1943.

Ubrzo nakon dolaska savezničke vojne misije, Vrhovni štab je napustio Crno jezero i došao u kanjon Pive, gde je 3. juna 1943. održan sastanak Vrhovnog štaba i Politbiroa CK KPJ na kome je usvojen plan o proboju iz okruženja u dva pravca — Prva i Druga divizija, sa Vrhovnim štabom, dobile su zadatak da se preko Sutjeske i Zelengore probiju u istočnu Bosnu, a Treća i Sedma divizija, sa Centralnom bolnicom, da se preko Tare probiju u Sandžak. Kako je na Pivskoj visoravni, zapretila opasnost da nemačke trupe sa Maglića preseku put koloni Vrhovnog štaba prema kanjonu Sutjeske i ugroze oko 3.000 ranjenika Centralne bolnice, odlučeno je da se borci Prve i Druge čete Pratećeg bataljona objedine u jednu grupu, pod komandom komandira Prve čete Bogosava Mitrovića i upute na prevoj između Maglića i Modre stene i zadrže ga dok ne stigne pojačanje. Borbe sa jakim nemačkim snagama vođene su na ovom položaju dva dana, čime je omogućen nesmetani prolaz kolone Vrhovnog štaba i ranjenika. Preostali delovi Pratećeg bataljona zaposeli su položaje iznad Mratinja, a Treća i Četvrta inžinjerijska četa ostale su u neposrednom obezbeđenju Vrhovnog štaba.

Nakon što se Vrhovni štab iz Pivskog kanjona prebacio na Maglić, ovde je 6. juna 1943. održan sastanak sa komandantima Prve i Druge divizije oko pravca proboja iz okruženja. Dalji put nastavljen je preko prevoja Dragoš sedlo i odatle kroz prašumu Perućicu do kanjona Sutjeske. U rejonu Tjentišta i brda Ozren, prilikom nemačkog bombardovanja 9. juna 1943. ranjen je Vrhovni komandant NOV i POJ Josip Broz Tito. Tom prilikom poginuli su komandant Četvrte crnogorske brigade Vako Đurović, šef vojne misije Bil Stjuart, Titov lični pratilac Đuro Vujović i još petorica boraca — Vilim Brđan Primorac, Dušan Sovilj i Slavko Spoja, iz Druge čete i Milan Varićak, Boško Jović Mali Jagodinac iz Treće čete. Pored njih, istog dana od nemačke avijacije stradali su borci — Slavko Bojić, Petar Lončar, Miloš Uzelac i Spasoje Stejić Baćo, stari revolucionar koji se nalazio na dužnosti ekonoma u intendanturi Vrhovnog štaba. Nakon Titovog ranjavanja, Vrhovni štab se spustio u dolinu Hrčavke i odatle krenuo ka katunu Lučkim kolibama, gde je Tita obišao Štab Druge proleterske divizije. Boravak na Lučkim kolibama bio je veoma kritičan, pošto se sa obe strane puta, kojim se kretala Glavna operativna grupa, razvila žestoka borba, jer su nemačke jedinice pokušavale da zatvore taj pravac. U takvoj situaciji, Druga četa je preuzela neposredno obezbeđenje Tita i članova Vrhovnog štaba, dok su Prva, Treća i Četvrta četa upućene na položaje na obližnjim kosama prema uzvišenju Treskavcu, gde su se prethodno probile manje nemačke snage i našle su u neposrednoj blizini Vrhovnog štaba. Kako je situacija bila sve kritičnija, polovina Druge čete upućena je na položaj na obližnjoj kosi prema Ljubinom grobu, odakle su grupe Nemaca pokušavale da prođu kroz prostor između partizanskih položaja. U borbama tokom 10. juna 1943. poginulo je šest boraca Pratećeg bataljona — Branko Gašparević, Petar Grahovac, Dušan Kokir i Dragoljub Marković, iz Druge čete i Stanko Grahovac i Jovan Samrdžić iz Treće čete.

Vrhovni štab je na Zelengori 11. juna 1943. održao savetovanje na kome je doneta odluka da se sve jedinice koje se nalaze u okruženju probiju ka istočnoj Bosni, s obzirom da je Prva proleterska divizija uspela da se 10. juna 1943. probije kroz neprijateljski obruč, kod Balinovca i izbije na put Foča—Kalinovik. Zajedno sa Drugom proleterskom divizijom, Vrhovni štab se 13. juna 1943. u blizini Miljevine probio iz neprijateljskog obruča, nakon čega je nastavio prema Gajtanovićima gde su sutradan nemačke snage uspele da iznenada prodru do smeštaja Vrhovnog štaba. Borci Prvog voda Treće čete, predvođeni komandirom Dušanom Karanovićem pružili su otpor i uspeli da zadrže Nemce, dok su se članovi Vrhovnog štaba i ostale čete Pratećeg bataljona povukli prema zaseoku Crnota. Prelazak preko pruge Sarajevo—Višegrad, Vrhovni štab je izvršio u noći 16/17. juna 1943. podeljen u dve grupe. Prva grupa u kojoj je bio Tito, uži deo Vrhovnog štaba i Prva, Druga i deo Četvrte čete, prešao je prugu kod Stambolčića, a drugi deo Vrhovnog štaba i Treća i deo Četvrte čete kod Sjetline. Prelaskom pruge, nastupio je znatno mirniji period, s obzirom da je napuštena zona dejstva neprijateljske ofanzive. U toku Pete neprijateljske ofanzive, odnosno od boravka u kanjonu Pive, kod sela Barni Do, 2. juna do prelaska železničke pruge, kod Podgraba 17. juna 1943. poginulo je ukupno 29 boraca Pratećeg bataljona. Najviše poginulih bilo je iz Druge čete (10), potom iz Treće (9) i Prve (7), dok su trojica bila iz pozadine bataljona. Podeljen u dve kolone Vrhovni štab je nastavio pokret prema Romaniji i 20. juna 1943. stigao u Bogoviće, odakle se prebacio u okolinu Kladnja i Olova, gde je boravio do polovine jula 1943. godine. Ovde je u izvršena reorganizacija Pratećeg bataljona i rasformirana Treća četa, a njenim borcima su popunjene Prva i Druga četa, pa je nakon toga bataljon ponovo imao tri čete — dve pešadijske i jednu inžinjerijsku. U periodu od kraja ofanzive do dolaska u Kladanj, u Prateći bataljon je primljeno 11 boraca iz raznih jedinica. Tada su izvršene i određene izmene u Štabu bataljona — Đuro Bošković je postavljen za političkog komesara, a Veco Radičević za zamenika političkog komesara. Umesto poginulog Đure Vujovića, za Titovog ličnog pratioca postavljen je Zarije Strugar, borac Druge čete rodom sa Cetinja.

Spomen-ploča u znak sećanja na boravak Vrhovnog štaba u Petrovom Polju, avgusta 1943.

Usled koncentričnog napada 369. legionarske divizije, 7. SS divizije Princ Eugen, ustaško-domobranskih i četničkih snaga na slobodnu teritoriju u istočnoj Bosni, Vrhovni štab i Sedma divizija su veštim manevrom, na prostoru Olova i Kladnja, uspeli da se nose sa neprijateljem i izbegnu okruživanje. U okolini Han Pijeska održan je 15. jula 1943. sastanak Vrhovnog štaba NOV i POJ i Politbiroa CK KPJ na kome je odlučeno da se Vrhvni štab probije na zapad, zbog moguće kapitulacije Italije. Nakon višednevnog pokreta, Vrhovni štab je 4. avgusta 1943. stigao u Petrovo Polje, na padinama Vlašića, gde je u blizini sela napravljen logor Vrhovnog štaba, koji su obezbeđivali borci Prateće čete, dok je obezbeđenje šireg terena obavljala Prva proleterska brigada. Boravak na Petrovom Polju, za članove Vrhovnog štaba i borce Pratećeg bataljona, bio je prvi pravi odmor nakon šestomesečnih borbi, usiljenih marševa, proboja iz okruženja i drugih ratnih napora. Odavde je pomoćnik načelnika Vrhovnog štaba Pavle Ilić Veljko sa Četvrtom inžinjerijskom četom otišao na Vlašić, gde su pripremili teren na koji su saveznički avioni padobranom spustili ratni materijal za potrebe NOVJ, a potom se sredinom avgusta 1943. spustila grupa od četiri američka posmatrača. Posle dolaska američke misije, ona je pripojena britanskom Odeljenju za vezu, a specijalna desetina, koja ih je obezbeđivala, tada je dopunjena sa još nekoliko boraca. Inžinjerijska četa ostala je na Vlašiću, radi obezbeđenja pripremljenog letelišta, sve do 24. avgusta. Na Petrovo polje je 20. avgusta 1943. stigla grupa od 25 boraca iz Jedanaeste krajiške divizije, pretežno iz Pete krajiške brigade, koji su bili popuna Prve i Druge pešadijske čete. Nakon toga, iz obe čete je odabrano 26 boraca od kojih je formiran Konjički eskadron, organizovan u dva odeljenja. Zadatak eskadrona bio je neposredno obezbeđenje Vrhovnog komandanta NOV i POJ i on je ovaj zadatak obavljao sve do 1. novembra 1944. kada ga je nakon formiranja Gardijske brigade preuzela Oficirska četa. Komandu Konjičkog eskadrona činili su — komandir Rade Ristanović, politički komesar Damjan Rodić, zamenik komandira Dragan Gligorić, zamenik političkog komesara Grozdan Đukanović i omladinski rukovodilac Radonja Dodig. U sastavu eskadrona nalazili su se lični-pratioci Vrhovnog komandanta — Boško Čolić, Zarije Strugar i Nikica Prlja (pratilac-vozač) i lični pratilac zamenika Vrhovnog komandanta Aleksandra Rankovića — Milorad Grujičić.

Boravak u Jajcu i Drvaru, 1943/1944.

Sa Petrovog Polja Vrhovni štab NOV i POJ je 25. avgusta 1942. prešao u oslobođeno Jajce, gde je boravio do 6. januara 1944. godine. Vrhovni komandant smestio se u kući u blizini vodopada Plive, a članovi Vrhovnog štaba i njegovi organi po obližnjim kućama. Konjički eskadron bio je u kući nedaleko od Titove, a saveznička misija u kući na ušću Plive u Vrbas, gde je bila i desetina koja ih je obezbeđivala. Štab Pratećeg bataljona i Druga četa smestili su se u krugu fabrike karbita, a Prva četa u školi ispred stare tvrđave. Izuzev Tita, koji je nekoliko puta menjao mesto boravka, svi ostali su zadržali prvobitni smeštaj do kraja boravka u Jajcu. Kako prvih dana u gradu nije bilo drugih partizanskih jedinica, Prateći bataljon je preuzeo i obezbeđenje svih ulaza u grad, kao i osetljivih mesta u gradu.

Jajce 1943.

Pri Vrhovnom štabu u Bihaću je organizovano više radionica — krojačka, obućarska, za popravku naoružanja i dr, a u njima su između ostalih radili borci Pratećeg bataljona. U krojačkoj i kovačkoj radionici izrađene su prve oznake za oficirske i podoficirske činove NOVJ koji su najpre podeljeni članovima Vrhovnog štaba i njegovih organa, starešinama u Pratećem bataljonu, slušaocima Oficirske škole Vrhovnog štaba i slušaocima podoficirskih kurseva, nakon čega su naredne količine slate u jedinice NOV i POJ. U Jajce je 17. septembra 1943. došao brigadir Ficroj Maklejn, član britanskog parlamenta, koji je po dolasku postao šef zvanične Savezničke vojne misije, u čiji su sastav ušli britansko Odeljenje za vezu i američka Posmatračka grupa. Specijalna desetina koja je obezbeđivala vojnu misiju dobila je tada desetak novih boraca i prerasla u vod, koji su ostali borci nazivali „Engleski vod”. Za komandira voda postavljen je Tomo Vasić, a za političkog delegata i zamenika komandira Boško Leković.

Polovinom septembra 1943. u Jajce je stigla Treća inžinjerijska četa, koja se od napuštanja Petrovog Polja nalazila u okolini Donjeg Vakufa, gde je rušila železničku prugu Travnik—Donji Vakuf i mostove na tom delu pruge, kao i tunel Komar. Nakon dolaska u Jajce ova četa je izdvojena iz Pratećeg bataljona i od nje je 16. septembra 1943. formiran Inžinjerijski bataljon Vrhovnog štaba, čiji je komandant bio major Živa Đorđević. Posle izdvajanja Treće inžinjerijske čete, Prateći bataljon je dopunjavan sa borcima iz Pete krajiške divizije, Šestog slavonskog korpusa, brigade Braća Radić, Šeste ličke divizije Nikola Tesla, Trinaeste proleterske brigade Rade Končar i raznih proleterskih brigada, kao grupom boraca, koja je uspela da pobegne iz koncentracionog logora u Austriji. Istovremeno je jedan broj pripadnika Pratećeg bataljona upućen na rukovodeće dužnosti u drugim jedinicama NOV i POJ. Potom je novembra 1943. izvršena reorganizacija Štaba Pratećeg bataljona, čiji je sastav bio sledeći — komandant Milorad Mića Janković, politički komesar Drago Božović, zamenik komandanta Rade Ristanović, zamenik političkog komesara Radovan Grković, intendant Vojo Niketić i referent saniteta dr Stjepan Štajner. Drugo zasedanje AVNOJ-a održano je 29/30. novembra 1943. u zgradi Doma kulture, koju je prethodno preuredio Inžinjerijski bataljon, a neposredno obezbeđenje dvorane za vreme održavanja zasedanja vršila je Druga četa Pratećeg bataljona. Početkom decembra 1943. neprijateljski avioni su sve češće počeli da nadleću grad, a jedan put ga je bombardovala nemačka avijacija. Tom prilikom teško je ranjen vodnik Vitomir Vraštanović, borac Prve čete, koji je preminuo nakon dva dana.

Maršal Josip Broz Tito, sa saradnicima ispred pećine u Drvaru, sredinom maja 1944.

Nakon četiri i po meseca, Vrhovni štab je napustio Jajce i početkom januara 1944. prešao u Drvar, gde se smestio deo Vrhovnog štaba i Pratećeg bataljona. Komora Vrhovnog štaba otišla je u Bosanski Petrovac, a Vrhovni komandant, sa užim delom Vrhovnog štaba i delom njegovih organa, smesetio se u Potocima, na padinama Klekovače, gde su ga obezbeđivali Konjički eskadron i Druga četa. Ovde je ostao do 28. januara, kada je i on prešao u Drvar, gde se sa užim delom Vrhovnog štaba, smestio u zgradu, pored desne obale Unca, koja je nazvana „Markova kuća”. Obezbeđenje objekta vršio je Konjički eskadron, koji je bio smešten u zasebnoj kući u blizini, dok je šire obezbeđenje objekta vršila Druga četa. Od polovine februara 1944. nemački avioni su češće nadletali i povremeno bombardovali Drvar, usled čega su Tito i članovi Vrhovnog štaba morali da napuštaju „Markovu kuću” i odlaze u obližnju pećinu, pa je doneta odluka da inžinjerijski bataljon sagradi drvenu kućicu ispred ulaza u pećinu. U ovoj kućici boravili su i radili Vrhovni komandant Tito i načelnik Vrhovnog štaba Arso Jovanović. Tokom boravka u Drvaru, Prateći bataljon je dopunjen sa oko 85 boraca iz Šeste ličke divizije, glavnih štabova za Vojvodinu, Hrvatsku i Sloveniju, Prve proleterske divizije i drugih jedinica NOVJ. Istovremeno je izvršena reorganizacija Pratećeg bataljona i u njegovom sastavu formirane još dve čete. Najpre je krajem februara 1944. vod koji je obezbeđivao savezničke vojne misije prerastao u Treću četu, koja je imala 80 boraca podeljenih u dva voda. Štab Treće čete činili su — komandir Marko Radulović, politički komesar Kosta Stojanović, zamenik komandira Simo Sabljić i zamenik političkog komesara Borko Cekić, dok su komandiri vodova bili Simo Sabljić i Tomo Vasić. Zadatak ove čete bio je obezbeđenje Anglo-američke vojne misije, za čijeg je zamenika šefa, krajem 1943, došao Randolf Čerčil, sin britanskog premijera Vinstona Čerčila, kao i Sovjetske vojne misije, predvođene generalom Nikolajem Kornjejevim, koja je 23. februara 1944. došla u Vrhovni štab. Sredinom marta 1944. formirana je mitraljesko-protivavionska četa, koja je nazvana Treća, pa je dotadašnja Treća preimenovana u Četvrtu četu. Četa je imala 64 borca, podeljena u dva voda. Štab nove Treće čete činili su — komandir Andrija Medić, politički komesar Mile Ćuruvija i zamenik političkog komesara Janko Bajić, dok su komandiri vodova bili — Branko Pavlović Predsednik i Đuro Nedić. Neposredno pred nemački desant, krajem maja 1944. Prateći bataljon je imao oko 360 pripadnika.

Za vreme boravka u Drvaru, Prateći bataljon je pored raznih redovnih, ali i vanrednih zadataka, nalazio vremena i za sportske aktivnosti. Imao je dobru fudbalsku ekipu, koja je nekoliko puta pobedila fudbalske ekipe Vrhovnog štaba i Prve proleterske brigade, a početkom maja 1944. i ekipu Anglo-američke misije. Na poklon od Randolfa Čerečila fudbaleri Pratećeg bataljona dobili su nekoliko dresova i fudbalskih lopti. Najbolji igrač u ekipi bio je vodnik Branko Car, borac Četvrte čete. Sredinom marta 1944. komandant Savezničke komande za Sredozemlje general Henri Vilson poslao je na poklon Vrhovnom komandantu NOV i POJ džip marke Vilis MB sa prikolicom, koji je avionom prebačen na partizanski aerodrom Medno Polje. Nikica Prlja, lični pratilac-vozač dovezao je džip sa Mednog Polja u Drvar, gde ga je za potrebe Vrhovnog komandanta vozio sve do nemačkog desanta. Iz Drvara je u Moskvu krajem marta 1944. upućena Vojna misija NOVJ, čiji je šef bio general-major Velimir Terzić, a jedan od članova je bio zastavnik Marko Popović Piper, dotadašnji komandir kurira Vrhovnog štaba. Usled sve češćih vazdušnih napada na Drvar, početkom aprila 1944. načelnik Tehničkog odseka Vrhovnog štaba Vladimir Smirnov, započeo je uređenje pećine u selu Bastasi, u okolini Drvara, u koju se polovinom istog meseca preselio Tito, dok su ostali članovi Vrhovnog štaba ostali u Drvaru. Obezbeđenje pećine u Bastasima vršila je prva desetina Konjičkog eskadrona, dok je druga desetina obezbeđivala pećinu u Drvaru. Šire obezbeđenje pećine u Bastasima vršila je Druga četa Pratećeg bataljona. Od polovine aprila do 24. maja 1944. Tito je živeo i radio u pećini u Bastasima, a u Drvar je odlazio samo po potrebi. Dan uoči proslave svog 52 rođendana, odlučio je da prenoći u pećini u Drvaru, gde ga je u ranu zoru 25. maja 1944. zadesio početak nemačkog vazdušnog desanta.

Desant na Drvar, 25. maj 1944.

Nemački padobranci iskaču iznad Drvara, maja 1944.

Kako bi uništili glavninu partizanskih snaga, koja se nalazila u zapadnoj Bosni i time obezbedili pozadinu svojih jedinica, koje su na jadranskoj obali očekivale iskrcavanje anglo-američkih snaga, Nemci su u proleće 1944. isplanirali opsežnu operaciju protiv NOVJ. Nakon dobijanja podataka da se rukovdstvo NOVJ nalazi u Drvaru, komandnat Druge oklopne armije general Lotar Rendulić, koji je rukovdio operacijom, odlučio je da ona započne vazdušnim desantom na Drvar (Operacija Konjićev skok), u kome bi najpre bilo ubijeno ili uhvaćeno rukovodstvo NOVJ, a potom u koncentričnom napadu motorizovanih i pešadijskih jedinica, jačine više od 20.000 ljudi, uništena glavnina snaga NOVJ. Za početak operacije određen je 25. maj 1944, dan za koji se sumnjalo da je Titov rođendan. Vadzušni desant izveden je u dva napadna talasa — prvi jačine 730, a drugi jačine 180 padobranaca (Falširmjegera) iz ojačanog 500. SS padobransko-lovačkog bataljona. Na početku desanta, u Drvaru se od partizanskih jedinica nalazio Prateći bataljon, sa polovinom ljudstva, delovi Inžinjerijskog bataljona i Tenkovska četa Prvog proleterskog korpusa. Jedinice Pratećeg bataljona, koje su se nalazile van Drvara, bile su razmeštene na sledeći način — Drugi vod Prve čete nalazio se većim delom u Potocima, na obezbeđenju rezervnog komandnog mesta, a manjim delom u Bosanskom Petrovcu, na obezbeđenju komore Vrhovnog štaba; grupa boraca nalazila se u Šipovljanima, na obezbeđenju štamparije Vrhovnog štaba; nekoliko boraca Konjičkog eskadrona i drugi vod Druge čete nalazili su se u Bastasima, na obezbeđenju tamošnje pećine. Jedinice Pratećeg bataljona, koje su se nalazile u Drvaru, bile su raspoređene na sledećim položajima — Konjički eskadron bio je na obezbeđenju pećine u kojoj se nalazio Vrhovni štab; delovi Druge čete nalazili su se desno od pećine, a prvi vod Prve čete levo od pećine; Prvi vod Treće mitraljeske čete zaposeo je plato ispred pećine, dok je Drugi vod iste čete bio u rejonu groblja; deo boraca Četvrte čete nalazio se na položaju desno od Druge čete i na platou ispred pećine. Manji deo Četvrte čete je odmah po početku desanta, obezbeđivao evakuaciju savezničkih vojnih misija iz Drvara u Potoke. U krugu fabrike celuloze nalazili su se delovi Inžinjerijskog bataljona, koji su odmah po izbijanju desanta prešli na plato ispred pećine, ali iako brojniji od boraca Pratećeg bataljona, bili su slabo naoružani. Sem manjih zaštitnih grupa, pri komandi mesta i područja, u Drvaru drugih borbenih jedinica nije bilo. Šire drvarsko područje, na velikoj udaljenosti, obezbeđivale su jedinice Prvog proleterskog i Petog udarnog korpusa, a najbliža jedinica, koja se nalazila u Trubaru, udaljenom oko 20 kilometara, bila je Treća lička brigada Šeste proleterske divizije Nikola Tesla.

Nemački vojnici ispred Titove pećine u Drvaru, maja 1944.

Vazdužni desant na Drvar počeo je bombardovanjem, a kada je ono završeno, transportni avioni su počeli sa izbacivanjem padobranaca, kao i otkačivanjem jedrilica, u kojima su se nalazili vojnici. Najveći broj padobranaca spustio se u centar grada, a jedrilice oko Komande meta i bliže putu koji vodi prema Bosanskom Petrovcu i Mandića mostu. Komandir Prve čete Petar Trikić dobio je naređenje da od svojih boraca i boraca pristiglih sa drugih položaja, organizuje odbranu na platou ispred pećine. Nakon spuštanja, padobranci su svoje dejstvo prvobitno usmerili prema groblju, a potom prema Uncu i kosi Gradina, gde se nalazila Titova pećina. Prva pomoć borcima Pratećeg bataljona došla je iz Šipovljana, odakle je stiglo više od sto slušalaca Oficirske škole, kao i grupa od 30 grafičkih radnika, koji su radili u štampariji Vrhovnog štaba. Oko podneva, usledio je drugi talas padobranaca, koji je iako manji, bio dosta opasniji od prvog, jer je svoje dejestvo odmah usmerio u pravcu pećine, a svi padobranci su kod sebe imali Titovu fotografiju. Kada su se nemačke snage približile obali Unca, situacija je postala kritična, jer je Vrhovni štab ostao „zaglavljen” u pećini. Zamenik Vrhovnog komandanta Aleksandar Ranković, koji se zajedno sa Arsom Jovanovićem i Sretenom Žujovićem, nalazio na položaju ispred pećine, poslao je tada poruku Titu da odmah napuste pećinu. Uz pomoć kanapa, Tito i članovi užeg dela Vrhovnog štaba i njegovih službi, spustili su se iz pećine u potok i pošli prema desnoj obali Unca, odakle su pod zaštitom mrtvih uglova od vatre, prešli preko grebena Granina, na njegovu drugu stranu i našli se u prirodnom zakonu. Ovde su im se potom pridružili Ranković i Jovanović, dok je Žujović ostao sa borcima Pratećeg bataljona. Radi obezbeđenja Vrhovnog štaba organizovan je deo Konjičkog eskadrona i grupa boraca Prve čete, sa kojima su krenuli u pravcu Ataševaca, a odatle u Potoke, gde se nalazilo rezervno komandno mesto. Ovde su ih sačekale savezničke vojne misije, koja su odmah na početku bombardovanja evakuisane iz Drvara.

Borci Pratećeg bataljona, nakon desanta na Drvar 1944.

Usiljenim maršem iz Trubara u Drvar je oko podneva stigla Treća lička udarna brigada, čiji su prednji delovi odmah stupili u borbu protiv padobranaca. Nakon šti su delovi brigade stigli ispred desnog položaja Pratećeg bataljona, padobranci su potpisnuti ka gradu, gde su se skoncentrisali na groblju, koristeći zaklon visokog zida, koji su Italijani izgradili u leto 1941. godine. Ovde su ostali do svanuća narednog dana, kada su se partizanske snage povukle iz Drvara, zbog nailaska iz više pravaca, jakih nemačkih motorizovanih kolona. Desant na Drvar, bio je uz bitku na Sutjesci, jedan od najkritičnijih momenata za bezbednost Vrhovnog štaba, ali tokom njega nije poginuo niko od njegovih članova, niti članova savezničkih vojnih misija. U toku desanta poginuo je 21 pripadnik Pratećeg bataljona, među kojima — 4 iz Treće čete, 3 iz Četvrte čete i 1 iz Druge čete, 3 iz radionice Vrhovnog štaba, jedan intendat i pratilac Edvarda Kardelja Vlado Miklavc. Takođe, poginulo je i šest članova radio-stanice Vrhovnog štaba, kojom je rukovodio Veljko Dragićević.

Od Kupreškog polja do Beograda, 1944.

Posle povlačenja iz Drvara, Prateći bataljon je došao u Potoke, gde se nalazio Vrhovni štab i članovi savezničkih vojnih misija. Odavde su u noći 29/30. maja 1944. krenuli prema Šatoru. Tokom puta, Vrhovnog komandanta i uži deo Vrhovnog štaba, obezbeđivali su borci Konjičkog eskadrona i Druge čete, dok su oslati delovi Pratećeg bataljona obezbeđivali organe Vrhovnog štaba. Kako su sutradan primetili pokret nemačkih jedinica, krenuli su prema Mliništu, gde je u obezbeđenje grupe Vrhovnog štaba uključena Treća krajiška brigada. Pošto su naišli na jaka neprijateljska uporišta, u borbe su pored Treće krajiške brigade, bili uključeni i delovi Pratećeg bataljona. Kolona Vrhovnog štaba je 3. juna 1944. stigla na Vitorog, gde je došlo do privremenog rastanka boraca Pratećeg bataljona i članova Vrhovnog štaba.

Tito sa Vinstonom Čerčilom u Napulju 1944.

U pratnji Konjičkog eskadrona, Vrhovni komandant, članovi Vrhovnog štaba i njegovih organa, kao i članovi savezničkih vojnih misija, krenuli su ka Kupreškom polju, odakle su iste večeri savezničkim avionima prebačeni za Bari. Tokom boravka u Bariju, od 3. do 7. juna, obezeđenje zgrade u Bazi NOVJ, u kojoj je boravio maršal Tito, obezbeđivali su borci Konjičkog eskadrona, koji su odmah po dolasku od Saveznika dobili nove uniforme i naoružanje. Nakon par dana, sa dva britanska ratna broda, Vrhovni štab NOV i POJ, prebačen je na ostrvo Vis, koji je od tada pa do polovine oktobra 1944. postao njegovo sedište. Neposredno obezbeđenje Vrhovnog štaba na Visu i dalje su vršili pripadnici Konjičkog eskadrona, dok je šire obezbeđenje, kao i obezbeđenje celog ostrva vršila 26. dalmatinska divizija. Početkom avgusta 1944. na Vis je došao zamenik komandanta Pratećeg bataljona Rade Ristanović, koji je tada ponovo određen na ličnog pratioca Vrhovnog komandanta. Prilikom putovanja Josipa Broza Tita u Italiju, od 6. do 15. avguta, gde je u Kazerti, Rimu i Napulju imao susrete sa generalom Vilsonom, feldmaršalom Aleksanderom i britanskim premijerom Vinstonom Čerčilom, pratila su ga desetorica boraca Konjičkog eskadrona, koje je predvodio poručnik Dragan Gligorić, komandir eskadrona. Među njima, bili su lični-pratioci Nikica Prlja i Zarije Strugar. Kada je 18. septembra 1944. Tito napustio Vis i pošao najpre za Krajovu, a odatle u Moskvu, sa njim je ponovo pošla grupa od destak pripadnika Konjičkog eskadrona, predvođena komandirom, kao i lični pratioci Nikica Prlja i Boško Čolić. Tokom boravka u Moskvi, od 22. do 28. septembra, gde je vodio razgovore sa Staljinom, bio je samo u pratnji ličnih pratilaca. Zbog tajnosti boravka u Moskvi, pratioci Prlja i Čolić, nisu nikom od pripadnika Konjičkog eskadrona govorili gde su bili. Iz Krajove, Tito se 16. oktobra 1944. prebacio u Vršac, gde je ostao do 25. oktobra, kada je došao u oslobođeni Beograd. Neposredno pre njegovog dolaska, u Beograd je iz Vršca krenuo Ivan Milutinović, član Vrhovnog štaba, ali je brod u koji se ukrcao u Pančevu, 23. oktobra 1944. prilikom plovidbe naišao na minu i potonuo u blizini Višnjice. Pored Milutinovića, koji se utopio u Dunavu, stradao je i njegov pratilac Đuro Krivokapić (1922—1944), sa Cetinja, koji je poslednji borac Pratećeg bataljona poginuo u ratu.

Nakon odlaska Vrhovnog štaba i Konjičkog eskadrona sa Kupreškog polja za Bari, Prateći bataljon je privremeno uključen u sastav Prvog proleterskog korpusa, pod komandom Koče Popovića. Najpre se nalazio pod komandom Štaba korpusa, ali je 25. juna ukuljčen u sastav Prve proleterske divizije kao njegov 10. izviđački bataljon. U sastavu divizije, bataljon je prešao put od Kupreškog polja do Foče, usput vodeći borbe protiv neprijatelja. Nemačke i ustaško-domobranske jedinice, otpočele su sredinom juna 1944. ofanzivna dejstva na protoru centralne Bosne (Travnik, Donji Vakuf, Prozor) sa ciljem da sa severa i severozapada snage 1. proleterske i 10. krajiške divizije odbace na liniju Sarajevo—Konjic—Mostar. Višednevne borbe vođene su na planinama Vranici i Bitovnji, a u njima je učestvovao i Prateći bataljon, vodeći borbe protiv nemačkih i domobranskih snaga na prevoju Sarajevska vrata, na Vranici, gde je 25. juna 1944. pretrpeo gubitke od pet mrtvih. Dolaskom u rejon Foče, početkom jula 1944. divizija je vodila borbe protiv delova 7. SS divizije Princ Eugen, u kojima su učestvovali Trinaesta proleterska brigada i delovi Treće krajiške brigade. Prateći bataljon je tada imao zadatak da sa delom snaga obezbedi most preko Drine i obrazuje posadu u Foču, a sa ostalim snagama zaposedne uzvišenja između Foče i Krčinog brda. U borbama od 6. do 10. jula 1944. uspeo je da odbije sve pokušaje neprijatelja da ovlada mostom i prodre u Foču. U ovim borbama poginulo je pet boraca Pratećeg bataljona. Sredinom jula zajedno sa Trećom krajiškom brigadom, pošao je prema Durmitoru, gde je 20. jula 1944. stavljen pod komandu Štaba Drugog udarnog korpusa, pod komandom Radovana Vukanovića i određen za obezbeđenje partizanskog aerodroma u Njegovuđama, kod Žabljaka.

Borci Pratećeg bataljona u Valjevu, oktobra 1944.

Sve do polovine avgusta 1944, Prateći bataljon je obezbeđivao improvizovani aerodrom u Negovuđama, na koji su saveznički avioni dopremali vojnu pomoć za NOVJ. Kako bi sprečio prodor snaga NOVJ iz Crne Gore u Srbiju, nemački 5. brdski SS armijski korpus je 13. avgusta 1944, uz sadejstvo ustaško-domobranskih, bugarskih i četničkih jedinica, pokrenuo operaciju Ricebal sa namerom da jedinice Drugog udarnog, Trećeg bosanskog i 12. vojvođanskog korpusa nabaci na masiv Durmitora i tu uništi. Kako bi izbegle da budu opkoljene, partizanske jedinice su bile prinuđene da se povlače prema Durmitoru i Volujku, ali je njihov manevar bio otežan zbog zbegova naroda, kao i velikog broja ranjenika. Pod pritiskom jakih nemačkih snaga, Prateći bataljon je morao da se iz Nedovuđa povuče u pravcu Žabljaka, a potom u kanjon Tare, odakle je pošao ka Sušičkom jezeru, vodeći usput borbe sa nemačkim jedinicama. Kako bi partizanske snage, koje su se nalazile u ofanzivi, oslobodio ranjenika i time znatno olakšao njihovu pokretljivost, Vrhovni štab je naredio da se sa improvizovanog aerodroma u blizini sela Donja Brezna, kod Nikšića, 22. avgusta 1944. izvrši evakuacija preko hiljadu ranjenika. Nakon završetka ofanzive, Prateći bataljon je u očekivanju dolaska Vrhovnog štaba NOV i POJ, obezbeđivao aerodrom Brezna, na koji je nastavljeno doprenjamnje savezničke pomoći. U vreme boravka Vrhovnog komandanta NOV i POJ u Krajovi, Prateći bataljonu je 21. septembra 1944, zajedno sa Prvom armijskog grupom NOV i POJ, generala Peka Dapčevića, upućen u Srbiju. Prilikom prodora jedinica NOVJ u Srbiju, septembra 1944. borci Pratećeg bataljona vodili su u rejonu Jabuke, kod Prijepolja, borbe sa većom četničkom grupacijom, u kojoj su imale pet ranjenih boraca. Nakon razbijanja četnika, kod Prijepolja, bataljon je nastavio put preko Nove Varoši, Zlatibora, Arilja i Užičke Požege i početkom oktobra 1944. stigao u Valjevo. Ovde je odmah upućen na obezbeđenje aerodroma u Divcima. Tokom boravka bataljona u Valjevu i Divcima, borci su odlazili u okolna sela i učestvovali na zborovima na kojima je vršena mobilizacija u NOVJ. Kako je odziv bio dobar, od mobilisanog ljudstva iz okoline Valjeva, formirana je u bataljonu Peta četa, koja je posle obuke rasformirana, a njeno ljudstvo upućeno u druge partizanske jedinice. U Valjevu je 127 boraca Pratećeg bataljona unapređeno u podoficirske i oficirske činove.

Članovi Vrhovnog štaba NOV i POJ, predvođeni zamenikom Vrhovnog komandanta Aleksandrom Rankovićem, napustili su Vis i partizanskim brodom Bakar prešli u Bari, odakle su 16. oktobra 1944. savezničkim avionom prebačeni u Divce. Ovde ih je sačekao Prateći bataljaon, u čijoj su pratnji, istog dana prešli u Aranđelovac, gde su ostali do 21. oktobra i završetka borbi za oslobođenje Beograda. Tokom boravka u Aranđelovcu, bataljon je većim delom bio smešten u zgradi železničke stanice, dok je deo boraca bio razmešten po kućama. Potom su vozom i kamionima, preko Mladenovca, stigli u Beograd i iskrcali se na stanici u Topčideru. Borci bataljona smešteni su tada u veliku zgradu na Topčiderskoj zvezdi, dok je deo boraca razmešten u objekte u Rumunskoj i Tolstojevoj ulici, koje je obezbeđivao. Prvi vod Druge čete ušao je u poluoslobođeni Beograd, zajedno sa Rankovićem i grupom članova Vrhovnog štaba, koja je izvršila pripreme za dolazak Vrhovnog komandanta NOV i POJ, ostalih članova Vrhovnog štaba NOV i POJ i ostatka Pratećeg bataljona.

Formiranje Gardijske brigade, 1944.

Nakon dolaska u Beograd, 25. oktobra 1944. Josip Broz Tito smestio se u kuću u Rumunskoj ulici 15, u kojoj je tokom borbi za oslobođenje grada boravio Štab Prve armijske grupe NOV i POJ predvođen generalom Pekom Dapčevićem. Konjički eskadron smešten je tada u krug rezidencije, a sovjetski oficiri, koji su se nalazili u Titovoj pratnji, u zasebnu kuću na Dedinju. Druga četa Pratećeg bataljona preuzela je šire obezbeđenje rezidencije. Kako su se borbe protiv nemačko-ustaških snaga u Sremu, vodile u neposrednoj blizini Beograda, Četvrta protvivavionska četa je na krovu prizemne zgrade u krugu rezidencije postavila dva laka protivavionska mitraljeza. Protivvazdušnu odbranu oko rezidencije pojačale su i sovjetske jedinice postavljanjem jedne vaterije na položaj u obližnjoj Lackovićevoj ulici. Neposredno pred Titov dolazak u Beograd, osnovan je u sastavu Pratećeg bataljona Specijalni vozni park namenjen za potrebe Vrhovnog komandanta, koji je u početku imao svega nekoliko motornih vozila, od kojih dva putnička. Komandant voznog parka bio je kapetan Nikica Prlja, Titov pratilac-vozač. Krajem 1944. vozni park je ojačan dolaskom grupe od desetak podoficira iz Baze NOVJ u Bariju, gde su završili kurseve za vozače, saobraćajce i mehaničare.

Major Milan Žeželj, prvi komandant Gardijske brigade

Ratni put Pratećeg bataljona Vrhovnog štaba NOV i POJ završen je 1. novembra 1944. kada je preformiran u Gardijsku brigadu NOVJ, koja se sastojala iz dva pešadijska bataljona, oficirske i automobilske čete, specijalnog voznog parka, intendanture i saniteta. Ulogu neposrednog obezbeđenja Vrhovnog komandanta, umesto Konjičkog eskadrona, preuzela je Oficirska četa, čiji je komandir bio Rade Ristanović, dotadašnji komandir eskadorna. Za komandanta Gardijske brigade i ujedno ađutanta Vrhovnog komandanta NOV i POJ postavljen je major Milan Žeželj, dotadašnji komandant Trinaeste proleterske brigade Rade Konačar, a pored njega u Štabu Gardijske brigade bili su — politički komesar Milivoje Radovanović Farbin, zamenik komandanta Stojan Žugić, pomoćnik političkog komesara Pero Đurić, intendant Gavrilo Dotlić i dr. Dotadašnji komandant Pratećeg bataljona major Milorad Janković postao je tada komandant Prvog bataljona Gardijske brigade. Štab Gardijske brigade smestio se u Dom garde u Topčideru, u nekadašnjem sedištu Kraljeve garde Jugoslovenske vojske. Reorganizacijom snaga NOVJ one su 1. januara 1945. preimenovane u Jugoslovensku armiju (JA), a Vrhovni štab je 1. marta 1945. preimenovan u Generalštab. S tim u vezi, Gardijska brigada NOVJ postala je Gardijska brigada JA.

Pripadnici Gardijske brigade su do kraja rata maja 1945. obezbeđivali Vrhovnog komandanta prilikom njegovih poseta Sremskom frontu — 12. decembra 1944. i 16. januara 1945. godine. Prilikom prve posete, na položajima Prve proleterske divizije, kod Stare Pazove, neposrednu pratnju činili su borci Prvog bataljona. Drugu posetu, na položajima Prve proleterske brigade, kod Šidskih Banovaca, izvedena je u pratnji komandanta Prve armije Peka Dapčevića i zamenika Vrhovnog komandanta Aleksandra Rankovića. Poseta Vrhovnoh komandanta Savezničkih snaga za Sredozemlje, feldmaršala Harolda Aleksandera, od 21. do 28. februara 1945, bila je prva poseta nekog visokog gosta iz inostranstva, kome je doček upriličila Počasna četa Gardijske brigade. Povodom Međunarodnog praznika rada, 1. maja 1945. održana je u Beogradu prva vojna parada Jugoslovenske armije. Svečana tribina nalazila se na Terazijama, kod hotela Moskva, a ispred tribine su u počasnom špaliru stajali pripadnici Oficirske čete Gardijske brigade. Više od polovine sastava Oficirske čete bili su nosioci Partizanske spomenice 1941, a trojica su odlikovana Ordenom narodnog heroja.

Počasna straža JNA u Kući cveća

Nakon završetka rata, Gardijska brigada je nekoliko puta menjala strukturu i sastav. Novembra 1946. prerasla je u Gardijsku diviziju, sa tri gardijske brigade i pratećim prištabskim jedinicama, a marta 1948. je preformirana u Komandu garde Jugoslovenske armije, kada dobija rang vojne oblasti, a njene brigade postaju pukovi, dok je suštinske poslove garde obavljao Specijalni gardijski puk, sastava tri bataljona, dve samostalne čete i dva voda. Nove izmene u gardi bile su 1953, kada je smanjena formacija Garde JNA i kada je Specijalni gardijski puk prerastao u 118. specijalnu gardijsku brigadu. Komandi garde tada su pridodati Mornarički odred sa Briona i Odred gardijskih brodova. Decembra 1961. izvršene su najveće do tada izmene u sastavu garde, usled čega je rasformirana Komanda garde i njeni organi, a 118. specijalna brigada postala je Gardijska brigada i preuzela ulogu dotadašnje Komande garde. Tom prilikom razdvojene su funkcije ađutanta Vrhovnog komandanta i komandanta Gardijske brigade, a Štab Gardijske brigade bio je podčinjen ađutantu Vrhovnog komandanta. Ovakav sastav Gardijska brigada imala je sve do 1980, kada je smanjena njena formacija, a ona preimenovana u Gardijsku motorizovanu brigadu, čiji je Štab bio neposredno potčinjen Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu, a naređenja primao od Kabineta Predsedništva SFRJ. Pripadnici garde su od Titove sahrane, a kasnije osnivanja Memorijalnog centra Josip Broz Tito, vršili posao obezbeđenja objekta i davanja počasne straže u Kući cveća. Ovakva formacija garde ostala je do transformacije JNA u Vojsku Jugoslavije, 1992. kada je formiran Korpus specijalnih snaga, u koju je ukuljučena Gardijska motorizovana brigada.

Komandni sastav

Prikaz komandnog sastava svih pratećih jedinica Vrhovnog štaba, od formiranja Straže septembra 1941. do formiranja Gardijske brigade, novembra 1944. godine.

Straža Vrhovnog štaba (24.9 — 16.12.1941):

• Lazo Tripković, komandir

Prateći vod Vrhovnog štaba (16.12.1941 — 18.3.1942):

• Lazo Tripković, komandir
• Albin Pibernik, politički delegat voda, od februara 1942.

Prateća četa Vrhovnog štaba (18.3 — 4.11.1942):

• Momčilo Đurić, komandir
• Lazo Tripković, zamenik komandira
• Albin Pibernik, politički komesar
• Vladan Bojanić, zamenik političkog komesara

Prateći bataljon Vrhovnog štaba (4.11.1942 — 4.11.1944):

• komandanti:
  • Momčilo Đurić, od formiranja do novembra 1943.
  • Milorad Mića Janković, od novembra 1943. do novembra 1944.
• politički komesari:
  • Živorad Jeremić Modelar, od formiranja do juna 1943.
  • Đuro Bošković, od juna do novembra 1943.
  • Drago Božović, od novembra 1943. do novembra 1944.
• zamenici komandanta:
  • Milorad Mića Janković, od formiranja do novembra 1943.
  • Rade Ristanović, od novembra 1943. do novembra 1944.
• zamenici političkog komesara:
  • Branka Savić, od formiranja do juna 1943.
  • Velimir Radičević, od juna do novembra 1943.
  • Radovan Grković, od novembar 1943. do februara 1944.
  • Branko Vučinić, do februara do septembra 1944.
  • Jovo Marčeta, od septembra od novembra 1944.

Komandni sastav Štaba Prve pešadijske čete

Prva pešadijska četa Pratećeg bataljona formirana je 4. novembra 1942. u Bosanskom Petrovcu.

• komandir:
  • Bogosav Mitrović Šumar, od formiranja do marta 1944.
  • Pero Trikić, od marta do novembra 1944.

• politički komesar:
  • Stevan Balaban, od formiranja do juna 1943.
  • Lazo Balać, od juna 1943. do novembra 1944.

• zamenik komandira:
  • Petar Trikić, od formiranja do marta 1944.

• zamenik političkog komesara:
  • Vojin Stijepović, od formiranja do juna 1943.
  • Dušan Vujanović, od juna do novembra 1943.
  • Mile Vranješ, od novembra 1943. do novembra 1944.

• omladinski rukovodilac:
  • Mile Vranješ, od formiranja do novembra 1943.
  • Nikola Beko, od novembra 1943. do novembra 1944.

Komandni sastav Štaba Druge pešadijske čete

Druga pešadijska četa Pratećeg bataljona formirana je 4. novembra 1942. u Bosanskom Petrovcu.

• komandir:
  • Dimitrije Koljković Diša, od formiranja do septembra 1944.
  • Simo Sabljić, od septembra do novembra 1944.

• politički komesar:
  • Radomir Dudić, od formiranja do novembra 1943.
  • Rajko Guberinić, od novembra 1943. do novembra 1944.

• zamenik komandira:
  • Ratko Popović, od formiranja do juna 1943.
  • Marko Radulović, od juna do novembra 1943.
  • Simo Sabljić, od novembra 1943. do marta 1944.

• zamenik političkog komesara:
  • Dragutin Božović, od formiranja do novembra 1943.
  • Solomon Romano, do septembra 1943.
  • Ljubomir Stojin, od septembra 1943. do novembra 1944.

• omladinski rukovodilac:
  • Zarije Strugar, od formiranja do juna 1943.

Komandni sastav Štaba Treće pešadijske čete (od marta 1944. Četvrta pešadijska četa)

Treća pešadijska četa Pratećeg bataljona formirana je marta 1943. u Gvozi, kod Foče, ali je rasformirana jula 1943, nakon bitke na Sutjesci, radi popune Prve i Druge čete. Obnovljena je februara 1944. u Drvaru, od voda za obezbeđenje savezničkih vojnih misija, a marta 1944. nakon formiranja mitraljesko-protivavionske čete preimenovana je u Četvrtu četu.

• komandir:
  • Petar Jovanović Komirićanac, od formiranja do jula 1943.
  • Marko Radulović, od februara do novembra 1944.

• politički komesar:
  • Milovan Batanović Batan, od formiranja do jula 1943.
  • Kosta Stojanović, od februara do novembra 1944.

• zamenik komandira:
  • Vojislav Stojčić, od formiranja do jula 1943.
  • Simo Sabljić, od februara do septembra 1944.

• zamenik političkog komesara:
  • Grozdan Đukanović, od formiranja do jula 1943.
  • Borivoje Sekić, od februara do novembra 1944.

• omladinski rukovodilac:
  • Radovan Dodig, od formiranja do jula 1943.

Komandni sastav Štaba Treće inžinjerijske čete (od marta 1943. Četvrta inžinjerijska četa)

Treća inžinjerijska četa Pratećeg bataljona formirana je 23. novembra 1943. u Bosanskom Petrovcu, ali je nakon formiranja Treće pešadijske čete, marta 1943, preimenovana u Četvrtu inžinjerijsku četu. U sastavu Pratećeg bataljona ostala je do septembra 1943. kada je od nje formiran Inžinjerijski bataljon Vrhovnog štaba.

• komandir:
  • Dušan Novaković, od formiranja do septembra 1943.

• politički komesar:
  • Milutin Despotović Omladinac, od formiranja do septembra 1943.

• zamenik komandira:
  • Radojica Vuković, od formiranja do marta 1943.
  • Milovan Piper, od marta do septembra 1943.

• zamenik političkog komesara:
  • Vjekoslav Spoja, od formiranja do septembra 1943.

• omladinski rukovodilac:
  • Stanko Štetić, od formiranja do septembra 1943.

Komandni sastav Štaba Treće mitraljesko-protivavionske čete

Treća mitraljesko-protivavionska četa Pratećeg bataljona formirana je marta 1944. u Drvaru.

• komandir:
  • Andrija Medić, od formiranja do novembra 1944.

• politički komesar:
  • Mile Ćuruvija, od formiranja do novembra 1944.

• zamenik političkog komesara:
  • Janko Bajić, od formiranja do novembra 1944.

Komanda Konjičkog eskadrona

Konjički eskadron Pratećeg bataljona, formiran je avgusta 1943. na Petrovom Polju, kao jedinica koja se starala o neposrednom obezbeđenju Vrhovnog komandanta NOV i POJ. Nakon formiranja Gardijske brigade, Konjički eskadron je reorganizovan u Oficirsku četu.

• komandiri:
  • Rade Ristanović, od formiranja do novembra 1943.
  • Predrag Gligorić Dragan, od novembra 1943. do novembra 1944.

• politički komesari:
  • Damjan Rodić, od formiranja do novembra 1944.

• zamenici komandira:
  • Predrag Gligorić Dragan, od formiranja do novembra 1943.

• zamenici političkog komesara:
  • Grozdan Đukanović, od formiranja do marta 1944.
  • Radovan Dodig, od marta od novembra 1944.

Lični pratioci Vrhovnog komandanta i članova Vrhovnog štaba

• Lični pratioci Vrhovnog komandanta:
  • Boško Čolić, od septembra 1941. do kraja rata
  • Đuro Vujović Španac, od ferbruara 1942. do juna 1943.
  • Rade Ristanović, od juna 1942. do avgusta 1943. i od avgusta 1944. do kraja rata
  • Nikola Nikica Prlja (vozač), od avgusta 1942. do kraja rata
  • Zarije Strugar, od juna 1943. do kraja rata
• Lični pratioci članova Vrhovnog štaba:
  • Milorad Grujičić, pratilac Aleksandra Rankovića
  • Vlado Miklavc, pratilac Edvarda Kardelja
  • Mirko Dobrilović, pratilac Edvarda Kardelja
  • Đuro Krivokapić, pratilac Ivana Milutinovića
  • Ljuban Šipka, pratilac Arsa Jovanovića

Narodni heroji

Osam boraca pratećih jedinica Vrhovnog štaba, od njenog formiranja septembra 1941. do formiranja Gardijske brigade, novembra 1944. proglašeno je za narodne heroje.

Orden narodnog heroja

• Poginuli borci:
  • Đuro Vujović Španac (1911—1943) lični pratilac Vrhovnog komandanta i borac Pratećeg voda, Prateće čete i Pratećeg bataljona (decembar 1941 — jun 1943). Kao jugoslovenski dobrovoljac borio se u Španskom građanskom ratu. Nakon napada na Pljevlja, decembra 1941. postao je borac Prve proleterske brigade, ali je ubrzo potom, kao jedan od boljih boraca, prebačen u sastav Pratećeg voda gde je zajedno sa Boškom Čolićem određen za ličnog pratioca Vrhovnog komandanta NOV i POJ Josipa Broza Tita. Poginuo je 9. juna 1943, za vreme bitke na Sutjesci, kada je prilikom nemačkog bombardovanja ranjen Josip Broz Tito. Za narodnog heroja proglašen je 4. jula 1946. godine.
  • Petar Jovanović Komirićanac (1911—1944) borac Prateće čete i Pratećeg bataljona (mart 1942 — februar 1944). U sastav Prateće čete došao prilikom njenog formiranja marta 1942, zajedno sa grupom boraca iz Valjevskog partizanskog odreda, čiji je bio borac. U Pratećem bataljonu bio najpre borac Prve čete, a od marta 1943. komandir Treće čete. Februara 1944. prebačen u tada formiranu Treću srpsku proletersku brigadu, na dužnost zamenika komandanta bataljona. Poginuo je 1. novembra 1944. u borbama za oslobođenje Čačka. Za narodnog heroja je proglašen 6. jula 1953. godine.
  • Vlado Miklavc Henrik (1918—1944) pratilac Edvarda Kardelja i borac Pratećeg bataljona (novembar 1943 — maj 1944). Kao Kardeljev pratilac, na putu od Kočevja do Jajca, novembra 1943. raspoređen je u Konjički eskadron Pratećeg bataljona. Poginuo je tokom desanta na Drvar, 25. maja 1944. prilikom borbi za odbranu pećine u kojoj se nalazio Vrhovni štab. Za narodnog heroja je proglašen 20. jula 1951. godine.
  • Milorad Mića Stanojlović (1919—1942) borac Prateće čete (mart — septembar 1942). U sastav Prateće čete došao prilikom njenog formiranja marta 1942, zajedno sa grupom boraca iz Valjevskog partizanskog odreda, čiji je bio borac. Nalazio se na dužnosti komandira Prvog voda. Poginuo je 30. septembra 1942, prilikom upada u četničku zasedu, koja se nalazila u neposrednoj blizini mesta boravka Vrhovnog štaba NOP i DVJ, u Mliništu, kod Mrkonjić Grada. Za narodnog heroja proglašen je 7. jula 1953. godine.

Partizanska spomenica 1941.

• Preživeli borci:
  • Đuro Dulić Lala (1912—2006) borac Prateće čete (mart—septembar 1942). U sastav Prateće čete došao prilikom njenog formiranja marta 1942, zajedno sa grupom boraca iz Valjevskog partizanskog odreda, čiji je bio borac. Septembra iste godine upućen u Dvanaestu slavonsku brigadu, gde je preuzeo dužnost komandanta Prvog bataljona. Kraj rata dočekao na dužnosti komandanta 12. slavonske divizije. Nakon rata nastavio službu u JNA, penzionisan je 1973. u činu general-potpukovnika. Ordenom narodnog heroja odlikovan je 24. jula 1953. godine.
  • Radovan Grković (1913—1974) borac Pratećeg bataljona (avgust 1943 — februar 1944). Nakon završetka partijskog kursa, avgusta 1943. raspoređen je u Prateći bataljon, gde je krajem novembra iste godine od Vece Radičevića preuzeo je dužnost zamenika političkog komesara. Ovu dužnost obavljao je do februara 1944. kada je po partijskom zadatku poslat u Toplicu na dužnost instruktora Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju. Kraj rata dočekao je na dužnosti rukovodioca Drugog odseka Odeljenja za zaštitu naroda (OZN) za Srbiju. Nakon rata bio aktivni društveno-politički radnik SR Srbije. Ordenom narodnog heroja odlikovan je 27. novembra 1953. godine.
  • Radojica Nenezić (1921—1995) borac Prateće čete (mart—septembar 1942). U sastav Prateće čete došao prilikom njenog formiranja marta 1942, zajedno sa grupom boraca iz Mačvanskog partizanskog odreda, čiji je bio borac. Septembra 1942. poslat je u Slavoniju, na dužnost komandanta bataljona Prvog psunjskog odreda. Kraj rata dočekao na dužnosti komandanta 28. slavonske divizije. Nakon rata nastavio službu u JNA, penzionisan je 1981. u činu general-pukovnika. Ordenom narodnog heroja odlikovan je 20. decembra 1951. godine.
  • Velimir Radičević (1914—2017) borac Pratećeg bataljona (jun — avgust 1943). U sastav Pratećeg bataljona došao je posle završetka bitke na Sutjesci, juna 1943. sa dužnosti zamenika političkog komesara Četvrtog bataljona Pete proleterske crnogorske brigade. Po dolasku je od Branke Savić preuzeo dužnost zamenika političkog komesara Pratećeg bataljona. Ovu dužnost vršio je do Drugog zasedanja AVNOJ-a u Jajcu, krajem novembra 1943. kada je upućen u Dalmaciju na dužnost zamenika političkog komesara Devete dalmatinske brigade. Kraj rata dočekao je na dužnosti zamenika političkog komesara Pete srpske divizije Korpusa narodne odbrane Jugoslavije. Nakon rata nastavio službu u JNA, penzionisan je 1971. u činu general-potpukovnika. Ordenom narodnog heroja odlikovan je 10. jula 1953. godine.

Literatura

• Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda, tom II, knjiga VI — Dokumenta Vrhovnog štaba Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije 1942. Beograd: Vojno istorijski institut JNA. 1957.  COBISS.SR 58787079
• Vojna enciklopedija tom III. Beograd. 1972.  COBISS.SR 42775559
• Vojna enciklopedija tom VII. Beograd. 1974.  COBISS.SR 72965895
• Leksikon Narodnooslobodilačkog rata i revolucije u Jugoslaviji 1941—1945. tom II. Beograd—Ljubljana: Narodna knjiga—Partizanska knjiga. 1980.  COBISS.SR 49300743
• Narodni heroji Jugoslavije tom I. Beograd: Narodna knjiga. 1982.  COBISS.SR 48700167
• Narodni heroji Jugoslavije tom II. Beograd: Narodna knjiga. 1982.  COBISS.SR 48703239
• Stanišić, Milija (1984). Kadrovi revolucije — Crnogorci na rukovodećim dužnostima u NOR naroda i narodnosti Jugoslavije 1941—1945. Titograd: Istorijski institut SR Crne Gore; NIO „Pobjeda”; Marksistički centar CK Saveza komunista CG.  COBISS.SR 36415239
• Drvarska operacija — za pobjedu i slobodu, učesnici govore — naučni skup 23. i 24. maja 1984. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar. 1986.  COBISS.SR 27688455
• Karović, Selim (1987). Titove ratne staze 1941—1945. Čakovec: Zrinski.  COBISS.SR 49275399
• Prateći bataljon Vrhovnog štaba Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije — zbornik sećanja. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar. 1987.  COBISS.SR 33023495
• Kučan, Viktor (1996). Borci Sutjeske. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.  COBISS.SR 48005900
• Mladenović, Miroslav (2006). Tito od ustanka do pobede 1941—1945. Beograd.  COBISS.SR 126116108
• Radošević, Todor (2010). Prva proleterska divizija — tom II. Beograd: Sekcija boraca Prve proleterske NOU brigade.  COBISS.SR 199105292
• Milutinović, Miroslav (2015). Automobili i Josip Broz Tito 1912—1980. Beograd: Službeni glasnik.  COBISS.SR 214237452