Википедија

Mađarska

држава у средњој Европи

Mađarska (mađ. Magyarország) suverena je država y jugoistočnom delu srednje Evrope koja se prostire na 93.030 km2 Panonske nizije.[8] Mađarska se na severu graniči sa Slovačkom, na severoistoku sa Ukrajinom, na istoku i jugoistoku sa Rumunijom, na jugu sa Srbijom, na jugozapadu sa Hrvatskom i Slovenijom, a na zapadu sa Austrijom. Mađarska ima skoro 10 miliona stanovnika, uglavnom etničkih Mađara i značajnu romsku manjinu. Mađarski, službeni jezik, najrasprostranjeniji je uralski jezik na svetu i među nekoliko neindoevropskih jezika koji se naširoko govore u Evropi.[9] Glavni i najveći grad je Budimpešta; druge velike urbane oblasti čine Debrecin, Segedin, Miškolc, Pečuj i Đer.

Mađarska
Magyarország  (mađarski)
Himna: Himnusz (mađarski)[1]
(srp. Химна)
Položaj Mađarske
Glavni grad i najvećiBudimpešta
47° 26′ N 19° 15′ E / 47.433° S; 19.250° I / 47.433; 19.250
Službeni jezikmađarski
Vladavina
Oblik državeunitarna parlamentarna ustavna republika
 — PredsednikTamaš Šuljok
 — Predsednik VladeViktor Orban
 — Predsednik Narodne skupštineLaslo Kover
Zakonodavna vlastNarodna skupština
Istorija
Stvaranje‍
 — Kneževina Ugarska895.[2]
 — Kraljevina Ugarska25. decembar 1000.[3]
 — Zlatna bula24. april 1222.
 — Mohačka bitka29. avgust 1526.
 — Budimska bitka2. septembar 1686.
 — Mađarska revolucija 1848.15. mart 1848.
 — Austrougarska30. mart 1867.
 — Trijanonski sporazum4. jun 1920.
 — Treća Republika23. oktobar 1989.
 — Pristup u NATO12. mart 1999.
 — Pristup u EU1. maj 2004.
 — Novi Ustav1. januar 2012.
Geografija
Površina‍
 — ukupno93.030 km2 (108)
 — voda (%)3,7[4]
Stanovništvo‍
 — 2023.9.597.085[5] (95)
 — gustina105 st./km2 (78)
Ekonomija
BDP / PKM≈ 2023.
 — ukupnoRast 421,683 mlrd. $[6] (53)
 — po stanovnikuRast 43.601 $[6] (43)
IHR (2022)0,851[7] (47) — veoma visok
Valutamađarska forinta
 — kod valuteHUF
Ostale informacije
Vremenska zonaUTC +1 (CET)
UTC +2 (CEST)
Internet domen‍.hu[a]‍
Pozivni broj+36
Vozi se nadesnoj strani
Registarske tabliceHU
^ Takođe se koristi i domen .eu, koji se koristi i u drugim državama članicama Evropske unije.

Teritorija današnje Mađarske je vekovima bila raskrsnica raznih naroda, uključujući Kelte, Rimljane, germanska plemena, Hune, zapadne Slovene i Avare. Temelji Mađarske uspostavljeni su krajem 9. veka nove ere kada je veliki vezir Mađara Arpad osvojio Panonsku niziju.[10][11] Njegov praunuk Stefan I stupio je na presto 1000. godine, stvorivši Kraljevinu Ugarsku. Do 12. veka postala je regionalna sila, dostigavši svoj kulturni i politički vrhunac u 15. veku.[12] Nakon Mohačke bitke 1526. godine, Ugarsku je delimično okupiralo Osmansko carstvo (1541—1699). Pala je pod vlast Habzburga na prelazu iz 18. veka, a kasnije se pridružila Austrijskom carstvu da bi formirala Austrougarsku, veliku silu početkom 20. veka.[13]

Austrougarska se raspala nakon Prvog svetskog rata, a Trijanonskim sporazumom uspostavljene su sadašnje granice Mađarske, čime je izgubila 71% svoje teritorije, 58% stanovništva i 32% etničkih Mađara.[14][15][16] Nakon burnog međuratnog perioda, Mađarska se pridružila silama Osovine u Drugom svetskom ratu, pretrpevši značajnu štetu i žrtve.[17][18] Posleratna Mađarska je postala satelitska država Sovjetskog Saveza, što je dovelo do uspostavljanja Narodne Republike Mađarske. Nakon neuspele revolucije 1956. godine, Mađarska je postala relativno slobodnija, iako još uvek represivna, članica Istočnog bloka. Uklanjanje granične ograde između Mađarske i Austrije ubrzalo je raspad Istočnog bloka, a potom i Sovjetskog Saveza.[19] Dana 23. oktobra 1989. Mađarska je postala demokratska parlamentarna republika.[20] Pristupila je Evropskoj uniji 2004, a deo je šengenske zone od 2007. godine.[21] Međutim, tokom vlasti aktuelnog predsednika Vlade Viktora Orbana, mnogi politikolozi smatraju da je Mađarska doživela demokratsko nazadovanje, zbog njegovog ograničavanja slobode štampe, erozije nezavisnosti sudske vlasti i podrivanja višestranačke demokratije.[22][23][24][25][26]

Mađarska je srednja sila u međunarodnim odnosima, najviše zahvaljujući svom kulturnom i ekonomskom uticaju.[27] Smatra se razvijenom zemljom sa privredom sa visokim dogotkom i zauzima 40. mesto u Indeksu humanog razvoja, sa građanima koji uživaju univerzalnu zdravstvenu zaštitu i besplatno srednje obrazovanje.[28][29] Mađarska ima dugu istoriju značajnog doprinosa umetnosti, muzici, književnosti, sportu, nauci i tehnologiji.[30][31][32][33] Trinaesta je najpopularnija turistička destinacija u Evropi, koja je privukla 15,8 miliona međunarodnih turista 2017. godine.[34] Član je brojnih međunarodnih organizacija, uključujući Ujedinjene nacije, NATO, STO, Svetsku banku, Međunarodnu incesticionu banku, Azijsku banku infrastrukturnih investicija, Savet Evrope, Višegradsku grupu i država posmatrač u Savetu turkofonih država.[35]

Etimologija uredi

„H“ u nazivu Mađarske (i latinske Hungaria) najverovatnije potiče iz istorijskih asocijacija na Hune, koji su naselili Ugarsku pre Avara. Ostatak reči potiče od latinizovanog oblika vizantijskog grčkog Oungroi (Ουγγροι). Grčko ime bi moglo biti pozajmljeno iz starobugarskog agrinu, zauzvrat iz ogursko-turskog Onogura ('deset [plemena] Ogura'), možda ući u slovenski preko dijalekatskog *Ongur.[36] Onogur je bio zbirni naziv za plemena koja su se kasnije pridružila bugarskoj plemenskoj konfederaciji koja je vladala istočnim delovima Ugarske posle Avara.[37][38] Peter B. Golden takođe razmatra teoriju Arpada Berte, koji je sugerisao da ime potiče od hazarskog turskog ongar (oŋ „pravo“, oŋar- „učiniti nešto bolje, ispraviti“, oŋgar- „učiniti nešto bolje“, staviti (to) desno," oŋaru "prema desno") "desno krilo". Ovo ukazuje na ideju da je Unija Mađara pre osvajanja formirala „desno krilo“ (= zapadno krilo) hazarskih vojnih snaga.[39] Mađarski endonim je Magyarország, koji se sastoji od magyar („mađarski“) i ország („zemlja“). Naziv "Mađar", koji se odnosi na narod zemlje, tačnije odražava naziv zemlje na nekim drugim jezicima kao što su turski, persijski i drugi jezici kao što su Mađaristan ili Zemlja Mađara ili slično. Reč magyar je preuzeta od imena jednog od sedam velikih polunomadskih mađarskih plemena, magyeri.[40][41][42] Prvi element magi je verovatno od protougarskog *mäńć- 'čovek, osoba', koji se takođe nalazi u imenu naroda Mansi (mäńćī, mańśi, måńś). Drugi element eri, 'čovek, muškarci, loza', opstaje u mađarskom férj 'muž', i srodan je sa Mari erge 'sin', finskim arhaičnim yrkä 'mladić'.[43]

Geografija uredi

Glavni članak: Geografija Mađarske

Države sa kojima se Mađarska graniči su: Slovačka, Ukrajina, Rumunija, Srbija, Hrvatska, Slovenija i Austrija. Površina države iznosi 93.011,4 km². Mađarska se nalazi između 45° i 49° severne geografske širine, i 16° i 23° istočne geografske dužine.

Ravnice Panonske nizije pokrivaju veći deo Mađarske. Najvažnije regije u Panonskoj niziji su Mala mađarska ravnica i Velika mađarska ravnica. Najviša tačka je 183 m.

Prekodunavska Mađarska je brdovitiji predeo na zapadu od obronaka Alpa u oblasti Alpokalja (Alpska stopala) preko centralne zone Prekodunavskih planina i Mečeka do Vilanj planina na jugu. Najviša tačka ove oblasti je „Írott-kő“ visine 882 m.

Najviši vrhovi nalaze se na Karpatima na severu uz granicu sa Slovačkom kao Severne mađarske planine (najviši vrh: Kekeš, 1014 m).

 
Dunav kod Višegrada

Mađarska je zemlja bez izlaza na more. Njenu geografiju tradicionalno definišu njena dva glavna vodna puta, reke Dunav i Tisa. Mađarsku deli po pola Dunav (Duna); druge velike reke su Tisa (Tisza) i Drava (Dráva), dok na zapadu zemlje leži veliko jezero Balaton. Osim toga, Mađarska ima najveće termalno jezero na svetu, jezero Heviz.

Fitogeografski, Mađarska pripada srednjoevropskoj pokrajini Cirkumborealnog regiona u okviru Borealnog kraljevstva. Prema SFP, teritorija Mađarske pripada kopnenom ekoregionu panonskih mešovitih šuma.[44] Mađarska ima srednju ocenu indeksa integriteta šumskog pejzaža 2019 od 2,25/10, što ga je rangiralo na 156. mesto u svetu od 172 zemlje.[45]

Flora i fauna uredi

Mađarska ima veoma raznoliku floru i faunu. To je savršeno mesto za pronalaženje nekoliko istočno rasprostranjenih vrsta ili za pronalaženje drugih ugroženih ili uzbudljivih organizama, koji su retki drugde u Evropi.[46]

Fitogeografski Mađarska pripada srednjoevropskoj provinciji cirkumborealne oblasti u okviru borealnog potcarstva holarktičkog florističkog carstva.

Mađarska ima 10 nacionalnih parkova, 145 rezervata prirode i 35 zaštićenih predela.

Klima uredi

Klima je kontinentalna, sa hladnim i vlažnim zimama i toplim letima, a relativna izolacija karpatskog basena ponekad izaziva suše. Prosečna godišnja temperatura je 9,7 °C. Najviša izmerena temperatura je 41,9 °C u Kiškunhalašu 20. jula 2007. a najniža −35 °C u Miškolcu 16. februara 1940. Prosečna najviša temperatura leti je od 23 °C do 28 °C a prosečna najniža zimska temperatura je od −3 °C do −7 °C. Oblast oko Pečuja se ponekad svrstava u Sredozemnu klimu ali je ova oblast tek neznatno toplija od ostatka zemlje i u njoj takođe zimi pada sneg.

Prosečne godišnje padavine iznose 600 mm, koje uglavnom donose cikloni sa severozapada ili zapada. Problem predstavljaju "provale oblaka" koje su češće na jugu zemlje (blizu granice sa Srbijom,Hrvatskom i Slovenijom), kada za vrlo kratko vreme padne velika količina kiše,a neretko se javlja i grad.

Mađarska je rangirana na šestom mestu u indeksu zaštite životne sredine od strane GW/CAN.[47]

Nacionalni parkovi uredi

U Mađarskoj postoji 10 nacionalnih parkova. Nacionalni parkovi Agtelek i Hortobađ se nalaze na spisku Svetske baštine

Istorija uredi

Glavni članak: Istorija Mađarske

Pre doseljavanja Mađara uredi

Današnja teritorija Mađarske je od 9. godine. p. n. e. do kraja 4. veka bila deo rimske provincije Panonije. U 4. veku su je naselili Huni pod vođstvom Atile, biča Božijeg. Potom ovo područje naseljavaju germanska plemena. Nakon njih dolaze Avari i Sloveni.

 
Dolazak Mađara u Panonsku niziju pod vođstvom Arpada

Prapostojbina Mađara uredi

Mađarska prapostojbina (Magyar Őshaza), je teorijska prapostojbina Mađara. Neki veruju da je bila smeštena istočno od Urala, dok je neki stavljaju na zapadnu stranu. Najpouzdaniji izvori je stavljaju na mesto današnjeg autonomnog okruga Hantija-Mansija, Ruske Federacije. Odatle su proto-Mađari se preselili južno, na teritorije zvane Magna Hungarija.

Naziv Magna Hungarija [48] (lat. Magna Hungaria), prvi put se spominje u spisima dominikanskog Fratra Julijana iz 1235. godine. To je lokacija gde su se naselili proto-Mađari i smeštena je na zapadnoj strani planine Ural, u regiji danas poznatoj po imenu Baškortostan, što je autonomna oblast u Rusiji. Mađari su se odatle pomerali ka jugozapadu u naselili Levediju i Etelkez, pre nego što su definitivno se nastanili na današnje prostore. Ostatak proto-Mađara je ostao i osnovao Paskatir u regiji današnjeg Baškotorstana.

Oko 833. godine, mađarska plemena su živela u Magna Hungarije koja je bila smeštena u okolini Urala i Levediji koja je bila egzistirala između reka Don i Dnjepar, i bila su u direktnom dodiru sa velikim carstvom Hazara.

Mađari su, u vremenskom periodu od 850. do 860. godine, iz svoje domovine Levedije bili potisnuti od strane Pečenjeza i prešli su na nove prostore koje su nazvali Etelkez (Etelköz). Mađari su stigli do Dunava negde oko 880. godine. Svoje latinsko ime Ugari po mnogim izvorima Mađari su dobili u ovom periodu. Po jednoj teoriji ime Ugari je poteklo od turske reči On-Oghur što bi značilo deset plemena[49], koji se odnosio na sedam mađarskih i tri kabarska plemena.[50] Takođe je i ime Utiguri Onoghur mogući izvor[51].

Mađarske hronike, tradicija i istoričari, mađarsko poreklo i identitet vezuju za plemena koja su došla u Karpatski basen u nekoliko talasa. Početak je vezan za Hune, koji su pozvani od strane Rimljana 361. Nastavljeni su sa Sekeljima, koji tvrde da su potomci Huna. Posle 586. dolaze Avari i na kraju 895. Mađari sa Arpadom na čelu.

Kao deo mađarske nacije računaju se i pripadnici članova naroda starosedelaca u Panonskoj niziji i članovi nekih drugih grupe naroda koji su kasnije došli i utopili se među etničke Mađare, kao što su: Jasi, Kumani, Sasi, Švabe, Slovaci, Ukrajinci, Srbi, Hrvati, Bugari i tako dalje.

Srednjovekovna Ugarska uredi

Glavni članak: Kraljevina Ugarska
 
Kruna Svetog Stefana

Mađari su naselili Panoniju 896, pod vođstvom Arpada. Mađari su 1001. primili hrišćanstvo, a Sveti Stefan Mađarski se krunisao za kralja. Ugarskom su vladali Arpadovići od 1001. do 1301, nakon čega pada pod strani uticaj.

Kraljevina Ugarska je zauzimala prostore današnje Mađarske, današnje Slovačke, pa sve do Transilvanije (Erdelja) u današnjoj Rumuniji, Karpatske Rutenije, Vojvodine (današnje severne Srbije), i još neke manje teritorije. Pored ovoga u koegzistenciji sa centralnim ugarskim kraljevstvom u personalnoj uniji su bile i Hrvatska i Slavonija, koje Austrougarskom nagodbom ulaze u sastav ugarskog dela carstva. Sve ove teritorije zajedno sa Kraljevinom Ugarskom su nosile zajednički naziv Zemlje krune Svetog Stefana i to od 1102. do 1918. godine.

Prvi vladari ugarskog kraljevstva su bili iz dinastije Arpadovića. U ranom 14. veku, ova dinastija je bila zamenjena sa Anžujskom dinastijom, a kasnije sa Jageloncima i takođe u raznim periodima sa nedinastičkim, nenaslednim, vladarima Žigmundom Luksemburškim i Matijom Korvinom.

Slabljenje i pad Ugarske uredi

Glavni članak: Istorija Mađarske u Osmanskom carstvu

U Mohačkoj bici 1526. Mađarska je pretrpela poraz od strane Turaka i prestala da postoji kao nezavisna država. Posle ove bitke, jedan deo Mađarske pada pod vlast Osmanskog carstva, drugi ulazi u sastav Habzburške monarhije, dok treći (Transilvanija) postaje polunezavisna država pod vrhovnom vlašću Osmanskog carstva.

U okviru Habzburške monarhije uredi

Glavni članak: Kraljevina Ugarska (1526—1867)

Krajem 17. veka, Habzburška monarhija zaposeda Transilvaniju i otomanske teritorije u Panonskoj niziji, tako da svi Mađari dolaze pod vlast Habzburga. U periodu reformacije, Mađari prilaze luteranstvu i kalvinizmu.

Mađari su 1848. godine podigli revoluciju protiv Habzburga, zahtevajući nacionalna prava. Ono što su Mađari tražili od Habzburga, nisu hteli da daju nemađarskom stanovništvu tadašnje Ugarske, što je jedan od razloga što su pripadnici ostalih narodnosti tadašnje Ugarske - Srbi, Hrvati, Slovaci i Rumuni, stali na stranu Habzburgovaca. Mađari su izgubili rat, a samim tim nisu ni ostvarili svoja nacionalna prava.

Austrougarska uredi

Glavni članci: Austrougarska i Kraljevina Ugarska (1867—1918)

Posle 1860. godine, Habzburška politika prema Mađarima se menja, tako da je 1867. godine Habzburška monarhija transformisana u Austrougarsku, u kojoj je Ugarska dobila veliki stepen autonomije. Granica između Austrije i Ugarske je išla rekom Lajtom. 8. juna 1867. Franc Jozef je krunisan u Budimu krunom Svetog Stefana. Budim je postala njegova rezidencija kao kralja Ugarske. Kraljica Elizabeta (Erzsébet királyné) je naročito mnogo vremena provodila u Budimu sa ugarskom aristokratijom.

Mađarska u 20. veku uredi

Ovaj ugovor je ostao punovažan sve do raspada monarhije 1918. godine, kada se posle Prvog svetskog rata i poraza Centralnih sila, Ugarska kraljevina raspala, Na centralnom području nekadašnje kraljevine formirana je Mađarska Demokratska Republika, a ostali delovi bivše kraljevine su pripali nacionalnim državama nemađarskih naroda, koji su naseljavali Ugarsku kraljevinu. Poslednji monarh Austrougarske, Karlo I, krunisan je 1916. u Budimpešti kao Karlo IV, kralj Ugarske. Napustio je presto 13. novembra 1918. i otišao u Švajcarsku.

72% teritorije koja je činila Kraljevinu Ugarsku u Austrougarskoj pripalo postojećim susednim zemljama Austriji i Rumuniji i novoformiranim državama Čehoslovačkoj i Kraljevini Jugoslaviji. Novoformiranoj Poljskoj pripao je Čarni Dunajec na Karpatima (deo nekadašnje županije Arva), a grad (županija) Fiume (Rijeka) pripala je 1924. godine Italiji. Nove granice su ozvaničene i ratifikovane 1920. godine Trijanonskim sporazumom, ostavljajući oko 3,5 miliona etničkih Mađara van matice. Ovo je bilo uređeno u skladu sa sporazumom poznatim kao 14 tačaka američkog predsednika Vudroa Vilsona. Nakon kratkotrajnih Mađarske Demokratske Republike, Mađarske Sovjetske Republike i Srpsko-mađarske republike Baranja-Baja nastupa period Kraljevine Mađarske od 1920. do 1946.

 
Posledice bitke za oslobođenje Budimpešte

U Drugom svetskom ratu (1939—1945), Mađarska je bila na strani sila Osovine. Pod komandom regenta Mikloša Hortija učestvovala je u razbijanju Jugoslavije 1941. godine zbog čega se tadašnji premijer Pal Teleki ubio, posle čega su mađarske trupe okupirale Bačku, Baranju, Međumurje i Prekumurje. Odredi stranke Strelasti krstovi učestvovali su u mnogim zločinima nad Srbima na okupiranim teritorijama posebno u toku Novosadske racije.

Narodna Republika Mađarska je u periodu 1945—1989. bila pod sovjetskim uticajem. Bila je članica Varšavskog ugovora. Do antikomunističke i antisovjetske pobune je došlo 1956. pod vođstvom Imre Nađa ali je ona ugušena a Mađarskom je vladao Janoš Kadar do sloma komunizma. Država je 1989. nakon revolucije izvršila tranziciju u demokratski višepartijski sistem i prešla na kapitalističko uređenje slobodnog tržišta i promenila ime u Republika Mađarska.

Mađarska je članica Evropske unije od 1. maja 2004. godine.

Stupanjem na snagu novog Ustava 1. januara 2012, ime države se promenilo iz Republika Mađarska (mađ. Magyar Köztársaság) u Mađarska (mađ. Magyarország).

Tokom migrantske krize 2015. godine, vlada je izgradila graničnu barijeru na mađarsko-hrvatskoj i mađarsko-srpskoj granici kako bi sprečila ilegalnu migraciju.[52] Mađarska vlada je takođe kritikovala zvaničnu politiku Evropske unije zbog toga što ne odvraća migrante od ulaska u Evropu.[53] Postavljanje barijera je imalo efekta, jer je od 17. oktobra 2015. godine na hiljade migranata dnevno preusmereno u Sloveniju.[54] Migracije su postale ključno pitanje na parlamentarnim izborima 2018. Fides je ponovo pobedio na izborima sa supervećinom.[55]

Krajem 2010-ih, Orbanova vlada se našla pod pojačanim međunarodnim kritikama zbog navodnih kršenja vladavine zakona. Evropski parlament je 2018. godine izglasao akciju protiv Mađarske u skladu sa odredbama člana 7 Ugovora o Evropskoj uniji . Mađarska je i dalje osporavala ove navode EP.[56]

Pandemija koronavirusa značajno je uticala na Mađarsku. Prvi slučajevi su objavljeni u Mađarskoj 4. marta 2020,[57] prvi smrtni slučaj jedanaest dana kasnije.[58] Dana 18. marta 2020. godine, generalni hirurg Sesilija Miler objavila je da se virus proširio na sve delove zemlje.[59] Nakon odobrenja prvih vakcina protiv kovida19 u Evropskoj uniji, u Mađarskoj je 26. decembra 2020. počela besplatna i dobrovoljna vakcinacija. U februaru 2021, nakon što je Mađarska postala prva zemlja EU koja je odobrila ruske i kineske vakcine, nakratko je uživala jednu od najviših stopa vakcinacije u Evropi.

Stanovništvo uredi

Glavni članak: Demografija Mađarske

Prema popisu[60] iz 2011. u Mađarskoj živi 9.937.628 stanovnika. Od toga Mađari čine 83,7%, Romi (3,2%), Nemci (1,9%), Slovaci (0,4%), Rumuni (0,4%), Hrvati (0,3%) Srbi (0,1%) i drugi (0,6%). Čak 14,7% odbilo je da se izjasni.

Populacija Mađarske 2001–2011
Narod Popis 2001 Popis 2011
Broj % Broj %
Mađari 9,416,045 92.3% 8,504,492 85.6%
Romi 189,984 2.0% 315,583 3.2%
Nemci 62,105 0.6% 185,696 1.9%
Rumuni 7,995 0.1% 35,641 0.4%
Slovaci 17,693 0.2% 35,208 0.4%
Hrvati 15,597 0.2% 26,774 0.3%
Srbi 3,816 0.0% 10,038 0.1%
Slovenci 3,025 0.0% 2,820 0.0%
Ostali 57,059 0.6% 73,399 0.9%
Nisu se izjasnili 570,537 5.6% 1,398,731 14.1%
Ukupno 10,198,315 9,937,628

Oko 99% stanovništva govori mađarski, ugrofinski jezik koji nije u srodstvu ni sa jednim susednim jezikom. Zaštićeni manjinski jezici su grčki, nemački, rumunski, slovački, slovenački, srpski, hrvatski i rusinski jezik.

Intraetničke grupe Mađara su: Sekelji, Paloci, Kumani, Jasi, Jasu i Čango Mađari.

Neke susedne zemlje imaju znatne mađarske manjine, pogotovo Slovačka, Rumunija (u Transilvaniji) i Srbija (u Vojvodini).

Broj stanovnika Mađarske je 9.937.628 (2011).

Veroispovest: rimokatolici (39%), kalvinisti (11,6%), luterani (2,2%), grkokatolici (1,8%), druge religije (1,9%), neizjašnjeni (27,2%) i bez religije (16,7%).

Prema rezultatima genetskih istraživanja, među stanovništvom Mađarske su najzastupljenije sledeće patrilinearne (Y-DNK) haplogrupe:[61]

Najveći gradovi uredi

Glavni članak: Spisak gradova u Mađarskoj

U Mađarskoj zvanično postoji 298 gradova. Najveći i jedini milionski grad je prestonica države, Budimpešta, a zatim slede: Debrecin, Segedin, Miškolc, Pečuj, Đer, Njiređhaza, Kečkemet, Stoni Beograd.

 

Izvor: ?
№ Grad Županija Populacija
 
Budimpešta
 
Debrecin
 
Segedin 		1. Budimpešta Budimpešta 1.740.041  
Miškolc
 
Pečuj
 
Đer
 
Njiređhaza
2. Debrecin Hajdu-Bihar 207,594
3. Segedin Čongrad 170,052
4. Miškolc Boršod-Abauj-Zemplen 166,823
5. Pečuj Baranja 156,801
6. Đer Đer-Mošon-Šopron 131,564
7. Njiređhaza Sabolč-Satmar-Bereg 117,658
8. Kečkemet Bač-Kiškun 114,226
9. Stoni Beograd Fejer 101,722
10. Sombathelj Vaš 79,348
11. Solnok Jas-Nađkun-Solnok 74,341
12. Tatabanja Komarom-Estergom 70,003
13. Kapošvar Šomođ 67,686
14. Erd Pešta 65.277
15. Vesprem Vesprem 64.024
16. Bekeščaba Bekeš 63.752
17. Zalaegerseg Zala 61.849
18. Šopron Đer-Mošon-Šopron 61.390
19. Jegra Heveš 56.166
20. Velika Kaniža Zala 49.302

Privreda uredi

Glavni članak: Privreda Mađarske

Privreda Mađarske je srednje veličine, strukturno, politički i institucionalno otvorena tržišna visokodohodovna ekonomija, deo jedinstvenog tržišta Evropske unije. Privreda Mađarske je prošla kroz period liberalizacije tržišta od početka 90-ih kao deo tranzicije iz socijalističke u tržišnu ekonomiju, poput većine ostalih država bivšeg Istočnog bloka. Mađarska je članica Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj od 1995, Svetske trgovinske organizacije od 1996, i članica Evropske unije (nakon referenduma gde je ostvarena podrška 83,8% izašlih glasača) od 2004. Mađarska je prva država u kojoj je otvoreno predstavništvo kineske agencije za promociju investicija.

Privatni sektor čini 80% BDP Mađarske. Strane investicije i vlasništvo firmi je rasprostranjeno, a kumulativne strane investicije iznose više od 70 milijardi dolara. Glavne privredne grane su rudarstvo, metalurgija, proizvodnja građevinskih materijala, prehrambena industrija, tekstilna industrija, hemijska a posebno farmaceutska industrija i proizvodnja automobila. Glavni poljoprivredni proizvodi su pšenica, kukuruz, suncokret, krompir, šećerna repa, kao i mesne prerađevine, od svinjskog, goveđeg i živinskog mesa i mlečni proizvodi.

Valuta Mađarske se zove forinta (znak: Ft; kod: HUF) koja je uvedena 1946. Mađarska kao članica Evropske unije je u obavezi da radi na uvođenju zajedničke valute evra što podrazumeva ispunjavanje mastrihtskih kriterijuma.

U poslednje vreme struktura stranih direktnih investicija je pomerena iz jeftine tekstilne industrije i prehrambene industrije u proizvodnju automobila, obnovljive energije, informacione tehnologije i turizam.

Politika uredi

Glavni članak: Politika Mađarske
 
Zgrada parlamenta u Budimpešti

Predsednika Mađarske (Elnök) bira parlament svakih 5 godina. Predsednik ima malu stvarnu vlast, on predlaže predsednika vlade parlamentu koji ga bira, i ima ulogu glavnokomandujućeg.

Premijer (ministar-predsednik, Miniszterelnök) ima glavnu ulogu u izvršnoj vlasti u skladu sa Ustavom Mađarske. Predsednik vlade bira i smenjuje ministre po sopstvenom nahođenju. Svaki kandidat za ministra mora proći otvoreno ispitivanje pred jednim ili više parlamentarnih odbora, te ga predsednik mora formalno prihvatiti.

Mađarski parlament (državni sabor, Országgyűlés) je jednodoman i ima 199 zastupnika. To najviše državno telo predlaže i odobrava zakone koje predlaže premijer. Stranka mora osvojiti najmanje 5% glasova građana da bi ušla u parlament. Državni izbori za parlament održavaju se svake 4 godine.

Ustavni sud Mađarske (Alkotmánybíróság) je najviše sudsko telo, ima 15 članova i pravo da spreči zakone koje oceni neustavnim (ne odnosi se na zakone usvojene dvotrećinskom većinom).

Ustav Mađarske (osnovno zakon, Alaptörvény) je usvojen 18. aprila 2011, a stupio je na snagu 1. januara 2012. godine. Nasledio je Ustav iz 1949. (detaljno revidiran 1989). U martu 2013. parlament je usvojio set amandmana koji su proširili krug lica ovlašćenih da pokreću postupak pred Ustavnim sudom, ograničili delokrug Ustavnog suda, utvrdili obaveznu starosnu granicu za penzionisanje za sudije i tužioce, utvrdili obavezu studenata da određeni period rade u Mađarskoj kao nadoknadu za školarinu, ograničili predizbornu propagandu na državne medije, kao i naglasili ulogu porodice i dozvolili vlastima da u određenim zonama zabrane boravak beskućnika.

Administrativna podela uredi

Glavni članak: Mađarske županije
 
Karta Mađarske

Mađarska je službeno podeljena na 40 pokrajina: 19 županija (mađ. megye), 20 gradskih županija (mađ. megyei város) i glavni grad (mađ. föváros), Budimpeštu.

Geografski i politički Mađarska je podeljena na:

Županije Republike Mađarske su:

Županije Mađarske
Županija Grb Središte županije Površina
(km²) 		Stanovništvo
(2019) 		Gustina stan.
(st/km², 2019) 		Karta Br. okruga Br. opština
Baranja   Pečuj 4429,60 360.704 81   10 301
Bač-Kiškun   Kečkemet 8444,89 503.825 60   11 119
Bekeš   Bekeščaba 5629,71 334.264 59   9 75
Boršod-Abauj-Zemplen   Miškolc 7247,19 642.447 89   16 358
Budimpešta   Opština
Budimpešta
 525,14 1.752.286 3337   23 —
Čongrad-Čanad   Segedin 4262,79 399.012 94   7 60
Fejer   Sekešfehervar 4358,48 417.712 96   8 108
Đer-Mošon-Šopron   Đer 4207,79 467.144 111   7 183
Hajdu-Bihar   Debrecin 6210.39 527,989 85   10 82
Heveš   Jegra 3637,17 294.609 81   7 121
Jas-Nađkun-Solnok   Solnok 5581,63 370.007 66   9 78
Komarom-Estergom   Tatabanja 2264,35 299.207 132   6 76
Nograd   Šalgotarjan 2544,48 189.304 74   6 131
Pešta   Budimpešta 6391,18 1.278.874 200   18 187
Šomođ   Kapošvar 6065,06 301.429 50   8 245
Sabolč-Satmar-Bereg   Njiređhaza 5935,92 552.964 93   13 229
Tolna   Seksard 3703,20 217.463 59   6 109
Vaš   Sombathelj 3336,11 253.551 76   7 216
Vesprem   Vesprem 4463,64 341.317 76   10 217
Zala   Zalaegerseg 3783,84 268.648 71   6 258
Mađarska   Budimpešta 93.023 9.772.756 105   174 3176

Osim središta županija, postoji pet gradova sa pravima županija:

Religija uredi

Mađarska je istorijski hrišćanska zemlja. Mađarska istoriografija poistovećuje osnivanje mađarske države sa krštenjem Stefana I i krunisanjem Svetom krunom 1000. godine nove ere. Stefan je proglasio katoličanstvo kao državnu religiju, a njegovi naslednici su tradicionalno bili poznati kao apostolski kraljevi. Katolička crkva je u Mađarskoj imala snažno uporište kroz vekove, a nadbiskup Estergoma dobio je vanredne vremenske privilegije kao princ-primat (hercegprímás) Mađarske.

 
Kralj Sveti Stefan prinosi mađarsku krunu Devici Mariji – slika Đule Benčura, u bazilici Svetog Stefana

Iako savremena Mađarska nema zvaničnu religiju i priznaje slobodu veroispovesti kao osnovno pravo, ustav „priznaje ulogu hrišćanstva u izgradnji nacije“ u svojoj preambuli[62] i u članu VII potvrđuje da „država može da sarađuje sa crkvama za ciljeve zajednice."[63] Popis iz 2011. je pokazao da su većina Mađara bili hrišćani (54,2%), pri čemu su rimokatolici (37,1%) mađarski reformatski kalvinisti (11,1%), luterani ( 2,2%), grkokatolici (1,8%) i ostali hrišćani (1,3%). Jevrejska (0,1%), budistička (0,1%) i muslimanska (0,06%) zajednica su manjinske religijske zajednice. Po pitanju verske pripadnosti se 27,2% nije izjasnilo, dok se kao izričito nereligiozno izjasnilo 16,7%, a ateistički 1,5%.[64]

Tokom početnih faza protestantske reformacije, većina Mađara je prihvatila prvo luteranizam, a zatim kalvinizam u obliku Mađarske reformatska crkve. U drugoj polovini 16. veka, jezuiti su vodili kampanju protiv reformacije, a stanovništvo je ponovo postalo pretežno katoličko. Međutim, ova kampanja je bila samo delimično uspešna i mađarsko plemstvo je uspelo da obezbedi slobodu veroispovedanja za protestante. U praksi je to značilo cuius regio, eius religio; stoga se većina pojedinačnih lokaliteta u Mađarskoj još uvek može identifikovati kao istorijski katolički, luteranski i drugi. Istočni regioni zemlje, posebno oko Debrecina („Kalvinistički Rim“), ostaju skoro potpuno reformatski,[65] osobina koju dele sa istorijski susednim etnički mađarskim regionima preko rumunske granice. Pravoslavno hrišćanstvo u Mađarskoj je povezano sa etničkim manjinama u zemlji: Jermenima, Bugarima, Grcima, Rumunima, Rusinima, Ukrajincima i Srbima.

Istorijski gledano, Mađarska je bila dom značajne jevrejske zajednice sa jevrejskom zajednicom koja je brojala više od 800.000 pre Drugog svetskog rata, ali se procenjuje da je nešto više od 564.000 mađarskih Jevreja ubijeno između 1941. i 1945. tokom Holokausta u Mađarskoj.[66] Samo između 15. maja i 9. jula 1944. godine, više od 434.000 Jevreja je deportovano u 147 vozova,[67] većina njih u Aušvic, gde je oko 80% po dolasku ubijeno gasom. Neki Jevreji su uspeli da pobegnu, ali većinu su ili deportovali u koncentracione logore, ili su ih ubili pripadnici Partije strelastog krsta. Od preko 800.000 Jevreja koji su živeli u granicama Mađarske 1941–1944, smatra se da ih je preživelo oko 255.500. Danas u Mađarskoj ima oko 120.000 Jevreja.[68][69]

Saobraćaj uredi

 
Mreža auto-puteva u Mađarskoj

Mađarska se nalazi u središnjem delu Panonske nizije, pa je izrazito ravničarska zemlja, što pogoduje razvoju svih vidova saobraćaja. Druga važna osobina zemlje značajna za saobraćaj je da je Mađarska podunavska zemlja.

Mađarska ima razvijen drumski, železnički, vazdušni i vodeni saobraćaj. Budimpešta, kao prestonica države, do te mere je značajan čvor u državnoj saobraćajnoj mreži, da se kaže da „svi putevi vode do Budimpešte“.

 
Karta železničke mreže u Mađarskoj

Ukupna dužina železničke mreže u Mađarskoj je 7.606 km (1998. godine), od čega je oko 97% standardne širine koloseka. Elektrificirano je 2.270 km železnice, a dužina pruga sa dvojnim kolosekom je 1.236 km. Ovo govori o razvijenosti železničke mreže i može se reći da svako značajnije mesto u zemlji ima železničku stanicu i vezu železnicom. Glavni železnički čvor je Budimpešta. Budimpešta je takođe jedini grad u Mađarskoj sa gradskom železnicom i sa metro sistemom, jednim od najstarijih u svetu (pogledati: Budimpeštanski metro).

Ukupna dužina drumskih puteva u Mađarskoj je 188.490 km, od čega je sa čvrstom podlogom 81.950 km. Dužina auto-puteva trenutno iznosi 1.481 km (2016. godine).

Današnji državni auto-putevi i oni koji će biti izgrađeni u bliskoj budućnosti povezuju prestonicu Budimpeštu sa obodom zemlje i prestonicama susednih zemalja. Oni se uglavnom pružaju trasama Evropskih koridora, a nose dvoznačne nazive „M+broj“.

Mađarska je kontinentna zemlja i stoga nema pomorskih luka. Od luka u okolnim zemljama najveći značaj za njenu privredu ima luka Rijeka u Hrvatskoj. Sa druge strane, rečni saobraćaj je razvijen i međunarodnog je značaja. Dužina rečnih vodenih puteva u Mađarskoj je 1373 km (1997. godine).

Najvažniji vodeni put u zemlji je reka Dunav, važan panevropski plovni put (Koridor 7) koji povezuje srednju Evropu sa oblašću Crnog mora i Balkana. Važne luke na Dunavu su: Budimpešta, Baja i Dunaujvaroš. Dunav je takođe važna turistička maršruta u Mađarskoj i danas je sve više marina i drugih turističkih sadržaja duž njegovih obala. Pored Dunava plovna je i reka Tisa, a postoje i plovni kanali.

U Mađarskoj postoji 45 zvanično upisanih aerodroma, od kojih je 16 sa čvrstom podlogom. 5 aerodroma u državi ima a IATA kod (IATA Airport Code) i, samim tim, međunarodni značaj.

Najveći i najvažniji aerodrom u zemlji je budimpeštanski Međunarodni aerodrom „Franc List“ (Feriheđ), udaljen 16 km jugoistočno od grada. To je bio i jedini državni aerodrom do 1994. godine. Zbog svog izvanrednog položaja ovaj aerodrom je i važan regionalni saobraćajni čvor. Drugi po značaju aerodrom je Međunarodni aerodrom „Šarmelek“, koji je najviše okrenut turizmu na Balatonu. Aerodromi u Đeru, Debrecinu i Pečuju su pred otvaranjem.

Obrazovanje uredi

Obrazovanje je pretežno državno, a oblast uređuje Ministarstvo prosvete. Obrazovanje na nivou predškolskog – vrtića je obavezno i obezbeđuje se za svu decu uzrasta od tri do šest godina, nakon čega je obavezno pohađanje škole do šesnaeste godine.[70] Osnovno obrazovanje obično traje osam godina. Srednje obrazovanje obuhvata tri tradicionalna tipa škola usmerenih na različite akademske nivoe: Gimnazija upisuje najdarovitiju decu i priprema učenike za univerzitetske studije; srednje stručne škole za srednje učenike traju četiri godine, a tehnička škola priprema učenike za stručno obrazovanje i svet rada. Sistem je delimično fleksibilan i postoje mostovi, diplomci stručnih škola mogu ostvariti dvogodišnji program da bi imali pristup visokom stručnom obrazovanju, na primer.[71] Studija Trends in International Mathematics and Science Study ocenila je učenike od 13 do 14 godina u Mađarskoj među najboljima u svetu za matematiku i prirodne nauke.

Većina univerziteta su državni, a studenti tradicionalno studiraju bez plaćanja školarine. Opšti uslov za univerzitet je državna matura. Mađarski sistem visokog obrazovanja uključuje univerzitete i druge visokoškolske institute, koji obezbeđuju i nastavne planove i programe i srodne diplome do doktorske diplome i takođe doprinose istraživačkim aktivnostima. Zdravstveno osiguranje za studente je besplatno do kraja studija. Engleski i nemački jezik su važni u mađarskom visokom obrazovanju, postoji veliki broj studijskih programa koji se predaju na ovim jezicima, što svake godine privlači hiljade studenata na razmeni. Visoko obrazovanje i obuka u Mađarskoj rangirani su na 44. mestu od 148 zemalja u Izveštaju o globalnoj konkurentnosti 2014 [72]

Mađarska ima dugu tradiciju visokog obrazovanja koja odražava postojanje uspostavljene ekonomije znanja. Osnovani univerziteti uključuju neke od najstarijih na svetu, prvi je bio Univerzitet u Pečuju osnovan 1367. godine koji još uvek funkcioniše, iako su 1276. godine Univerzitet u Vespremu uništile trupe Petra Čaka, ali nikada nije obnovljen. Sigismund je osnovao Univerzitet Obuda 1395. godine. Drugi, Universitas Istropolitana, osnovao je Matija Korvin 1465. godine u Pozonju. Univerzitet Nagiszombat je osnovan 1635. godine i preseljen u Budim 1777. godine, a danas se zove UUniverzitet u Budimpešti. Prvi tehnološki institut na svetu osnovan je u Banskoj Štjavnjici 1735. godine; njegov pravni naslednik je Univerzitet u Miškolcu. Tehnološki i ekonomski univerzitet u Budimpešti smatra se najstarijim tehnološkim institutom na svetu sa univerzitetskim rangom i strukturom, njegov pravni prethodnik Institutum Geometrico-Hydrotechnicum osnovao je 1782. godine car Josif II.

Mađarska zauzima četvrto mesto (iznad suseda Rumunije, a posle Kine, Sjedinjenih Država i Rusije) po broju medalja osvojenih Međunarodnoj matematičkoj olimpijadi sa ukupno 336 medalja.

Zdravlje uredi

Mađarska održava univerzalni sistem zdravstvene zaštite koji se uglavnom finansira iz državnog zdravstvenog osiguranja. Prema OECD-u, 100% stanovništva je pokriveno univerzalnim zdravstvenim osiguranjem,[73] koje je besplatno za decu, studente, penzionere, osobe sa niskim primanjima, osobe sa invaliditetom i crkvene službenike.[74][75] Mađarska troši 7,2% BDP-a na zdravstvenu zaštitu, trošeći 2.045 dolara po glavi stanovnika, od čega 1.365 dolara daje vlada.[76]

Mađarska je jedna od glavnih destinacija medicinskog turizma u Evropi, posebno stomatologije,[77][78] u kojoj je njen udeo 42% u Evropi i 21% u svetu.[78][79] Plastična hirurgija je takođe važan sektor, sa 30% klijenata koji dolaze iz inostranstva. Mađarska je poznata po svojoj banjskoj kulturi i dom je brojnih lekovitih banja,[80] koje privlače „banjski turizam“.[81]

Kardiovaskularne bolesti su vodeći uzrok smrtnosti, što čini 49,4% (62.979) svih smrtnih slučajeva u 2013. godini.[82] Međutim, ovaj broj je dostigao vrhunac 1985. godine sa 79.355 smrtnih slučajeva i kontinuirano opada od pada komunizma.[82] Drugi vodeći uzrok smrti je rak sa 33.274 (26,2%), broj stagnira od 1990-ih.[82] Smrtni slučajevi u nesrećama pali su sa 8.760 u 1990. na 3.654 u 2013. godini; broj samoubistava je naglo opao sa 4.911 u 1983. na 2.093 u 2013. (21,1 na 100.000 ljudi), što je najniže od 1956. godine.[82] Postoje značajni zdravstveni dispariteti između zapadnih i istočnih delova Mađarske; bolesti srca, hipertenzija, moždani udar i samoubistva su rasprostranjeni u pretežno poljoprivrednom i niskoprihodovnom regionu Velike ravnice na istoku, ali retko u oblastima srednje klase sa visokim prihodima u zapadnom Transdunavu i centralnoj Mađarskoj.[83] Pušenje je vodeći uzrok smrti u zemlji, iako je u naglom padu: udeo odraslih pušača opao je na 19% u 2013. sa ranijih 28% iz 2012. godine, zahvaljujući strogim propisima kao što je zabrana pušenja na svim zatvorenim javnim mestima širom zemlje i ograničavanje prodaje duvana na Nacionalne prodavnice duvana koje kontroliše država.[84]

Mađarska je 17. najbezbednija zemlja na svetu, sa stopom ubistava od 1,3 na 100.000 ljudi.[85]

Kultura uredi

Arhitektura uredi

U Mađarskoj se nalazi najveća sinagoga u Evropi, izgrađene 1859. godine u stilu mavarskog preporoda, sa kapacitetom da primi 3.000 ljudi. U zemlji se takođe nalazi najveće lekovito kupatilo u Evropi, završeno 1913. godine u modernom renesansnom stilu i nalazi se u gradskom parku Budimpešte; jedna od najvećih bazilika u Evropi; druga po veličini opatija na svetu; i najveća ranohrišćanska nekropola van Italije. Značajni arhitektonski stilovi uključuju istoricizam i secesija, odnosno nekoliko varijanti secesije. Za razliku od istoricizma, mađarska secesija je zasnovana na nacionalnim arhitektonskim karakteristikama. Uzimajući u obzir istočno poreklo Mađara, Eden Lehner, najvažnija ličnost mađarske secesije, u početku je bio inspirisan indijskom i sirijskom arhitekturom, a kasnije tradicionalnim mađarskim dekorativnim dizajnom. Na taj način stvorio je originalnu sintezu arhitektonskih stilova. Primenjujući ih na trodimenzionalne arhitektonske elemente, proizveo je verziju secesije koja je bila specifična za Mađarsku. Distancirajući se od Lehnerovog stila, a ipak uzimajući inspiraciju iz njegovog pristupa, grupa „Mladi ljudi“ (Fiatalok), koja je uključivala Karolja Kosa i Dežea Zrumečkog, koristila je karakteristične strukture i forme tradicionalne mađarske arhitekture da bi postigla isti cilj.

 
Romanička opatija Jak, okrug Vaš, izgrađena između 1220. i 1256.

Pored dva glavna stila, Budimpešta prikazuje i lokalne verzije trendova koji potiču iz drugih evropskih zemalja. Sczesija iz Beča, nemački Jugendštil, secesija iz Belgije i Francuske i uticaj engleske i finske arhitekture ogledaju se u zgradama izgrađenim na prelazu iz 20. veka. Bela Lajta je u početku usvojio Lehnerov stil, a potom je svoju inspiraciju crpeo iz engleskih i finskih trendova; nakon što je razvio interesovanje za egipatski stil, konačno je stigao do moderne arhitekture. Aladar Arkaj je imao skoro isti umetnički put. Ištvan Medjazaj je razvio sopstveni stil, koji se razlikovao od Lehnerovog, koristeći stilizovane tradicionalne motive za kreiranje dekorativnih dizajna u betonu. U sferi primenjene umetnosti, glavni zaslužni za promovisanje širenja secesije bili su Škola i Muzej dekorativne umetnosti, koji su otvoreni 1896. godine.

U centru Budimpešte skoro sve zgrade su stare oko sto godina, sa debelim zidovima, visokim plafonima i motivima na prednjim zidovima.[86][87]

Muzika uredi

Mađarska muzika se uglavnom sastoji od tradicionalne mađarske narodne muzike i muzike istaknutih kompozitora kao što su Franc List i Bela Bartok, koji se smatraju među najvećim mađarskim kompozitorima. Ostali poznati kompozitori su Ernst fon Dohnanji, Franc Šmit, Zoltan Kodalj, Gabrijel fon Vajdič, Rudolf Vagner-Regeni, Laslo Lajta, Franc Lehar, Kalman Imre, Šandor Veres i Mikloš Roža. Mađarska tradicionalna muzika obično ima snažan daktilski ritam.

 
Franc List, jedan od najvećih pijanista svih vremena; renomirani kompozitor i dirigent

Mađarska ima renomirane kompozitore savremene klasične muzike, među kojima su Đerđ Ligeti,Đerđ Kurtag, Peter Eotvos, Zoltan Kodali i Zoltan Jenei. Bartok je bio među najznačajnijim muzičarima 20. veka. Njegova muzika je bila podstaknuta temama, modusima i ritmičkim obrascima mađarske i susedne narodne muzičke tradicije koju je proučavao, koju je sintetizovao sa uticajima svojih savremenika u svoj prepoznatljiv stil.[88]

Narodna muzika je istaknuti deo nacionalnog identiteta i bila je značajna u bivšim delovima zemlje koji pripadaju – od Trijanonskog sporazuma iz 1920. – susednim zemljama kao što su Rumunija, Slovačka, Poljska i posebno u južnoj Slovačkoj i Transilvaniji. Nakon osnivanja muzičke akademije koju su vodili List i Ferenc Erkel, Mađarska je kroz svoju muzičku istoriju imala značajan broj umetničkih muzičara.

Broton tvrdi da je mađarski „zarazni zvuk bio iznenađujuće uticajan na susedne zemlje (možda zahvaljujući zajedničkoj austrougarskoj istoriji) i da nije neuobičajeno čuti melodije koje zvuče mađarski u Rumuniji, Slovačkoj i Poljskoj“.[89] Mađarske melodije bile su izvođene i u oblasti Sabolč-Satmar-Bereg i u jugozapadnom delu Transdunavja, blizu granice sa Hrvatskom. Povorka bušara je karneval u Mohaču je veliki događaj mađarske narodne muzike, na kojem je ranije učestvovao davno uspostavljen i cenjeni Bogislo orkestar.[90]

Mađarska klasična muzika je dugo bila „eksperiment, napravljen od mađarskih prethodnika i na mađarskom tlu, da se stvori svesna muzička kultura [koristeći] muzički svet narodne pesme”.[91] Iako je mađarska viša klasa dugo imala kulturne i političke veze sa ostatkom Evrope, što je dovelo do priliva evropskih muzičkih ideja, seljaci su zadržali sopstvenu tradiciju tako da su do kraja 19. veka mađarski kompozitori mogli da se oslanjaju na seljačku muziku da (ponovno) stvore mađarski klasični stil.[92] Na primer, Bartok je sakupljao narodne pesme iz cele centralne i istočne Evrope, uključujući Rumuniju i Slovačku, dok je Kodali bio više zainteresovan za stvaranje izrazitog mađarskog muzičkog stila.

Tokom ere komunističke vladavine u Mađarskoj (1944–1989), Komitet za pesmu je pretraživao i cenzurisao popularnu muziku u potrazi za tragovima subverzije i ideološke nečistoće. Od tada je, međutim, mađarska muzička industrija počela da se oporavlja, stvarajući uspešne izvođače u oblasti džeza kao što su trubač Rudolf Tomsits, pijanista-kompozitor Karolj Binder i, u modernizovanom obliku mađarskog folka, Ferenc Sebe i Marta Sebestien. Tri giganta mađarskog roka, Iles, Metro i Omega, ostaju veoma popularni u zemlji, posebno Omega, koja ima fanove u Nemačkoj i šire. Stariji veteranski andergraund bendovi kao što je Beatris iz 1980-ih takođe ostaju popularni.

Kuhinja uredi

Tradicionalna jela kao što je svetski poznati gulaš zauzimaju istaknuta mesta u mađarskoj kuhinji. Jela su često začinjena paprikom (mlevena crvena paprika), mađarskom inovacijom.[93] Paprika u prahu, dobijena od posebne vrste bibera, jedan je od najčešćih začina koji se koriste u tipičnoj mađarskoj kuhinji. Gusta, teška pavlaka zvana tejföl se često koristi da ublaži ukus jela. Čuvena mađarska topla rečna riblja čorba koja se zove ribarska čorba ili halászlé je obično bogata mešavina nekoliko vrsta poširane ribe.[94]

 
Doboš torta

Ostala jela su pileći paprikaš, foj gras od guščje džigerice, porkolt paprikaš, vadas, (čorba od divljači sa sosom od povrća i knedle), pastrmka sa bademom i slane i slatke knedle, poput úrós csusza, (knedle sa svežim sirom i gustim sirom krem). Deserti uključuju kultnu Doboš tortu, štrudle sa jabukom, višnjom, makom ili sirom, Gundel palačinke, knedle od šljiva, somloi knedle, desertne supe i drugo. Perece i kifle su široko popularna peciva.[95]

Čarda (csárda) je najizrazitija vrsta mađarske gostionice, kafane u starom stilu koja nudi tradicionalnu kuhinju i pića. Borozo obično označava udobnu staromodnu vinsku tavernu, pince je pivski ili vinski podrum, a sorozo je pab koji nudi točeno pivo, a ponekad i jela. Bisztro je jeftin restoran često sa samoposluživanjem. Bife (büfé) je najjeftinije mesto, gde će kupci možda morati da jedu stojeći za pultom. Peciva, kolači i kafa se služe u poslastičarnici cukrászda, dok je eszpresszó kafeterija.

Palinka je voćna rakija, destilirana od voća gajenog u voćnjacima na Velikoj mađarskoj ravnici. Mađarska je idealna za proizvodnju vina, a zemlja se može podeliti na brojne regione.[96] Rimljani su doneli vinovu lozu u Panoniju, a do 5. veka nove ere postoje podaci o velikim vinogradima u današnjoj Mađarskoj. Svoje vinarsko znanje Mađari su doneli sa Istoka. Prema Ibn Rustahu, mađarska plemena su bila upoznata sa proizvodnjom vina mnogo pre dolaska u Evropu.[97] Tokajsko vino je internacionalno poznato vino i brend Mađarske. Više od 150 godina mešavina četrdeset mađarskih biljaka koristi se za pravljenje likera unicum . Unicum je gorak liker tamne boje koji se može piti kao aperitiv ili posle obroka i na taj način pomaže varenju.[98]

Svetska baština uredi

 
Mađarski folklor.

Na spisku Svetske baštine Uneska nalaze se sledeća mesta[99]:

Za buduće upise, Mađarska je predložila dvorac u Estergomu, poluostrvo Tihanj na Balatonu, budimske termalne pećine, dvorac i parkove Višegrada, sistem utvrđenja i ušće reke Vah u Dunav u Komoranu, mrežu seoskog arhitektonskog nasleđa, državnu farmu u Mezeheđešu, drvene crkve severnog Karpatskog basena, fosile iz Ipoljtartnoca, predmodernističku arhitekturu Edena Lehnera i granice Rimskog carstva u Mađarskoj.

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ „The Story Behind the Hungarian National Anthem”. Jules S. Vállay. Arhivirano iz originala 10. 10. 2017. g. Pristupljeno 8. 5. 2017. 
  2. ^ Encyclopedia Americana: Heart to India. 1. Scholastic Library Pub. 2006. str. 581. ISBN 978-0-7172-0139-6. 
  3. ^ University of British Columbia. Committee for Medieval Studies, Studies in medieval and renaissance history, Committee for Medieval Studies, University of British Columbia, 1980, p. 159
  4. ^ „CIA World Factbook weboldal”. Pristupljeno 3. 6. 2009. 
  5. ^ „22.1.1.1. Main indicators of population and vital events”. www.ksh.hu. Hungarian Central Statistical Office (KSH). Pristupljeno 9. 2. 2022. 
  6. ^ a b „World Economic Outlook Database, April 2023”. IMF.org. International Monetary Fund. april 2023. 
  7. ^ „Human Development Report 2023/24” (PDF) (na jeziku: engleski). United Nations Development Programme. 13. 3. 2024. str. 288. Pristupljeno 13. 3. 2024. 
  8. ^ „The Fundamental Law of Hungary” (PDF). Hungarian State. Arhivirano iz originala (PDF) 29. 6. 2014. g. Pristupljeno 8. 5. 2017. 
  9. ^ „Uralic (Finno-Ugrian) languages, Classification of the Uralic (Finno-Ugrian) languages, with present numbers of speakers and areas of distribution (last updated 24 September 201)”. helsinki.fi. 6. 6. 2017. Pristupljeno 6. 6. 2017. 
  10. ^ „Hungary in the Carpathian Basin” (PDF). Lajos Gubcsi, PhD. 6. 6. 2017. Pristupljeno 6. 6. 2017. 
  11. ^ Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. 36. Magyar Tudományos Akadémia (Hungarian Academy of Sciences). 1982. str. 419. 
  12. ^ Kristó Gyula – Barta János – Gergely Jenő: Magyarország története előidőktől 2000-ig (History of Hungary from the prehistory to 2000), Pannonica Kiadó, Budapest. 2002. ISBN 963-9252-56-5. str. 687, 37, 113.("Magyarország a 12. század második felére jelentős európai tényezővé, középhatalommá vált"/"By the 12th century Hungary became an important European constituent, became a middle power", "A Nyugat részévé vált Magyarország ... /Hungary became part of the West"), pp. 616–644
  13. ^ „Austria-Hungary, HISTORICAL EMPIRE, EUROPE”. Encyclopædia Britannica. 6. 6. 2017. Pristupljeno 6. 6. 2017. 
  14. ^ Frucht, Richard C. (31. 12. 2004). Eastern Europe: An Introduction to the People, Lands, and Culture. ABC-CLIO. str. 360. ISBN 978-1-57607-800-6. 
  15. ^ „Trianon, Treaty of”. The Columbia Encyclopedia. 2009. 
  16. ^ „Text of the Treaty, Treaty of Peace Between The Allied and Associated Powers and Hungary And Protocol and Declaration, Signed at Trianon June 4, 1920”. Pristupljeno 10. 6. 2009. 
  17. ^ Hungary: The Unwilling Satellite Arhivirano 2007-02-16 na sajtu Wayback Machine John F. Montgomery, Hungary: The Unwilling Satellite. Devin-Adair Company, New York, 1947. Reprint: Simon Publications, 2002.
  18. ^ Thomas, The Royal Hungarian Army in World War II, pg. 11
  19. ^ Hanrahan, Brian (9. 5. 2009). „Hungary's Role in the 1989 Revolutions”. BBC News. 
  20. ^ „1989. évi XXXI. törvény az Alkotmány módosításáról” [Act XXXI of 1989 on the Amendment of the Constitution]. Magyar Közlöny (na jeziku: mađarski). Budapest: Pallas Lap- és Könyvkiadó Vállalat. 44 (74): 1219. 23. 10. 1989. 
  21. ^ „Benefits of EU Membership”. Hungarian Chamber of Commerce and Industry. 6. 6. 2017. Arhivirano iz originala 8. 6. 2017. g. Pristupljeno 6. 6. 2017. 
  22. ^ Lee, Frances E. (3. 9. 2019). „Populism and the American Party System: Opportunities and Constraints”. Perspectives on Politics. 18 (2): 371. ISSN 1537-5927. doi:10.1017/s1537592719002664  . 
  23. ^ „What to do when Viktor Orban erodes democracy”. The Economist. 22. 6. 2017. Pristupljeno 2. 4. 2022. 
  24. ^ Kingsley, Patrick (10. 2. 2018). „As West Fears the Rise of Autocrats, Hungary Shows What's Possible”. The New York Times. ISSN 0362-4331. Pristupljeno 10. 2. 2018. 
  25. ^ Kelemen, R. Daniel (2017). „Europe's Other Democratic Deficit: National Authoritarianism in Europe's Democratic Union”. Government and Opposition (na jeziku: engleski). 52 (2): 211—238. ISSN 0017-257X. doi:10.1017/gov.2016.41  . 
  26. ^ Maerz, Seraphine F.; Lührmann, Anna; Hellmeier, Sebastian; Grahn, Sandra; Lindberg, Staffan I. (2020). „State of the world 2019: autocratization surges – resistance grows”. Democratization. 27 (6): 909—927. ISSN 1351-0347. doi:10.1080/13510347.2020.1758670  . 
  27. ^ Higgott, Richard A.; Cooper, Andrew Fenton (1990). „Middle Power Leadership and Coalition Building: Australia, the Cairns Group, and the Uruguay Round of Trade Negotiations”. International Organization. 44 (4): 589—632. ISSN 0020-8183. JSTOR 2706854. doi:10.1017/S0020818300035414. 
  28. ^ OECD (27. 6. 2013). „OECD Health Data: Social protection”. OECD Health Statistics (Database). doi:10.1787/data-00544-en. Pristupljeno 14. 7. 2013. 
  29. ^ Eurydice. „Compulsory Education in Europe 2013/2014” (PDF). European commission. Arhivirano iz originala (PDF) 6. 11. 2013. g. Pristupljeno 19. 5. 2014. 
  30. ^ „Hungary's Nobel Prize Winners, 13 Hungarian win Nobel Prize yet”. Hungarian Academy of Sciences. Pristupljeno 2. 4. 2022. 
  31. ^ „Population per Gold Medal. Hungary has the second highest gold medal per capita in the world. All together it has 175 gold medal until 2016.”. medalspercapita.com. Arhivirano iz originala 30. 07. 2017. g. Pristupljeno 10. 04. 2022. 
  32. ^ Hungarian literature – ”Popular poetry is the only real poetry was the opinion of Sándor Petőfi, one of the greatest Hungarian poets, whose best poems rank among the masterpieces of world literature”., Encyclopædia Britannica, 2012 edition
  33. ^ Szalipszki, str. 12
    Refers to the country as "widely considered" to be a "home of music".
  34. ^ UNWTO Tourism Highlights: 2018 Edition. 2018. ISBN 9789284419876. S2CID 240334031. doi:10.18111/9789284419876. 
  35. ^ „International organizations in Hungary”. Ministry of Foreign Affairs. Arhivirano iz originala 13. 3. 2016. g. Pristupljeno 20. 11. 2016. 
  36. ^ https://www.researchgate.net/publication/281319966
  37. ^ https://web.archive.org/web/20140413130130/http://webshop.animare.hu/honfoglalas+es+nyelveszet+83813.html
  38. ^ https://books.google.ba/books?id=SKwmGQCT0MAC&pg=PA9&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
  39. ^ Berta, Árpad. Die chasarische Benennung der Ungarn
  40. ^ https://books.google.ba/books?id=4NlnAAAAMAAJ&redir_esc=y
  41. ^ https://books.google.ba/books?id=X9PGRaZt-zcC&pg=PA358&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
  42. ^ https://books.google.ba/books?id=NPBnAAAAMAAJ&redir_esc=y
  43. ^ „Uralic etymology: Query result”. starling.rinet.ru. 
  44. ^ Dinerstein, Eric; Olson, David; Joshi, Anup; Vynne, Carly; Burgess, Neil D.; Wikramanayake, Eric; Hahn, Nathan; Palminteri, Suzanne; Hedao, Prashant (2017). „An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm”. BioScience. 67 (6): 534—545. ISSN 0006-3568. PMC 5451287  . PMID 28608869. doi:10.1093/biosci/bix014  . 
  45. ^ Grantham, H. S.; Duncan, A.; Evans, T. D.; Jones, K. R.; Beyer, H. L.; Schuster, R.; Walston, J.; Ray, J. C.; Robinson, J. G. (2020). „Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity - Supplementary Material”. Nature Communications. 11 (1): 5978. Bibcode:2020NatCo..11.5978G. ISSN 2041-1723. PMC 7723057  . PMID 33293507. doi:10.1038/s41467-020-19493-3  . 
  46. ^ http://www.farmlator.hu/wildlife-in-hungary
  47. ^ „Hungary ranked sixth in world for environmental protection”. Caboodle.hu. 10. 12. 2007. Arhivirano iz originala 23. 2. 2014. g. Pristupljeno 29. 5. 2010. 
  48. ^ „The long and wonderful voyage of Frier Iohn de Plano Carpini”. Pristupljeno 11. 4. 2013. 
  49. ^ Marcantonio 2002, str. 33.
  50. ^ Rady 2000, str. 12.
  51. ^ Sinor 1990, str. 143.
  52. ^ „Hungary to fence off border with Serbia to stop migrants”. Reuters. 17. 6. 2015. Pristupljeno 28. 8. 2015. 
  53. ^ Hartocollis, Anemona; Dan Bilefsky; James Kanter (3. 9. 2015). „Hungary Defends Handling of Migrants Amid Chaos at Train Station”. The New York Times. Pristupljeno 3. 9. 2015. 
  54. ^ Surk, Barbara; Stephen Castle (17. 10. 2015). „Hungary Closes Border, Changing Refugees' Path”. The New York Times. Pristupljeno 17. 10. 2015. 
  55. ^ Krekó, Péter; Juhász, Attila (2017). The Hungarian Far Right: Social Demand, Political Supply, and International Context. Stuttgart: ibidem Verlag. ISBN 978-3-8382-1184-8. . online review
  56. ^ Rankin, Jennifer (12. 9. 2018). „MEPs vote to pursue action against Hungary over Orbán crackdown”. The Guardian (na jeziku: engleski). Pristupljeno 24. 9. 2018. 
  57. ^ Czeglédi, Zsolt (4. 3. 2020). „Megvan az első két fertőzött, Magyarországot is elérte a járvány” (na jeziku: Hungarian). Mediaworks Hungary Zrt. Arhivirano iz originala 5. 3. 2020. g. Pristupljeno 5. 3. 2020. 
  58. ^ „Meghalt az első magyar beteg”. koronavirus.gov.hu. 15. 3. 2020. Pristupljeno 17. 3. 2020. 
  59. ^ „Az egész országban jelen van a koronavírus”. index.hu. 18. 3. 2020. Pristupljeno 18. 3. 2020. 
  60. ^ „2011 Hungary Census Report” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 17. 07. 2019. g. Pristupljeno 05. 07. 2013. 
  61. ^ „Hungary - Atlas of Genetic Genealogy[[Kategorija:Botovski naslovi]]”. Arhivirano iz originala 22. 02. 2014. g. Pristupljeno 14. 02. 2014.  Sukob URL—vikiveza (pomoć)
  62. ^ „Magyarország Alaptörvénye” (PDF). Parlament.hu. Hungarian Parliament. Pristupljeno 2. 8. 2014. 
  63. ^ „Hungary's Constitution of 2011” (PDF). 
  64. ^ „Hungarian census 2011 / Országos adatok (National data) / 1.1.4.2. A népesség nyelvismeret és nemek szerint (population by spoken language), 1.1.6.1 A népesség anyanyelv, nemzetiség és nemek szerint (population by mother tongue and ethnicity), 2.1.7.1 A népesség vallás, felekezet, és fontosabb demográfiai ismérvek szerint (population by religion, denomination and main demographical indicators) (Hungarian)”. Ksh.hu. Pristupljeno 30. 9. 2014. 
  65. ^ „Facts and Statistics”. Reformatus.hu. 4. 3. 2013. Pristupljeno 26. 3. 2013. 
  66. ^ Braham 2016, str. 1509
  67. ^ Braham 2016, str. 771, 774–775.
  68. ^ „Jewish Life Takes to the Streets at Hungary's Celebrated Judafest”. Jewish Federation of North America. 9. 5. 2012. Arhivirano iz originala 16. 10. 2013. g. Pristupljeno 4. 3. 2013. 
  69. ^ Myles, Robert (9. 2. 2013). „Hungary: A new synagogue for Budapest but anti-Semitism on rise”. Digital Journal. Arhivirano iz originala 15. 3. 2013. g. Pristupljeno 4. 3. 2013. 
  70. ^ Eurydice. „Compulsory Education in Europe 2013/2014” (PDF). European commission. Arhivirano iz originala (PDF) 6. 11. 2013. g. Pristupljeno 19. 5. 2014. 
  71. ^ UNESCO-UNEVOC (oktobar 2013). „Vocational Education in Hungary”. Pristupljeno 19. 5. 2014. 
  72. ^ „Global Competitiveness Record 2013/2014”. Arhivirano iz originala (PDF) 4. 6. 2011. g. Pristupljeno 19. 5. 2014. 
  73. ^ OECD (27. 6. 2013). „OECD Health Data: Social protection”. OECD Health Statistics (Database). doi:10.1787/data-00544-en. Pristupljeno 14. 7. 2013. 
  74. ^ „List of the entitled people for free insurance, National Healthcare Fund, 2013” (PDF). 
  75. ^ „Dőzsölők és szűkölködők – Miből gazdálkodnak az egyházak?, Figyelő (financial status of the churches in Hungary, Hungarian)”. Figyelo.hu. Arhivirano iz originala 17. 4. 2015. g. Pristupljeno 3. 8. 2017. 
  76. ^ „Health Status”. stats.oecd.org. Pristupljeno 11. 4. 2019. 
  77. ^ „Hungary leading in Dental Tourism in Europe – BudapestAgent.com”. Budapestagent.com. 20. 6. 2012. Arhivirano iz originala 19. 03. 2022. g. Pristupljeno 3. 8. 2017. 
  78. ^ a b „Hungary aims at bigger bite of dental tourism”. Bbj.hu. Pristupljeno 3. 8. 2017. 
  79. ^ „Dental Tourism Development clinics turnover up 19%”. Bbj.hu. Pristupljeno 3. 8. 2017. 
  80. ^ „Hungarian Tourism promotes medical tourism – IMTJ”. Imtj.com. Pristupljeno 3. 8. 2017. 
  81. ^ „Medical tourism in good health”. Imtj.com. Pristupljeno 3. 8. 2017. 
  82. ^ a b v g „STADAT – 1.1. Népesség, népmozgalom (1900–)”. Ksh.hu. Pristupljeno 3. 8. 2017. 
  83. ^ „Egészségjelentés 2016” (PDF). Oefi.hu. Arhivirano iz originala (PDF) 4. 4. 2016. g. Pristupljeno 3. 8. 2017. 
  84. ^ „Govt allocates HUF 450 mln to company facilitating tobacco sales monopoly”. Bbj.hu. Arhivirano iz originala 03. 08. 2017. g. Pristupljeno 3. 8. 2017. 
  85. ^ „Global Peace Index” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 29. 4. 2019. g. Pristupljeno 7. 4. 2019. 
  86. ^ „Magyar (Hungarian) migration, 9th century”. Eliznik.org.uk. Arhivirano iz originala 6. 10. 2008. g. Pristupljeno 20. 9. 2009. 
  87. ^ „General information on various student flats and building types in Budapest”. Budapest Corner. Arhivirano iz originala 14. 12. 2010. g. Pristupljeno 11. 12. 2010. 
  88. ^ Szabolcsi Although the Hungarian upper class has long had cultural and political connections with the rest of Europe, leading to an influx of European musical ideas, the rural peasants maintained their own traditions such that by the end of the 19th century Hungarian composers could draw on rural peasant music to (re)create a Hungarian classical style.
  89. ^ Szalipszki, str. 12 Refers to the country as "widely considered" to be a "home of music".
  90. ^ Broughton, str. 159–167
  91. ^ Szabolcsi, The Specific Conditions of Hungarian Musical Development "Every experiment, made from Hungarian antecedents and on Hungarian soil, to create a conscious musical culture (music written by composers, as different from folk music), had instinctively or consciously striven to develop widely and universally the musical world of the folk song.
  92. ^ „Szabolcsi”. Mek.oszk.hu. Pristupljeno 20. 9. 2009. 
  93. ^ „Sulinet: Magyar növény-e a paprika?”. Sulinet.hu. Arhivirano iz originala 20. 6. 2008. g. Pristupljeno 21. 11. 2008. 
  94. ^ Gundel, Karoly (1992). Gundel's Hungarian cookbook. Budapest: Corvina. ISBN 963-13-3600-X. OCLC 32227400. 
  95. ^ Czégény, Clara Margaret (2006). Helen's Hungarian Heritage Recipes (na jeziku: engleski). Dream Machine Publishing. ISBN 978-0-9780254-0-3. 
  96. ^ „127/2009. (IX. 29.) FVM rendelet” (na jeziku: mađarski). Nemzeti Jogszabálytár / National Legislation (Hungary). Pristupljeno 2. 4. 2022. 
  97. ^ Ian Spencer Hornsey, The Chemistry and Biology of Winemaking, Royal Society of Chemistry. 2007. ISBN 9780854042661. str. 49.
  98. ^ „Unicum”. Zwack. 
  99. ^ Hungary

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

47° N 20° E / 47° S; 20° I / 47; 20
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Мађарска&oldid=27700720”