Srednji vek
Srednji vek obuhvata istorijski period od 5. do 15. veka. Ovo razdoblje u istoriji ljudskog društva i kulture predstavlja zaokruženu celinu. To je razdoblje počelo padom Zapadnog rimskog carstva i okončalo se renesansom i razdobljem velikih geografskih otkrića. Ratnički narod Huna je 375. godine iz Azije prodro u Evropu. Oni su pokrenuli varvarska plemena. Počela je Velika seoba naroda. Na zgarištu Zapadnog rimskog carstva u 5. veku počele su da niču nove države. Tokom 7. i 8. veka stvorena je snažna država Arabljana. U razvoju društva 15. vek se smatra prekretnicom. Sredinom 15. veka, tačnije 1453. godine, Turci su osvojili Carigrad i uništili ostatke Vizantijskog carstva. Krajem 15. veka pomorci su otkrili novi svet — američki kontinent. Na početku srednjeg veka, dok Evropu potresa seoba naroda, na američkom kontinentu se razvila civilizacija Maja. U isto vreme u Aziji nastaje civilizacija Tang, u Kini. Srednji je vek srednje razdoblje u klasičnoj podeli istorije zapadnog sveta, koja se deli na stari, srednji i novi vek. Samo srednjovekovno razdoblje može se podeliti na rani, razvijeni i pozni srednji vek.[1][2]
Depopulacija, deurbanizacija, invazije i seobe naroda, koje su počele tokom kasne antike, nastavile su se tokom ranog srednjeg veka. Varvarski osvajači, među kojima su dominirali razni germanski narodi, formirali su nova kraljevstva u ostacima Zapadnog rimskog carstva.[3] U 7. veku severna Afrika i Bliski istok, koji su nekad pripadali Istočnom rimskom carstvu, potpali su pod vlast Kalifata, islamske države.[4] Premda su se u društvu i političkim strukturama dogodile značajne promene, do potpunog raskida s antikom nije došlo. Na Istoku je preživelo i kao važna sila opstalo Vizantijsko carstvo.[5] Vizantijska kodifikacija rimskog prava, poznata kao Justinijanov kodeks, na Zapadu je ponovno otkrivena u severnoj Italiji 1070. godine i otad je vršila veliki uticaj tokom čitavog srednjeg veka. Na Zapadu većina novih kraljevstava inkorporisala je ono malo preostalih rimskih državnih ustanova. Osnovani su samostani kao deo pokreta usmerenog ka pokrštavanju „paganske Evrope”. Franci su pod Karolinškom dinastijom nakratko uspostavili carstvo, koje se krajem 8. i početkom 9. veka prostiralo na većem delu zapadne Evrope. Međutim, to je carstvo kasnije podleglo pritiscima unutrašnjih građanskih ratova i spoljašnjih invazija — Vikinzi su napadali sa severa, Mađari s istoka, a Saraceni s juga.
Tokom razvijenog srednjeg veka, koji je počeo nakon 1000. godine, evropska se populacija znatno uvećala, jer su tehnološki i poljoprivredni izumi omogućili procvat trgovine, a promena klime srednjovekovnog toplog razdoblja omogućila je povećanje prinosa useva. Kmetstvo, tj. sistem seljaka organizovanih u selo koje vlasteli duguje najam i naturalni rad, te feudalizam, tj. politički sistem u kojem vitezovi i niže plemstvo duguju vojnu službu svojim gospodarima u zamenu za pravo zakupa zemljišta i plemićkih kuća, predstavljali su dve temeljne vrste organizacije društva u razvijenom srednjem veku. Krstaši, prvi put spomenuti 1095. godine, označili su prve pokušaje zapadnoevropskih hrišćana da od muslimana vojnim putem povrate kontrolu nad bliskoistočnom Svetom zemljom. Kraljevi su postali poglavari centralizovanih država i uticali na smanjivanje kriminala i nasilja, ali i na sve veće udaljavanje od jedinstvenog hrišćanstva. Teologija Tome Akvinskog, slike Đota iz Bondone, pesništvo Dantea Aligijerija i Džefrija Čosera, putovanja Marka Pola i arhitektura gotskih katedrala, poput Šartra, spadaju u izvanredna dostignuća razdoblja razvijenog srednjeg veka.
Pozni srednji vek obeležile su teškoće i nesreće, među kojima su bili glad, kuga i ratovi, što je sve uticalo na značajno smanjenje broja stanovnika zapadne Evrope; između 1347. i 1350. crna smrt odnela je živote oko jedne trećine Evropljana. Crkveni sukobi, jeresi i šizma unutar hrišćanske crkve odvijali su se uporedo s ratovima između različitih država, građanskim sukobima i pobunama seljaka. Napredak na području kulture i tehnologije transformirao je evropsko društvo i označio kraj srednjeg veka i početak ranog novog veka.
Terminologija i periodizacija uredi
Srednji je vek, uz stari i novi vek, jedno od tri glavna razdoblja u istoriji Evrope.[1]
Srednjovekovni su autori celu istoriju delili na razdoblja kao što su „šest razdoblja sveta“ ili „četiri carstva“ smatrajući pritom da sami žive u vremenu koje prethodi samom kraju sveta.[6] Svoje vlastito vreme nazivali su „modernim“.[7] Humanistički pesnik Petrarka u četvrtoj je dekadi 14. veka prethrišćansko razdoblje nazvao „starim“ vremenima (antiqua), a hrišćansko razdoblje „novim“ vremenima (nova).[8] Leonardo Bruni prvi je istoričar koji je, u svojoj Istoriji firentinskog naroda iz 1442. godine, upotrebio trodelnu razdeobu istorije.[9] Bruni i kasniji istoričari smatrali su da se Italija oporavila nakon Petrarkinog vremena, te su Petrarkinim vremenskim odsečcima dodali i treći. Pojam „srednji vek“ prvi se put pojavljuje 1469. u latinskom obliku „media tempestas“, odnosno „srednje doba“.[10] Prvobitno je postojalo više verzija ovog pojma, kao što su nazivi medium aevum („srednji vek“), koji je prvi put zabeležen 1604. godine,[11] i media saecula („srednji vekovi“), koji je zabeležen 1625. godine.[12] Današnji naučni termini „medievalan“, „medievistika“ i „medievalistika“ potiču od izraza medium aevum.[13] Trodelna se periodizacija ustalila kao standard nakon što je nemački istoričar Kristof Keler (1638–1707) podelio istoriju na tri razdoblja: stari vek, srednji vek i novi vek ili moderno doba.[12]
Za početak srednjeg veka obično se uzima pad Zapadnog rimskog carstva 476. godine,[14] što je prvi put učinio Bruni.[9] Za kraj srednjeg veka često se uzima 1500. godina,[15] mada o ovome ne postoji opšta saglasnost. Zavisno od konteksta, za datumski kraj srednjeg veka ponekad se uzimaju događaji kao što su prvo putovanje Kristifora Kolumba 1492, pad Carigrada u turske ruke 1453. ili protestantska reformacija 1517. godine.[16] Engleski istoričari bitku na Bosvortskom polju 1485. često smatraju događajem koji označava kraj srednjovekovnog razdoblja.[17] U španskoj istoriografiji za kraj srednjeg veka često se uzimaju smrt kralja Ferdinanda II Aragonskog 1516, smrt kraljice Izabele I Kastiljske 1504. ili osvajanje Granade 1492. godine.[18] Istoričari iz romanskih zemalja obično dele srednji vek na dva razdoblja: raniji „visoki” i kasniji „niski” srednji vek. Anglofonski istoričari, pak, slede svoje nemačke kolege i srednji vek obično dele na tri razdoblja: rani, razvijeni i pozni srednji vek.[1] U 19. veku čitav se srednji vek često nazivao „mračnim dobom”.[19][n 1] S usvajanjem trodelne razdeobe srednjeg veka upotreba tog termina počela se među istoričarima ograničavati samo na period ranoga srednjeg veka.[6]
Kritika tradicionalne podele uredi
Ova periodizacija bila je primenjivana u krugovima pisaca opšte istorije iz 18. veka, što ju je činilo opšte priznatom. U kasnijem razvoju istoriografije dolazilo je do izvesnih pomeranja graničnih datuma ovih velikih perioda; tako da je na kraju, posle dužih rasprava, za kraj starog i početak srednjeg veka uzeta 476. godina — obeležena padom Zapadnog rimskog carstva, dok je za kraj srednjeg i početak novog veka uzeta 1492. godina, kao datum epohalnog otkrića Amerike. Istina, bilo je pokušaja da se za početak novog veka uzme i 1517. godina — obeležena početkom reformacije.[20]
Tradicionalna periodizacija je u njenoj standardnoj formi dugo ostala važeća, ali je bilo naučnika koji su tvrdili da granice pojedinih vekova nisu dobro postavljene. Pojedini istoričari su smatrali da granicu između starog i srednjeg veka treba pomeriti napred — u 7, pa čak i u 8. vek. Bilo je istoričara koji su i granicu između srednjeg i novog veka različito datirali: jedni za kraj 15, drugi za 1517, treći za 17, četvrti za 18. vek. Osim toga, jedan broj istoričara je smatrao da je vreme od 12. do 18. veka po mnogo čemu osobeno, karakteristično, i da bi ga stoga trebalo posebno izdvojiti u opštoj istoriji, uprkos tome što bi to odudaralo od tradicionalnih koncepata periodizacije. Usled ovih različitih shvatanja nastala je kriza tradicionalne periodizacije.
Tradicionalna podela je imala jasnih manjkavosti. Njeni temelji su udareni u vreme kada je težište izučavanja bilo na političkoj istoriji, ali i pored toga ona je bila nedosledno postavljena. Razlog leži u tome što je za kraj starog i početak srednjeg veka uzet politički događaj — pad Zapadnog rimskog carstva (476. godine), kraj srednjeg i početak novog veka označava 1492. godina — veliki datum iz privredne istorije. Sa proširivanjem interesovanja istorijske nauke na sve oblasti ljudske delatnosti sve jasnije su se otkrivale slabosti tradicionalne periodizacije, njene granice su shodno tome postajale nesigurne, a istorijska misao je ukazivala i na drugačije hronološke periode istorijskog razvoja u svetu. Zato su se u istorijskoj nauci postavila pitanja takve periodizacije koja bi izražavala kontinuitet objektivnog kretanja u istorijskom razvoju. Kako ističe Miomir Dašić, očito da su sve ove vremenske podele manjkave sa svetskoistorijskog stanovišta — ova podela je izrazito evropska, a ne svetska.[20]
Pozno rimsko carstvo uredi
Rimsko carstvo doseglo je svoju najširu teritorijalnu rasprostranjenost tokom 2. veka nove ere. U iduća dva veka rimska kontrola nad dalekim pograničnim oblastima postupno je slabila.[22] Ekonomski problemi, među kojima inflacija, kao i spoljni pritisci na granice carstva zajedno su prouzrokovali političku nestabilnost, tokom koje su se carevi i uzurpatori velikom brzinom smenjivali na prestolu.[23] Vojni izdaci stalno su se povećavali tokom 3. veka, uglavnom zbog rata sa sasanidskom Persijom, koji je ponovo pokrenut polovinom 3. veka.[3] Veličina vojske se udvostručila, a konjica i manje jedinice zamenile su legiju kao glavnu taktičku jedinicu.[24] Veći troškovi iziskivali su povećanje poreza, što je dovodilo do smanjenja kurijalne klase, odnosno klase zemljoposednika koji su ulazili u lokalna gradska veća (kurije), kao i smanjenju broja pripadnika te elite koji su bili spremni da podnesu teret koji je sobom nosilo vršenje službenih dužnosti u njihovom gradu.[3] Carskoj je birokratiji bilo potrebno sve više službenika da se staraju o potrebama vojske, zbog čega su se civili žalili da u carstvu ima više prikupljača poreza, nego poreznih obveznika.[24]
Car Dioklecijan (vladao 284‒305) podelio je 286. godine carstvo na istočni i zapadni deo, od kojih je svaki imao posebnu upravu; međutim, ni stanovnici ni vladari nisu zapravo svoje carstvo držali podeljenim, budući da su zakonske i upravne odluke donesene u jednome delu smatrane važećima i u drugome delu.[25] Taj sistem, u kojem su konačno postojala dva starija cara (avgusta) i dva mlađa cezara, poznat je kao tetrarhija.[25] Godine 300, nakon još jednog građanskog rata, Konstantin Veliki (vl. 306‒337) učinio je drevni grad Vizantion carskom prestonicom na istoku i nazvao ga Konstantinopoljem.[26] Dioklecijan je osnažio carsku birokratiju, reformisao poreski sistem i ojačao vojsku, što je sve kupilo carstvu dodatno vreme, ali nije rešilo osnovne probleme s kojima se ono suočavalo, a među kojima su bili i prekomerni porezi, opadanje prirodnog priraštaja te spoljni pritisci na granicama carstva.[27] Građanski ratovi, koji su gotovo po pravilu izbijali između dvojice suprotstavljenih careva polovinom 4. veka, odvlačili su vojnike od granica carstva i olakšavali upade varvara.[28] Tokom 4. veka rimsko je društvo poprimilo nov oblik, koji se razlikuje od ranijeg klasičnog razdoblja i u kojem se procep između bogatih i siromašnih sve više širi, a manji gradovi sve više gube na vitalnosti.[29] Još jedna važna promena je proces hristijanizacije, tj. prelaska carstva na hrišćanstvo, koji je trajao od 2. do 5. veka.[30][31]
Godine 376. Ostrogoti su, bežeći od Huna, dobili dozvolu od cara Valensa (vl. 364–378) da se nasele u rimskoj provinciji Trakiji na Balkanskom poluostrvu. To naseljavanje nije prošlo bez poteškoća. Kad su rimski činovnici dodatno pogoršali situaciju, Ostrogoti su počeli da pljačkaju i pustoše rimske oblasti.[n 2] Valens je, nastojeći da uguši nemire, poginuo u borbi s Ostrogotima u bici kod Hadrijanopolja 9. avgusta 378. godine.[33] Osim pretnji koje su dolazile od takvih plemenskih saveza sa severa, probleme su uzrokovale u unutrašnje podele, posebno podele unutar hrišćanske crkve.[34] Godine 400. Vizigoti su upali u Zapadno rimsko carstvo i, premda su nakratko bili odbijeni od Italije, poharali su Rim 410. godine.[35] Potom su Alani, Vandali i Svevi 406. prešli u Galiju, proširili se njome tokom iduće tri godine i 409. preko Pirineja ušli u Hispaniju.[36] Počela je velika seoba naroda, u kojoj su se različiti narodi, prvobitno većinom germanski, kretali Evropom. Franci, Alemani i Burgundi smestili su se u severnoj Galiji, dok su se Angli, Sasi i Jiti naselili u Britaniji.[37] Tridesetih godina 5. veka Huni su napali carstvo; njihov vođa, Atila (vl. 434–453) predvodio je napade na Balkansko poluostrvo 442. i 447, na Galiju 451. i na Italiju 452. godine.[38] Hunska pretnja nije nestala sve do Atiline smrti 453, kad se njegov hunski plemenski savez raspao.[39] Ove plemenske navale u potpunosti su promenile političku i demografsku prirodu onoga što je ranije činilo Zapadno rimsko carstvo.[37]
Do kraja 5. veka zapadni deo carstva podeljen je na manje političke jedinice, kojima su vladala plemena koja su na te oblasti prodrla početkom veka.[40] Svrgavanje Romula Augustula, poslednjeg rimskog cara na zapadu, 476. godine tradicionalno se smatra slomom Zapadnog rimskog carstva.[41][n 3] Istočno rimsko carstvo, koje se nakon pada Zapadnog carstva često naziva Vizantijskim carstvom, nije bilo sposobno da uspostavi svoju kontrolu nad izgubljenim područjima na zapadu. Vizantijski carevi i dalje su pretendovali na zapadne oblasti, mada se ni jedan od novih kraljeva na zapadu nije usudio da se uzdigne na položaj cara; vizantijska kontrola nad većim delom zapadnih teritorija nije se mogla održati, a Justinijanovo ponovno zauzeće Apeninskog poluostrva i nekih mediteranskih oblasti predstavljalo je jedini i samo privremeni izuzetak.[42]
Rani srednji vek uredi
Nove države i društva uredi
Politička struktura zapadne Evrope drastično se promenila s padom Rimskog carstva. Premda se kretanja naroda u ovom razdoblju obično opisuju kao „invazije“, tu se nije radilo samo o vojnim ekspedicijama, već o migracijama celih naroda i njihovom naseljavanju na teritoriju carstva. Tim je kretanjima na ruku išlo odbijanje pripadnika zapadnorimske elite da pružaju materijalnu potporu vojsci i da plaćaju poreze, kojima bi se mogli platiti troškovi vojnog otpora seobi naroda.[43] Carevi 5. veka često su stajali pod kontrolom snažnih vojnih zapovednika kakvi su bili Stilihon (umro 408.), Aspar (umro 471.) i Gundobad (umro 516.), koji su delimično ili u celosti bili nerimskog porekla. Kad se niz zapadnorimskih careva završio, tog su porekla bili i mnogi kraljevi koji su ih zamenili. Nisu bili retki brakovi između novih kraljeva i članica rimske elite.[44] To je dovelo do mešanja elemenata rimske kulture s običajima pridošlih plemena, kao što su narodne skupštine, na kojima su muški članovi plemena uživali veću političku ulogu nego što je to bio slučaj s građanima rimske države.[45] Ostaci materijalne kulture koje su za sobom ostavili Rimljani i varvari često su međusobno slični, a plemenski artefakti često su izrađivani po rimskim uzorima.[46] Na rimskoj kulturnoj tradiciji temelji se i veći deo intelektualne i pisane kulture novih kraljevina.[47] Jedna važna razlika sastojala se u tome što su novi politički entiteti postupno izgubili poreske prihode. Mnogi od tih entiteta nisu više izdržavali svoju vojsku pomoću poreskih prihoda, nego su joj dodeljivali zemljišne posede, ili feude. To znači da se osećala manja potreba za velikim poreskim prihodima, pa se rimski poreski sistem raspao.[48] Često su izbijali ratovi unutar kraljevstava i između njih. Ropstva je nestalo, između ostalog i zato što su presušili izvori robova, a celo je društvo postalo više ruralno.[49][n 4]
Između 5. i 8. veka novi narodi i moćni pojedinci ispunili su prazninu koju je u politici ostavio nestanak centralne rimske uprave.[47] Ostrogoti su se naselili u Italiji krajem 5. veka i pod Teodorikom (umro 526.) uspostavili kraljevstvo, za koje je bila karakteristična međusobna saradnja romanskog i ostrogotskog stanovništva, barem do poslednjih godina Teodorikove vladavine.[51] Burgundi su naselili Galiju i, nakon što su 436. Huni srušili njihovu prvu državu, tokom četrdesetih godina 5. veka utemeljili su novo kraljevstvo. To se kraljestvo prostiralo na području između današnje Ženeve i Liona i krajem 5. i početkom 6. veka razvilo se u moćno kraljevstvo.[52] U severnoj Galiji Franci i Briti uspostavili su svoje male državne entitete. Središte Franačke nalazilo se u severoistočnoj Galiji, a prvi franački kralj o kome se zna nešto više bio je Hilderik I (umro 481.).[n 5] Pod Hilderikovim sinom Hlodovehom I (vl. 509‒511) franačko se kraljevstvo proširilo i prešlo na hrišćanstvo. Briti, poreklom iz Britanije ― današnje Velike Britanije ― nastanili su se u oblasti današnje Bretanje, koja je i nazvana tako po njima.[54] Svoja su kraljevstva utemeljili i Vizigoti u Hispaniji, Svevi u severozapadnoj Hispaniji, te Vandali u severnoj Africi.[52] U 6. veku Langobardi su se nastanili u severnoj Italiji, gde su ostrogotsko kraljevstvo zamenili grupom grofovija, koje su povremeno birale jednoga zajedničkog kralja. Krajem 6. veka tu je praksu već zamenila stalna monarhija.[55]
Seoba naroda dovela je u Evropu nove etničke grupe, premda su neke oblasti pretrpele veći, a neke manji upliv novih naroda. Na primer, u Galiji su se pridošlice u većoj meri naselile u severoistočnom delu, a u manjoj meri u jugozapadnom. Slovenski narodi nastanili su se u središnjoj i istočnoj Evropi i na Balkanskom poluostrvu. Naseljavanje su pratile i promene u jeziku. Latinski su u zapadnom delu nekadašnjeg Rimskog carstva postupno zamenili jezici koji su izrasli iz latinskog, ali su se ipak od njega razlikovali i koji se skupno nazivaju romanskim jezicima. Ove lingvističke promene događale su se tokom mnogih vekova. U Vizantijskom carstvu i dalje se govorio grčki jezik, dok su Sloveni sa sobom u istočnu Evropu doneli slovenske jezike.[56]
Opstanak Vizanta uredi
Dok su se na zapadu Evrope stvarala nova kraljevstva, Istočno rimsko carstvo ostalo je netaknuto proživljavajući privredni oporavak koji je trajao sve do prvih decenija 7. veka. U istočnom delu carstva navale varvara nisu bile toliko brojne, a najviše ih je bilo na Balkanskom poluostrvu. Mir sa Persijom, starim neprijateljem Rima, potrajao je kroz veći deo 5. veka. U istočnom su carstvu sklopljene čvršće veze između države i hrišćanske crkve, pa su i rasprave o crkvenim doktrinama stekle važnost u političkom životu kakvu nisu imale u zapadnoj Evropi. U pravnoj sferi na istoku je izvršena kodifikacija rimskog prava; prvo nastojanje u tom pravcu dovršeno je 438. godine u vidu Teodosijevog zakonika.[58] Pod carem Justinijanom (vl. 527–565) izvršena je još jedna kompilacija ― Justinijanov zbornik.[59] Justinijan je takođe podržao gradnju Svete Sofije u Carigradu i osvojio je od Vandala severnu Afriku, te Italiju od Ostrogota,[60] uz pomoć svog vojnog zapovednika Belizara (umro 565.).[61] Do potpunog osvajanja Italije nije došlo, budući da je zbog izbijanja kuge 542. godine, Justinijan ostatak svoje vladavine posvetio pre odbrambenim merama, nego daljim osvajanjima.[60] U trenutku careve smrti Vizantinci su pod svojom kontrolom držali većinu Italije, severnu Afriku i malo uporište u južnoj Španiji. Istoričari su kritikovali Justinijanova osvajanja tvrdeći da su ona rastegla carstvo izvan odbranjivih granica i omogućila muslimanska osvajanja, no mnoge od teškoća s kojima su se suočili Justinijanovi naslednici nisu bile rezultat samo visokih poreza kojima su se morali platiti njegovi ratovi, nego i prirode carstva koja je u suštini bila civilna, što je otežavalo regrutovanje vojske.[62]
U istočnom carstvu dodatne je teškoće Justinijanovim naslednicima stvarao postupni priliv Slovena na Balkansko poluostrvo. Njihov je dolazak u početku bio sporadičan, međutim do kraja pete decenije 6. veka slovenska su se plemena već nalazila u Trakiji i Iliriku, a 551. porazila su i jedan odred carske vojske kod Hadrijanopolja. Tokom 560-ih godina Avari su počeli nadirati iz svog sedišta na severnoj obali Dunava, da bi do kraja 6. veka postali glavna sila u središnjoj Evropi koja je bez poteškoća mogla prinuditi vizantijskog cara da im plaća danak. Avari su sve do 796. godine ostali snaga s kojom se moralo računati.[63] Do još jednog problema s kojim se Vizantija morala suočiti došlo je zbog toga što se car Mauricije (vl. 585–602) umešao u persijske prilike tako što je intervenisao u unutrašnjoj borbi za persijsko presto. To je dovelo do kratkotrajnog razdoblja mira, ali nakon zbacivanja Mauricija s vlasti, Persijanci su napali Vizantijsko carstvo i tokom vladavine cara Heraklija (vl. 610–641) kontrolisali velike delove carstva, uključujući Egipat, Siriju i Malu Aziju, sve dok Heraklije nije pokrenuo uspešni protivnapad. Vizantija je 628. godine sklopila s Persijom mirovni ugovor i povratila sve svoje izgubljene oblasti. [64]
Zapadnoevropsko društvo uredi
Od starih porodica koje su pripadale rimskoj eliti na zapadu Evrope neke su izumrle, dok su se druge više posvetile crkvenim nego svetovnim poslovima. Vrednosti koje su se vezivale za antičku književnost i obrazovanje uglavnom su nestale i, premda je pismenost i dalje bila na ceni, ona je smatrana pre praktičnom veštinom nego obeležjem pripadnosti eliti. U 4. veku Hijeronim (umro 420.) usneo je san o tome kako ga je bog prekorio zbog toga što više vremena provodi čitajući Cicerona, nego Bibliju. U 6. veku Grgur Turski usneo je sličan san, ali on nije bio prekoren zbog čitanja Cicerona, nego zbog toga što je učio brzopis.[65] Do kraja 6. veka ulogu temeljnog sredstva za podučavanje vere u crkvi od knjige su preuzele muzika i umetnost.[66] Intelektualna nastojanja su uglavnom išla u pravcu podražavanja antičkog obrazovanja, mada su stvorena i neka izvorna dela, uključujući i ona koja su bila namenjena usmenom izvođenju, a koja su danas izgubljena. Tipični su za ovo razdoblje spisi Sidonija Apolinara (umro 489.), Kasiodora (umro oko 585.) i Boetija (umro oko 525.).[67]
Do promena je došlo i među običnim svetom, budući da se plemićka kultura usredsredila na održavanje velikih gozbi u dvoranama, a ne na književnu delatnost. Bogati su nosili raskošnu odeću ukrašenu draguljima i zlatom. Plemići i kraljevi su izdržavali borce koji su stalno bili u njihovoj pratnji i predstavljali osnovu vojske.[n 6] Comitatus su činili mladići od kojih se očekivala potpuna odanost svom gospodaru. Ako bi poginuo gospodar kome su bili zakleti na vernost, i od njih se samih očekivalo da se bore do smrti.[69] Porodične veze u okviru elite bile su važne, a na ceni su bile vrline kao što su odanost, hrabrost i čast. Te su veze u aristokratskom društvu često dovodile do zavada, kakve su, na primer, bile one o kojima priča Grgur Turski, a koje su ponikle u merovinškoj Galiji. Čini se da su se ti sukobi uglavnom završavali isplatom neke vrste kompenzacije.[70] Žene su u životu aristokratskog društva uglavnom učestvovale kao supruge i majke muškaraca, pri čemu je uloga vladareve majke bila posebno istaknuta u merovinškoj Galiji. U anglosaksonskom društvu nije bilo mnogo dece na prestolu, pa je i uloga žene kao majke maloletnog vladara bila manja, mada, s druge strane, zato je izraženija bila uloga opatica. Čini se da su jedino u Italiji žene uvek stajale pod zaštitom ili kontrolom nekog od svojih muških srodnika.[71]
O životu sela zna se znatno manje nego o plemićkom društvu. Većina podataka kojima istoričari danas raspolažu potiče od arheoloških nalaza; pisanih izvora o seoskom životu gotovo da i nema pre 9. veka. Većina opisa života nižih društvenih slojeva potiče iz zakonskih odredbi i od pisaca koji su sami pripadali višim staležima.[72] Modeli zemljoposedništva nisu svugde na zapadu bili istovetni: u nekim su oblastima prevlađivale sitne parcele, a u drugima su uobičajeni bili veliki zemljišni posedi. Te su razlike bile zaslužne za razvoj vrlo raznolikih seoskih zajednica, od kojih su nekima dominirali krupni zemljoposednici iz redova aristokratije, dok su druge uživale značajan stepen samostalnosti.[73] Tipova seoskih naselja bilo je mnogo. Neki seljaci su živeli u velikim naseljima u kojima je moglo biti i do 700 stanovnika. Drugi su, pak, živeli u malim grupama od nekoliko porodica, a bilo je i onih koji su živeli na izolovanim seoskim posedima. U nekim su se oblastima preplitala dva ili više različita obrasca seoskih naselja.[74] Za razliku od situacije u poznorimskom razdoblju, sada nije postojala oštra zakonska razlika između položaja slobodnog seljaka i plemića, te se porodica slobodnog seljaka mogla nadati da će putem vojničke službe tokom nekoliko generacija dostići rang moćnog feudalca.[75]
Gradski život i kultura iz rimskog vremena pretrpeli su značajne promene tokom ranog srednjeg veka. Premda je u italijanskim gradovima i dalje živelo mnogo stanovnika, njihova se veličina ipak značajno smanjila. Stanovništvo Rima, na primer, u kojem su nekad živele stotine hiljada građana, smanjilo se do kraja 6. veka na 30.000 ljudi. Rimski hramovi pretvoreni su u hrišćanske crkve, dok su gradske zidine, s druge strane, ostale u upotrebi.[62] Gradovi su se smanjili i u severnoj Evropi, a gradske strukture i druge javne građevine rušene su da bi se dobio građevinski materijal. Osnivanje novih kraljevstava često je dovodilo do porasta gradova koji su bili odabrani za nove prestonice.[76] Mada je još u antici jevrejskih zajednica bilo u mnogim rimskim gradovima, Jevreji su nakon hristijanizacije carstva prolazili kroz razdoblja povremenih progona. Jevreji su zvanično bili tolerisali, premda se nastojalo da se prevedu na hrišćanstvo, a povremeno su i ohrabrivani da se nastane u novim oblastima.[77]
Uspon islama uredi
Verski osećaji u Vizantijskom carstvu i Persiji nalazili su se u stanju previranja krajem 6. i početkom 7. veka. Judaizam je bila religija koja je aktivno radila na konvertovanju i zna se za barem jednog arabljanskog vođu koji je i prešao na judaizam: Du Nuvas, vladar oblasti u današnjem Jemenu, prihvatio je judaizam 525. godine, a progon hrišćana, koji je zatim pokrenuo, završio se tako što je Aksumsko kraljevstvo s područja Etiopije napalo i na kraju zauzelo njegovu državu.[4] Hrišćanska poslanstva takmičila su se s persijskim zoroastrizmom u nastojanju da pridobiju nove vernike, posebno među stanovnicima Arabijskog poluostrva. Sve su se te religije našle u istom položaju kad je u Arabiji na istorijsku scenu stupio islam tokom života proroka Muhameda (umro 632.).[78] Nakon njegove smrti muslimanski su borci zauzeli velike delove Vizantijskog carstva i Persije, počev od Sirije 634–635. godine, preko Egipta 640–641, Persije između 637. i 642. godine, sve do severne Afrike krajem 7. veka i Pirinejskog poluostrva 711. godine.[79] Do 711. godine muslimani su uspostavili kontrolu nad većim delom tog poluostrva, u oblasti koju su nazvali Al-Andalus.[80]
Muslimanska su osvajanja svoj vrhunac dosegla polovinom 8. veka. Nakon poraza muslimanske vojske Poatjea 732. godine Franci su ponovo zauzeli južnu Francusku, mada za zaustavljanje uspona islama u Evropi najveće zasluge ima zbacivanje omjadske dinastije, na čije je mesto došla abasidska dinastija. Abasidi su svoju prestolnicu preselili u Bagdad i više su se bavili Bliskim istokom nego Evropom, te su izgubili kontrolu nad nekim delovima muslimanskih oblasti. Potomci Omejada vladali su Pirinejskim poluostrvom, Aglabidi su držali severnu Afriku, a Tulunidi su zavladali Egiptom.[81] Do polovine 8. veka na Sredozemlju su nikli novi oblici trgovine; trgovina između Franaka i Arabljana zamenila je nekadašnje rimske trgovačke obrasce. Franci su izvozili drvnu građu, krzno, mačeve i robove, a od Arabljana su uvozili svilu i druge tkanine te začine i plemenite metale.[82]
Ekonomija uredi
Seobe i ratovi prekinuli su u 4. i 5. veku trgovačke puteve u području Sredozemlja. Prekinut je dotok afričke robe u Evropu, pa je ona prvo nestala u unutrašnjosti kontinenta, a u 7. veku mogla se naći tek u nekoliko gradova kao što su Rim i Napulj. Do kraja 7. veka, pod uticajem muslimanskih osvajanja, afrički proizvodi potpuno su nestali u zapadnoj Evropi. Tokom ranog srednjeg veka u svim oblastima koje su nekad činile Rimsko carstvo pojavljuju se lokalni proizvodi kojima se nastojalo da se zameni roba koja je ranije stizala iz uvoza. To je bilo karakteristično posebno za oblasti koje nisu pripadale sredozemnom području, kao što su severna Galija i Britanija. Produkti iz uvoza na koje se nailazi u arheološkim istraživanjima obično predstavljaju luksuznu robu. U severnoevropskim oblastima ne samo da su trgovinske mreže bile lokalnog karaktera, nego je i roba koja se prevozila bila vrlo jednostavna, s tek malo grnčarije i drugih složenih proizvoda. Na Sredozemlju je grnčarija i dalje bila dominantna i čini se da se nije proizvodila samo lokalno, nego da se njome i trgovalo putem mreža srednjeg dosega.[83]
Razne germanske države na Zapadu kovale su svoj novac, koji je podražavao postojeće rimske i vizantijske oblike. Zlatni se novac kovao sve do kraja 7. veka, kad ga je zamenio srebrni. Osnovni srebrni novac u Franačkoj bio je denarij (denarius) ili denijer (denier), dok se anglosaksonska vrsta zvala peni (penny). Iz tih su se oblasti denijer i peni proširili po celoj Evropi u razdoblju između 700. i 1000. godine. Bakarni i bronzani novac nije kovan, kao ni zlatni, osim u južnoj Evropi. Ni srebrni novac nije kovan u različitim apoenima.[84]
Crkva i monaštvo uredi
Hrišćanstvo je pre arabljanskih osvajanja predstavljalo jedan od najvećih faktora jedinstva između istočne i zapadne Evrope, dok je osvajanje severne Afrike prekinulo pomorske veze između te dve oblasti. Između zapadne i vizantijske crkve nastajale su sve veće razlike u jeziku, običajima i liturgiji. U istočnoj se crkvi koristio grčki, a u zapadnoj latinski jezik. Pojavile su se teološke i političke razlike, a u prvoj polovini 8. veka pitanja kao što su ikonoborstvo, sveštenički brak i državna kontrola nad crkvom postala su dominantna u tolikom stupnju da su kulturne i verske razlike prevladale nad sličnostima.[85] Do formalnog raskola došlo je 1054. godine, kad su se rimski papa i carigradski patrijarh sukobili oko papske supremacije i onda ekskomunicirali jedan drugoga, što je dovelo do podele hrišćanske zajednice na dve crkve ― zapadna je grana postala rimokatolička crkva, a istočna grana pravoslavna crkva.[86]
Crkvena struktura kakva je postojala u Rimskom carstvu preživela je na Zapadu seobe naroda i varvarske navale u uglavnom netaknutu obliku, ali papstvo je nije posebno cenilo i malo se zapadnih biskupa okretalo biskupu u Rimu u potrazi za verskim ili političkim vođstvom. Mnoge pape pre 750. godine više su se bavile vizantijskim prilikama i teološkim raspravama na hrišćanskom Istoku. Sačuvana su mnogobrojna pisma pape Grgura Velikog (papa 590–604), od kojih se najveći broj bavi prilikama u Italiji i Carigradu. Papstvo je neki značajniji uticaj imalo jedino u Britaniji, gde je Grgur 597. godine poslao poslanstvo sa zadatkom da preobrati Anglo-Saksonce u hrišćanstvo.[87] Irski misionari bili su najaktivniji u zapadnoj Evropi u razdoblju između 5. i 7. veka; prvo su posetili Englesku i Škotsku, a zatim su prešli u kontinentalnu Evropu. Pod vođstvom monaha kao što su Kolumba (umro 597.) i Kolumban (umro 615.) osnivali su samostane, podučavali su latinski i grčki, te pisali verska i svetovna dela.[88]
U ranom srednjem veku došlo je do uspona monaštva na Zapadu. Oblik evropskog monaštva diktirale su tradicije i ideje koje su potekle od pustinjskih otaca u Egiptu i Siriji. Većina evropskih samostana usredsredila se na zajedničko iskustvo duhovnog života, a ta vrsta monaštva ― koju je u 4. veku razvio Pahomije (umro 348.) ― naziva se cenobitskim. Samostanski su se ideali proširili iz Egipta po zapadnoj Evropi tokom 5. i 6. veka putem hagiografskih spisa, kao što je Život Antonijev.[89] Benedikt iz Nursije (umro 547.) napisao je u 6. veku benediktinska pravila za samostane na Zapadu, gde su popisane upravne i duhovne dužnosti zajednice monaha na čijem se čelu nalazi jedan opat.[90] Monasi i samostani snažno su uticali na verski i politički život u ranom srednjem veku, delujući kao poverenici moćnih zemljoposedničkih porodica, kao središta promocije i potpore vladara u novoosvojenim oblastima te kao polazne tačke za misije i širenje hrišćanstva.[91] Samostani su bili glavna i neretko jedina središta obrazovanja i pismenosti u određenoj oblasti. Mnogi od sačuvanih rukopisa antičke rimske književnosti prepisani su u samostanima tokom ranog srednjeg veka.[92] Monasi su pisali i vlastita dela na latinskom jeziku, obrađujući istorijske, teološke i druge teme, na primer Beda Časni (umro 735.), rodom iz severne Engleske, koji je stvarao krajem 7. i početkom 8. veka.[93]
Karolinška Evropa uredi
Franačko se kraljevstvo u severnoj Galiji tokom 6. i 7. veka podelilo na Austraziju, Neustriju i Burgundiju, od kojih je svakom vladala merovinška dinastija, koja je poticala od Klovisa. Sedmi je vek bio nemirno razdoblje ratova između Austrazije i Nesturije.[94] Te ratove iskoristio je Pipin (umro 640.), majordom austrazijski, koji je postao izuzetno moćan na austrazijskom dvoru. Njegovi su potomci nasledili tu dužnost i delovali kao savetnici i regenti. Jedan od njih, Karlo Martel (umro 741.), pobedio je u bici kod Poitiersa 732. i tako zaustavio napredovanje muslimanske vojske preko Pirineja.[95][n 7] Na britanskom ostrvu razvilo se više manjih država, među kojima su najvažnije bile kraljevine Nortumbrija, Mercija, Veseks i Istočna Anglija, gde su vladali potomci anglo-saksonskih osvajača. Manja kraljevstva u današnjem Valsu i Škotskoj još uvek su kontrolisali domaći Briti i Pikti.[97] Irska je bila podeljena na još manje političke jedinice, kojima su takođe vladali kraljevi i koje se obično nazivaju plemenskim kraljevstvima. Lokalnih kraljeva u Irskoj bilo je možda i 150 na broju, mada nisu svi bili jednake važnosti.[98]
Karolinška dinastija, tj. potomci Karla Metela, zvanično je preuzela kontrolu nad austrazijskim i neustrijskim kraljevstvom u svojevrsnom puču koji je 753. godine predvodio Pipin III (vl. 752–768). Jedna savremena hronika tvrdi da je Pipin od pape Stepana II (papa 752–757) tražio i dobio pristanak za taj puč. Pipinovo preuzimanje vlasti osnažile je promocione mere koje su Merovinge prikazivale kao nesposobne i okrutne tirane, veličale dostignuća Karla Matela i širile priče o izuzetnoj pobožnosti Karolinga. Nakon Pipinove smrti 768. godine njegovo je kraljevstvo ostalo dvojici njegovih sinova, Karlu (vl. 768–814) i Karlomanu (vl. 768–771). Kad je Karloman umro prirodnom smrću, Karlo je sprečio stupanje na vlast Karlomanovog mladoga sina i sam se proglasio vladarem ujedinjene austrazijsko-neustrijske kraljevine. Karlo, koji je poznatiji kao Karlo Veliki, pokrenuo je 744. godine program sistemskog širenja vlasti, koji je na kraju rezultirao ujedinjenjem velikog dela Evrope, odnosno današnje Francuske, severne Italije i Saksonije. Tokom ratova, koji su trajali i nakon 800. godine, nagrađivao je svoje saveznike ratnim plenom i zemljišnim posedima.[99] Karlo Veliki je 774. godine pokorio Langobarde, što je oslobodilo papstvo straha od langobardskog osvajanja i označilo početak papske države.[100][n 8]
Krunidba Karla Velikoga za cara na Božić 800. godine smatra se prekretnicom u istoriji srednjega veka, koja označava svojevrsnu obnovu Zapadnog rimskog carstva, budući da je novi car vladao velikim delom oblasti koja se nekad nalazila pod vlašću zapadnorimskih careva.[103] Ona označava i promenu u odnosu Karla Velikoga prema Vizantijskom carstvu, budući da je uzimanjem carskoga naslova istaknuo jednakost karolinške države u odnosu na vizantijsku.[104] Novoosnovano karolinško carstvo imalo je neka obeležja po kojima se razlikovalo kako u odnosu na staro Zapadno rimsko carstvo, tako i u odnosu na savremeno Vizantijsko carstvo. Franačka zemlja je po svom temeljnom obeležju bila ruralna, s tek nekoliko manjih gradova. Većina njenih stanovnika bili su seljaci koji su živeli na malim posedima. Gotovo da nije bilo trgovine, a ono malo trgovinskih veza što je postojalo održavalo se s Britanskim ostrvima i Skandinavijom, za razliku od nekadašnjeg Rimskog carstva i njegovih trgovačkih puteva usredsređenih u oblasti Sredozemlja.[103] Carstvom je upravljao putujući dvor koji je putovao s carem, te nekih tri stotine carskih zvaničnika koji su se zvali grofovi i koji su upravljali grofovijama, na koje je carstvo bilo podeljeno. Sveštenstvo i lokalni biskupi takođe su služili kao državni zvaničnici, dok su carski službenici poznati kao Missus dominicus vršili poslove nadzornika i posrednika u rešavanju problema.[105]
Karolinška renesansa uredi
Dvor Karla Velikog u Ahenu bio je središte kulturne obnove koja se nekad naziva karolinškom renesansom. U tom je razdoblju došlo do porasta pismenosti, razvitka umetnosti, arhitekture i pravne nauke, kao i pojačanog zanimanja za liturgijska i biblijska pitanja. Engleski monah Alkuin (umro 804.) bio je pozvan u Ahen i sa sobom je doneo obrazovanje kakvo se praktikovalo u nortambrijskim samostanima. U carevoj kancelariji, tj. pisarnici, koristio se novi oblik latinskoga pisma, koji se danas naziva karolinškom minuskulom,[n 9] što je doprinijelo razvoju jedinstvenog oblika pisma i tako unapredilo komunikaciju širom velikog dela Evrope. Karlo Veliki promovisao je promene u crkvenoj liturgiji i u svojim domenima nametao rimske crkvene obrede, kao i gregorijanske napeve u liturgijskoj crkvenoj muzici. Jedna od važnijih delatnosti učenjaka u ovom je razdoblju bilo prepisivanje, ispravljanje i širenje temeljnih dela na verske i svetovne teme, s ciljem da se podstakne učenje. Pisana su i nova dela na religijske teme, kao i novi udžbenici.[107] Gramatičari su u tom razdoblju modifikovali latinski jezik, koji je iz klasičnog oblika kakav je postojao za vreme Rimskog carstva, prešao u gipkiji latinitet koji je mogao zadovoljiti potrebe crkve i carske uprave. Do Karlovog se vremena latinski već toliko razlikovao od klasičnog jezika da je kasnije nazvan srednjovekovnim latinitetom.[108]
Raspad Karlovog carstva uredi
Karlo Veliki je planirao sledeći franačku tradiciju da podeli svoje kraljevstvo između svih svojih naslednika, ali u toj nameri nije uspeo, budući da je do 813. godine u životu ostao samo jedan njegov sin, Luj I Pobožni (vl. 814–840). Neposredno pre nego što je Karlo umro 814. godine krunisao je Ludviga kao svoga naslednika. Ludvigovu 26-godišnju vladavinu obeležile su brojne podele carstva među njegovim sinovima, a nakon 829. godine buknuli su i građanski ratovi između različitih saveza oca i njegovih sinova oko kontrole nad različitim delovima carstva. Na kraju je Ludvik priznao za cara svog najstarijeg sina, Lotara I (umro 855.) i predao mu Italiju. Ostatak svoga carstva Ludvig je podelio između Lotara i svoga najmlađeg sina, Karla Ćelavog (umro 877.). Lotar je uzeo Istočnu Franačku, koja se protezala s obe strane reke Rajne i dalje na istok, dok je Karlo kontrolisao Zapadnu Franačku, zapadno od rajnske oblasti i Alpa. Srednji sin, Ludvig Nemački (umro 876.), koji nije odustajao od pobune, na kraju je dobio na upravu Bavarsku pod sizerenstvom svog starijeg brata. Međutim ova podela nije bila univerzalno prihvaćena. Pipin II Akvitanski (umro nakon 864.), carev unuk, digao se na bunu tražeći vlast nad Akvitanijom, dok je Ludvig Nemački pokušao da anektira celu Istočnu Franačku. Luj Pobožni umro je 840. godine ostavljajući za sobom carstvo u haosu.[109]
Nakon njegove smrti usledio je trogodišnji građanski rat. Verdenskim sporazumom (843) iz Rajne i Rone utemeljeno je kraljevstvo koje je, uz Italiju, dobio Lotar, a priznat mu je i carski naslov. Ludvig Nemački kontrolisao je Bavarsku i istočne oblasti današnje Nemačke. Karlo Ćelavi dobio je zapadne franačke zemlje, koje su činile veći deo današnje Francuske.[109] Unuci i praunuci Karla Velikog delili su svoja kraljevstva među potomcima i na kraju uništili svu unutrašnju koheziju.[110][n 10] Karolinška je dinastija u zapadnim oblastima svrgnuta 987. godine, kad je za kralja krunisan Hugo Kapet (vl. 987–996).[n 11][n 12] U istočnim oblastima karolinška je dinastija izumrla još 911. godine, kad je umro Ludvig Dete, a za kralja bio izabran Konrad I (vl. 911–918), koji nije bio u srodstvu s Karolinzima.[114]
Raspad Karolinškog carstva pratile su seobe i navale spoljašnjih neprijatelja. Atlantske i severne obale napadali su Vikinzi, koji su pustošili i britanska ostrva, gde su se i naselili, a nastanili su se i na Islandu. Godine 911. vikinški poglavar Rolo (umro oko 931) dobio je dopuštenje od franačkog kralja Karla Bezazlenog (vl. 898–922) da se nastani u područje koje će postati poznato kao Normandija.[115][n 13] Istočni delovi franačkih zemalja, posebno Nemačka i Italija, nalazili su se pod stalnim napadima Mađara, sve dok ovi nisu poraženi u bici na Leškom polju 955. godine.[117] Slomom abasidske dinastije islamski se svet raspao u manje državne entitete, od kojih su se neki počeli širiti prema Italiji i Siciliji, kao i preko Pirineja u južne delove franačkih zemalja.[118]
Nova kraljevstva i Vizantinsko oživljavanje uredi
Napori lokalnih vladara da se suprotstave osvajačima doveli su do uspostavljanja novih političkih entiteta. U anglosaksonskoj Engleskoj kralj Alfred Veliki (vl. 871–899) krajem 9. veka sklopio je s vikinškim napadačima sporazum, koji je doveo do naseljavanja Danaca u Nortambriji, Merciji i delovima istočne Anglije.[119] Do polovine 10. veka Alfredovi su naslednici osvojili Nortambriju i ponovno uspostavili englesku vlast nad većim delom južne Britanije.[120] U severnoj Britaniji Kenet Makalpin (umro oko 860.) ujedinio je Pikte i Škote u Kraljevinu Albu.[121] Početkom 10. veka u Nemačkoj se učvrstila Otonska dinastija, koja je naročito doprinela odbijanju mađarskih napada. Njeni su napori kulminirali 962. godine krunidbom Otona I (vl. 936–973) za cara Svetog rimskog carstva.[122] On je 972. godine isposlovao i vizantsko priznanje svog carskoga naslova, što je bilo zapečaćeno ženidbom njegova sina Otona II (vl. 967–983) za Teofaniju (umrla 991), kćer Romana II (vl. 959–963), jednog od prethodnih vizantijskih careva.[123] Krajem 10. veka, nakon jednog nestabilnog razdoblja, Italija je ušla u sferu otonskog carstva.[124] Oton III (vl. 996–1002) pozni deo svoje vladavine proveo je uglavnom u Italiji.[125] Zapadno franačko kraljevstvo bilo je više fragmentisano i, premda su nominalno njime i dalje vladali kraljevi, veliki deo političke moći ležao je u rukama oblasnih gospodara.[126]
Hrišćanske misije u Skandinaviji tokom 9. i 10. veka doprinele su usponu kraljevina kao što su Švedska, Danska i Norveška, koje su dobile na snazi i proširile svoje teritorije. Neki su se kraljevi preobratili u hrišćanstvo, ali tek su nakon 1000. godine to učinili svi. Skandinavci su se širili po Evropi i osnivali svoje naseobine. Pored naseobina u Irskoj, Engleskoj i Normandiji, nastanili su se i na Islandu i u oblasti koja će postati Rusija. Švedski trgovci i napadači spuštali su se rekama u ruskoj stepi i čak pokušali da zauzmu Carigrad 860. i 907. godine.[127] Hrišćanska Španija, koja je u početku sačinjavala samo malo područje na severu Pirinejskog poluostrva, postupno se tokom 9. i 10. veka širila na jug, gde su osnovane kraljevine Asturija i Leon.[128]
Na istoku je Vizantija proživljavala novi uspon pod carem Vazilijem I Makedoncem (vl. 867–886) i njegovim naslednicima Lavom VI Mudrim (vl. 886–912) i Konstantinom VII Porfirogenetom (vl. 913–959), pripadnicima makedonske dinastije. Trgovina je ponovno oživela, a carevi su nadzirali uspostavljanje i širenje jedinstvene uprave nad svim vizantijskim provincijama. Vojska je reorganizovana, što je carevima Jovanu |I Cimiskiju (vl. 969–976) i Vasiliju II (vl. 976–1025) omogućilo da na svim stranama prošire granice carstva. Carski je dvor bio središte obnove antičkog obrazovanja, što je poznato kao makedonska renesansa. Pisci kao što je Ivan Geometar (početak 10. veka) sastavljali su nove himne, pesme i druga dela.[129] Hrišćanske misije koje je slalo i istočno i zapadno sveštenstvo uspele su da pokrste Moravce, Bugare, Čehe, Poljake, Mađare i Slavene u Kijevskoj Rusiji. Ovi procesi hristijanizacije doprineli su uspostavljanju državnih entiteta u oblastima gde su ti narodi živeli ― Moravske, Bugarske, Bohemije, Mađarske, Poljske i Kijevske Rusije.[130] Bugarska, koja je osnovana oko 680. godine, na svojem se vrhuncu prostirala od Budimpešte do Crnog mora i od Dnjepra u današnjoj Ukrajini do Jadranskog mora.[131] Do 1018. godine i poslednji su se bugarski plemići predali Vizantijskom carstvu.[132]
Umetnost uredi
Nakon Konstantinovih bazilika u 4. veku sve do 8. veka gotovo da uopšte nisu građene nove velike strukture od kamena, premda je tokom 6. i 7. veka podignuto mnoštvo manjih kamenih građevina. Do početka 8. veka u karolinškom je carstvu oživela bazilika kao arhitektonski oblik.[134] Jedno od obeležja bazilike je upotreba transepta,[135] tj. „ruku“ građevine u obliku krsta koje stoje vertikalno u odnosu na dugi brod.[136] Među drugim novim obeležjima arhitekture nalaze se sredokršće i monumentalni ulaz u crkvu, obično na zapadnoj strani građevine.[137]
Karolinška umetnost stvarana je za malu grupu dvorjana i za samostane i crkve koje su oni podupirali. Tom su umetnošću dominirala nastojanja da se dostigne dostojanstvo i klasicizam carske rimske i vizantijske umetnosti, ali je na nju uticala i insularna umetnost britanskih ostrva. U insularnoj se umetnosti energija irsko-keltskog i anglosakonsko-germanskog ornamentalnog stila spajala s mediteranskim formama kao što je knjiga; ta je umetnost utemeljila mnoga obeležja umetnosti koja će opstati tokom celog srednjovekovnog razdoblja. Sačuvana religijska dela iz razdoblja ranog srednjeg veka većinom čine iluminirani rukopisi i izrezbareni predmeti od slonovače, izrađivani izvorno za metalne predmete koji su u međuvremenu pretopljeni.[138][139] Predmeti od plemenitih metala bili su najcenjeniji umetnički oblici, mada su gotovo svi danas izgubljeni osim nekoliko primeraka, kao što su Lotarov krst, nekoliko relikvija, nalaza u anglosaksonskoj grobnici na lokalitetu Saton Hu, ostava blaga u Gourdonu iz merovinške Francuske, blaga iz Guarrazara iz vizigotske Španije i blago iz Nađ Sent Mikloša blizu vizantijske teritorije. Pronađeni su i veliki broševi u obliku fibule ili penanulara, koji su predstavljali jedan od glavnih ornamentalnih elemenata pripadnika elite i među kojima je i irski broš iz Tare.[140] Od knjiga, bogato su se ukrašavala uglavnom evanđelja, koja su se sačuvala u većem broju, među njima i Kelska knjiga, Lindisfarnska evanđelja i carski Zlatni kodeks sv. Emerama, koji je jedan od retkih gde je sačuvan „draguljarski uvez” od zlata prekrivenog draguljima.[141] Čini se da je dvor Karla Velikog bio zaslužan za prihvaćanje figurativne monumentalne skulpture u hrišćanskoj umetnosti,[142] a do kraja ovog razdoblja u važnim su crkvama postale uobičajene figure u gotovo prirodnoj veličini, kao što je, na primer, Geronov krst.[143]
Vojno-tehnološka dostignuća uredi
U vreme poznog Rimskog carstva glavni razvoj u pogledu vojne taktike ticao se nastojanja da se stvori delotvorna konjička snaga, kao i visokospecijalizovane vrste vojnih odreda. Uvođenje teško naoružanih konjanika nalik na katafrakte predstavljao je važno obeležje rimske vojske u 5. veku. Različiti osvajači imali su i različite temeljne vrste vojnika ― od pretežito pešadijskih Anglo-Saksonaca, koji su napadali Britaniju do Vandala i Vizigota, čije su vojske uključivale i značajan konjički element.[144] Tokom ranog razdoblja varvarskih invazija uzengije još nisu bile uvedene u upotrebu, što je ograničavalo korist konjice kao napadačke jedinice, budući da nije bilo moguće svu snagu konja i jahača iskoristiti pod udarcima koje je jahač zadavao.[145] Najveća je promena u vojnoj sferi tokom razdoblja invazija bilo prihvaćanje hunskog kompozitnog luka umesto ranijeg i slabijeg skitskog kompozitnog luka.[146] Osim toga, sve su se više koristili dugi mačevi,[147] a došlo je i do postupne zamene ljuskastog oklopa (koji nalikuje pokrivaču od krljušti) verižnim (nalik na lanac i izrađenim od metalne žice) i lamelarnim oklopom (sastavljenim iz pravokutnih pločica).[148]
Pešadija i laka konjica počeli su da gube na važnosti početkom karolinškog razdoblja, kad je sve veću ulogu dobila elitna teška konjica. Obavezna regrutacija slobodnog stanovništva takođe se sprovodila u znatno manjoj meri tokom karolinškog razdoblja.[149] Premda je veći deo karolinške vojske bio opremljen konjima, čini se da je jedan značajan deo zapravo predstavljala konjička pešadija, a ne istinska konjica.[150] Jedini je izuzetak bila anglosaksonska Engleska, gde su vojske još uvek bile sastavljene od vojnika regrutovanih na lokalnom nivou; takva se vojska zvala fird i njome su zapovedali pripadnici lokalne elite.[151] Jedna od glavnih promena u vojnoj tehnologiji bio je povratak samostrela, koji se koristio u antici, a zatim je ponovno ušao u uporabu kao vojno oružje krajem ranog srednjeg veka.[152] Još jedna promena bilo je uvođenje uzengija, što je povećalo delotvornost konjice kao napadačke jedinice. Upotreba potkovica, koja je omogućila korištenje konja i na stenovitom terenu, predstavljala je tehnološki napredak čije su implikacije daleko prevazilazile vojnu sferu.[153]
Razvijeni srednji vek uredi
Društvo i ekonomija uredi
U razvijenom srednjem veku došlo je do ekspanzije broja stanovništva. Procenjena populacija Evrope porasla je s 35 na 80 miliona između 1000. i 1347. godine, iako su tačni uzroci još uvek nejasni – neka od objašnjenja je poboljšane poljoprivredne tehnike, pad robovlasništva, blaža klima, kao i činjenica da u tom razdoblju nije bilo stranih invazija.[156][157] Čak 90% evropske populacije i dalje su činili ruralni seljaci. Mnogi više nisu obitavali na izolovanim farmama već se se skupljali u male zajednice, koje se obično nazivaju imanjima ili selima.[157] Ti su seljaci često bili podanici plemića i plaćali su im najam i pružali druge usluge, što je deo sistema koji se naziva kmetstvom. Ostalo je nekoliko slobodnih seljaka u tom periodu i nakon njega,[158] pri čemu ih je više bilo u južnoevropskim regijama nego na severu. Praksa obrađivanja novog zemljišta pružanjem podsticaja seljacima koji bi se tu naselili takođe je doprinela ekspanziji populacije.[159]
U ostale slojeve društva spadalo je plemstvo, sveštenstvo i građanstvo. Plemići, kako oni s plemićkom titulom tako i obični vitezovi, iskorištavali su imanja i seljake, mada nisu direktno posedovali zemljište, nego primali prava na dohodak od imanja ili drugog zemljišta od vladara sistemom feudalizma. Tokom 11. i 12. veka ta imanja ili feudi postala su nasledna i u većini se mesta više nisu mogla deliti među svim naslednicima kao što je bio slučaj u ranom srednjem veku. Umesto toga, većinu feuda i zemljišta nasleđivao je najstariji sin.[160][n 14] Dominantnost vlastele zasnivala se na njihovoj kontroli zemljišta, vojnoj službi kao u teškoj konjici, kontroli zamkova i raznim imunitetima od poreza ili drugih nameta.[n 15] Zamkove, prvobitno građene od drveta, a kasnije i od kamena, počeli su da podižu u 9. i 10. veku kao odgovor na nerede u tom periodu, te su oni pružali zaštitu od napadača kao i odbranu od rivala. Kontrola zamkova omogućila je plemićima da se suprotstavljaju kraljevima ili drugim vladarima.[162] Plemstvo je bilo slojevito; kraljevi i najviše plemstvo kontrolisali su veliki broj ljudi i velike zemljišne površine, kao i ostale plemiće. Ispod njih, niže plemstvo imalo je vlast nad manjim područjima i nad manjim brojem ljudi. Vitezovi su bili najniže plemstvo; kontrolisali su zemljište, ali ga nisu posedovali, i morali su služiti ostale plemiće.[163][n 16]
Sveštenstvo se delilo na dve vrste: sekularno sveštenstvo, koje je živelo među narodom, i monaško sveštenstvo, koje je živelo pod verskim pravilima i čiji su pripadnici obično bili monasi.[165] Tokom razvijenog srednjeg veka monasi su ostali veoma mali deo populacije i obično ih nije bilo više od jedan posto ukupnog stanovništva.[166] Većina monaškog sveštenstva poticala je iz plemstva, iste društvene klase koja je služila kao plodno tlo za regrutiranje u gornje slojeve sekularnog sveštenstva. Lokalni sveštenici često su birani iz seljačke klase.[167] Stanovnici gradova bili su u donekle neobičnoj poziciji, budući da se nisu uklapali u uobičajenu trodelnu podelu društva na plemstvo, sveštenstvo i seljaštvo. Tokom 12. i 13. veka broj građana značajno se povećao, zato što su postojeći gradovi rasli, a osnivali su se i novi.[168] Međutim, tokom celog srednjeg veka populacije gradova verovatno nikada nisu prešle 10% ukupne populacije.[169]
Tokom ovog razdoblja i Jevreji su se raširili po Evropi. Zajednice su osnovane u Nemačkoj i Engleskoj u 11. i 12. veku, ali su španski Jevreji, odavno naseljeni u Španiji pod muslimanima, došli pod hrišćansku vladavinu i suočavali se sa sve većim pritiskom da pređu na hrišćanstvo.[170] Većina Jevreja bila je ograničena na gradove, budući da im je bilo zabranjeno da poseduju zemljište ili da budu seljaci.[171][n 17] Osim Jevreja, postojali su i drugi nehrišćani na rubovima Evrope – paganski Sloveni u istočnoj Evropi i muslimani u južnoj Evropi.[172]
Žene su u srednjem veku službeno morale biti podređene nekom muškarcu, bilo ocu, mužu ili nekom drugom srodniku. Udovice, kojima se često omogućavao visok stupanj kontrole nad vlastitim životom, ipak su bile zakonski ograničene. Ženski poslovi uglavnom su se sastojali od vođenja domaćinstva i drugih zadataka u vezi s domaćinstvom. Seljanke su obično bile odgovorne za brigu o domaćinstvu, deci, kao i vrtu i domaćim životinjama u blizini kuće. Mogle su dopuniti kućni dohodak predenjem ili varenjem piva kod kuće. U vreme žetve od njih se očekivalo i da pomognu u poljskim poslovima.[173] Građanke, kao i seljanke, bile su odgovorne za domaćinstvo, a mogle su se baviti i trgovinom. Koja je trgovina bila dostupna ženama zavisilo je od države i perioda.[174] Plemkinje su bile odgovorne za upravljanje domaćinstvom, a ponekada se moglo očekivati od njih i da upravljaju celim imanjem u slučaju odsustva muškog srodnika, ali im je obično bilo zabranjeno učestvovanje u vojsci ili vladinim poslovima. Jedina uloga u Crkvi otvorena za žene bila je pozicija monahinje, budući da nisu mogle postati sveštenice.[173]
U središnjoj i severnoj Italiji i Flandriji, uspon gradova koji su u određenoj meri bili samoupravni podstakao je ekonomski rast i otvorio put nastanku nove vrste trgovinskih udruženja. Trgovački gradovi na obalama Baltika stupili su u dogovore poznate kao Hanzeatski savez, a italijanske pomorske republike poput Venecije, Ženeve i Pize proširile su svoju trgovinu po celom Sredozemlju.[n 18] Veliki trgovinski sajmovi osnovani su i uzeli maha u severnoj Francuskoj tokom tog perioda, omogućivši italijanskim i nemačkim trgovcima da trguju međusobno, kao i sa lokalnim trgovcima.[176] U kasnom 13. veku po prvi put su iskorištene kopnene i morske rute prema Dalekom istoku, koje je trgovac Marko Polo (umro 1324.) opisao u svom delu Putovanja Marka Pola.[177] Pored razvoja trgovine, poljoprivredni i tehnološki napredak omogućio je povećanje prinosa useva, što je zauzvrat omogućilo širenje trgovačkih mreža.[178] Rastuća trgovinska razmena dovela je do novih metoda rukovanja novcem, a zlatne kovanice ponovo su se počele kovati u Evropi, prvo u Italiji, a kasnije u Francuskoj i ostalim zemljama. Pojavili su se novi oblici komercijalnih ugovora, koji su omogućili zajednički udeo trgovaca u rizicima. Poboljšale su se računovodstvene metode, delomično upotrebom dvojnog knjigovodstva; takođe su se pojavili i akreditivi, koji su omogućili lakši prenos novca.[179]
Uspon državne vlasti uredi
Razvijeni srednji vek bio je formativni period u istoriji modernih zapadnih država. Kraljevi u Francuskoj, Engleskoj i Španiji učvrstili su svoju moć i uspostavili trajne institucije vlasti.[180] Nove kraljevine poput Mađarske i Poljske, nakon prelaza na hrišćanstvo, postale su centralnoevropske sile.[181] Mađari su nastanili Mađarsku oko 900. godine pod kraljem Arpadom (umro 907.) nakon niza invazija u 9. veku.[182] Papstvo, dugo vezano za ideologiju nezavisnosti od sekularnih kraljeva, po prvi je put preuzelo svetovnu vlast nad čitavim hrišćanskim svetom; papska monarhija dostigla je svoj vrhunac u ranom 13. veku pod pontifikatom Inoćentija III (papa 1198–1216).[183] Severni krstaški ratovi i napredak hrišćanskih kraljevstava i vojnih redova u prethodno poganskim oblastima u Baltiku i na severoistoku Finske izazvali su prisilnu asimilaciju velikog dela lokalnog stanovništva u evropsku kulturu.[184]
Tokom ranog perioda razvijenog srednjeg veka Nemačkom je vladala Otonska dinastija, koja se borila za kontrolu nad moćnim vojvodama koji su vladali teritorijalnim vojvodstvima još od razdoblja migracija. Njih je 1024. zamenila Salijska dinastija, koja se sukobila s papstvom pod carem Hajnrihom IV (vl. 1084–1105) oko crkvenih imenovanja u sklopu borbe za investituru.[185] Njegovi naslednici nastavili su borbu protiv papstva, kao i nemačkog plemstva. Nakon smrti cara Hajnriha V (vl. 1111–1125), koji je umro bez naslednika, usledio je period nestabilnosti, sve dok Fridrih I Barbarosa (vl. 1155–1190) nije preuzeo carsko prestolje.[186] Iako je vladao efikasno, osnovni su se problemi zadržali, te su se njegovi naslednici nastavili boriti i u 13. veku.[187] Barbarosin unuk, Fridrih II (vl. 1220–1250), koji je takođe bio prestolonaslednik Sicilije preko svoje majke, često je ulazio u sukobe sa papstvom. Njegov je dvor bio poznat po učenjacima, a on je sam često optuživan za krivoverje.[188] On i njegovi naslednici imali su mnoge poteškoće, uključujući i upad Mongola u Evropu sredinom 13. veka. Mongoli su prvo probili kneževine Kijevske Rusije, a potom napali istočnu Evropu 1241, 1259. i 1287. godine.[189]
Pod dinastijom Kapeta, Francuska je polako počela širiti svoj autoritet nad plemstvom, proširivši se do Il de Fransa kako bi vršila kontrolu nad većim delom države u 11. i 12. veku.[190] Suočili su se sa snažnim protivnikom u liku normandijskih vojvoda, koji su 1066. pod Vilijamom I Osvajačem (vojvoda 1035–1087), osvojili Englesku (vl. 1066–87) i stvorili državu koja se prostirala s obe strane Engleskog kanala i koja je, u različitim oblicima, trajala tokom ostatka srednjega veka.[191][192] Normani su se naselili i na Siciliji i u južnoj Italiji kada se Robert Gviskar (umro 1085.) tu iskrcao 1059. i osnovao vojvodstvo koje je kasnije postalo deo Kraljevine Sicilije.[193] Pod Anžujcima, Henrijem II (vl. 1154–89) i njegovim sinom Rikardom I (vl. 1189–99), kraljevi Engleske vladali su njome i velikim područjima Francuske,[194][n 19] koja su im pripala zahvaljujući braku Henrija II sa Eleanorom od Akvitanije (umrla 1204.), naslednicom većeg dela južne Francuske.[196][n 20] Ričardov mlađi brat Jovan bez Zemlje (vl. 1199–1216) izgubio je Normandiju i ostatak severoistočne Francuske 1204. godine, koji su pripali francuskom kralju Filipu II Avgustu (vl. 1180–1223). To je dovelo do razmirica među engleskim plemstvom, a Ivanova strogost u pogledu finansija u svrhu plaćanja neuspelih pokušaja ponovnog osvajanja Normandije 1215. dovela je do stvaranja Velike povelje, koja je potvrdila prava i privilegije slobodnih ljudi u Engleskoj. Pod Henrijem III (vl. 1216–1272), Jovanovim sinom, plemstvu su učinjeni dodatni ustupci, a moć kralja je opala.[197] Francuska monarhija i dalje je pobeđivala u sukobima protiv plemstva tokom kasnog 12. i 13. veka, unevši još teritorija pod kontrolu centralne vlasti i centraliziravši kraljevsku upravu.[198] Pod Lujem IX (vl. 1226–1270) kraljevski prestiž dostigao je nove visine, te je Luj često služio kao posrednik u raznim razmiricama širom Evrope.[199][n 21]
Na Pirinejskom poluostrvu hrišćanske države, koje su bile ograničene na njegov severozapadni deo, počele su proboj protiv islamskih država na jugu, što je razdoblje koje se naziva rekonkistom.[201] Do oko 1150. godine hrišćanski se sever sjedinio u pet glavnih kraljevstava: Leon, Kastilja, Aragon, Navara i Portugal.[202] Jug Pirinejskog poluostrva ostao je pod kontrolom islamskih država, prvobitno pod Kordopskim kalifatom, koji se 1031. raspao u više malih država, čiji se broj stalno menjao i koje su se zvale taife.[201] Te su se države borile s hrišćanima dok Almohadski kalifat nije ponovo uspostavio centraliziranu vladavinu nad jugom Pirinejskog poluostrva tokom 1170-ih.[203] Hrišćanske snage napredovale su početkom 13. veka, što je kulminiralo osvajanjem Sevilje 1248. godine.[204]
Krstaški ratovi uredi
U 11. veku Seldžuci su osvojili veći dio Bliskog istoka, zauzevši Persiju tokom 1040-ih, Jermeniju tokom 1060-ih i Jerusalim 1070. godine. Turska je vojska 1071. pobedila vizantijsku u bici kod Mancikerta i zarobila vizantijskog cara Romana IV (vl. 1068–1071). Turci su nakon toga mogli slobodno napasti Malu Aziju, što je nanelo jak udarac Vizantijskom carstvu, zato što su mu oduzeli veći deo stanovništva i glavni izvor prihoda. Iako su se Vizantinci pregrupisali i donekle oporavili, nikada nisu potpuno povratili Malu Aziju i često su se morali braniti. Turci su takođe imali poteškoća, budući da su im Jeruzalim preoteli egipatski Fatimidi i da su pretrpeli niz unutrašnjih građanskih ratova.[206] Vizantinci su se takođe suočili sa oživljenom Bugarskom, koja se krajem 12. i u 13. veku proširila na Balkanu.[207]
Cilj krstaških ratova bilo je uzimanje Jerusalima iz muslimanske vlasti. Prvi krstaški rat objavio je papa Urban II (papa 1088–1099) na saboru u Klermonu 1095. kao odgovor na molbu vizantinskog cara Aleksija I Komnina (vl. 1081–1118) za pomoć protiv daljnjeg muslimanskog napredovanja. Urban je obećao oprost svakome ko bude učestvovao. Hiljade ljudi iz svih slojeva društva mobilisali su se po čitavoj Evropi i osvojili Jeruzalim 1099. godine.[208] Jedno od obeležja krstaških ratova bili su pogromi lokalnih Jevreja, do čega je često dolazilo kad su krstaši napuštali svoje zemlje i išli na Istok. Oni su bili naročito brutalni tokom Prvog krstaškog rata,[170] kada su jevrejske zajednice u Kelnu, Majncu i Vormsu iskorenjene, a ostale zajednice u gradovima između reka Sene i Rajne znatno smanjene.[209] Još jedan izdanak krstaških ratova bilo je osnivanje novih vrsta monaštava, viteških redova templara i hospitalaca, koji su spojili monaški život s vojnom službom.[210]
Krstaši su učvrstili svoja osvajanja u krstaškim državama. Tokom 12. i 13. veka došlo je do niza sukoba između tih i okolnih muslimanskih država. Molbe tih država papstvu dovele su do novih krstaških ratova,[208] poput Trećeg krstaškog rata, objavljenog u svrhu ponovnog osvajanja Jeruzalima, koji je Saladin (umro 1193.) osvojio 1187. godine.[211][n 22] Četvrti krstaški rat 1203. bio je usmeren na Carigrad umesto na Svetu zemlju, te je on zauzet 1204. godine, što je dovelo do uspostavljanja Latinskog carstva sa središtem u Carigradu[213] i do značajnog slabljenja Vizantinskog carstva. Vizantinci su ponovo zauzeli Carigrad 1261. godine, ali nikada nisu dostigli svoju nekadašnju snagu.[214] Do 1291. godine sve krstaške države bile su ponovo osvojene ili izgurane sa kopna, mada je titularno Jeruzalimsko kraljevstvo opstalo na Kipru još nekoliko godina nakon toga.[215]
Pape su pozivale na krstaške ratove i drugde osim u Svetoj zemlji: u Španiji, južnoj Francuskoj i duž Baltika.[208] Španski krstaški ratovi spojili su se sa rekonkvistom Španije od muslimana. Iako su templari i hospitalaci učestvovali u španskim krstaškim ratovima, osnovani su i slični španski vojno-religijski redovi, od kojih se do početka 12. veka većina utopila u dva glavna reda, Red Kalatrava i Red Santijaga.[216] Severna Evropa je ostala izvan opsega hrišćanskog uticaja do 11. veka ili kasnije, te je postala poprište hrišćanskih ratova kao deo Severnih krstaških ratova od 12. do 14. veka. Ti krstaški ratovi takođe su izrodili jedan vojni red, Red braće mača. Još jedan red, Tevtonski viteški red, iako izvorno osnovan u krstaškim državama, usredotočio je veći deo svoje aktivnosti na Baltik nakon 1225. godine, a 1309. premestio je glavno sedište u Marienburg u Pruskoj.[217]
Intelektualni život uredi
Tokom 11. veka razvoj u filozofiji i teologiji doveo je do povećane intelektualne aktivnosti. Postojala je rasprava između realista i nominalista po pitanju koncepta „univerzalija”. Filozofski diskurs bio je podstaknut ponovnim otkrivanjem Aristotela i njegovog naglaska na empirizmu i racionalizmu. Učenjaci poput Pjera Abelara (umro 1142.) i Pjera Lombardijskog (umro 1164.) uveli su Aristotelovu logiku u teologiju. Krajem 11. i početkom 12. veka došlo je i do uspona katedralnih škola u zapadnoj Evropi, što je označilo prelaz sa učenja u manastirima na učenje u katedralama i gradovima.[218] Katedralne su škole, pak, potom zamenili univerziteti osnovani u većim evropskim gradovima.[218] Filozofija i teologija spojile su se u skolastici, pokušaju učenjaka 12. i 13. veka da pomire autoritativne tekstove, pre svega Aristotela i Bibliju. Taj je pokret pokušao da upotrebi sistematski pristup istini i razumu[219] i kulminirao je mišlju Tome Akvinskog (umro 1274.), koji je napisao delo Summa theologica, tj. Apstrakt teologije.[220]
Na kraljevskim i plemićkim dvorovima došlo je do razvoja viteštva i etosa dvorske ljubavi. Ta se kultura izražavala na narodnom jeziku umesto na latinskom i sastojala se od poema, priča, legendi i popularnih pesama koje su širili trubaduri, putujući zabavljači. Priče su često zapisivali u Šansonama de žest ili „pesmama velikih dela“, kao što su Pesma o Rolanu i Pesma o Hildebrandu.[221] Pisane su i religijske istorije.[222] Džefri od Monmuta (umro 1155.) napisao je Istoriju britanskih kraljeva, zbirku priča i legendi o kralju Arthuru.[223] Ostala dela bila su više istorijskog tipa, kao što su Podvizi cara Fridrika (Gesta Friderici Imperatoris) Otona Frajzinškog (umro 1158.), u kojem su opisana dela Fridrika Barbarose, te Podvizi kraljeva (Gesta regum) Vilijama od Malmesberija (umro 1143.) o kraljevima Engleske.[222]
Pravna nauka napredovala je u 12. veku. U razvijenom srednjem veku studiralo se i sekularno i kanonsko, odnosno crkveno pravo. Sekularno pravo, odnosno rimsko pravo, mnogo je napredovalo otkrićem dela Corpus iuris civilis u 11. veku, a do 1100. rimsko se pravo počelo podučavati u Bolonji. To je dovelo do beleženja i standardizacije zakonika u čitavoj zapadnoj Evropi. Takođe se studiralo kanonsko pravo, te je oko 1140. monarh po imenu Gracijan (12. vek), učitelj u Bologni, napisao ono što će postati standardni tekst kanonskog prava – Decretum Gratiani.[224]
Među posledicama grčkog i islamskog uticaja na ovaj period u evropskoj istoriji bili su zamena rimskih brojeva dekadnim pozicionim brojevnim sistemom i otkriće algebre, što je omogućilo napredniju matematiku. Došlo je do napretka u astronomiji nakon prevoda Ptolemejevog Almagesta sa grčkog na latinski krajem 12. veka. Takođe se proučavala i medicina, naročito na jugu Italije, gde je islamska medicina uticala na Školu u Salernu.[225]
Tehnologija i vojska uredi
_1352_150cm,_treviso,_ex_convento_di_san_niccol%C3%B2,_sala_del_capitolo.jpg)
U 12. i 13. veku u Evropi je došlo do privrednog rasta i razvoja novih metoda proizvodnje. Glavna tehnološka dostignuća bili su otkriće vetrenjače, prvih mehaničkih satova, manufaktura žestokih pića i upotreba astrolaba.[227] Konkavne naočare izumeo je oko 1286. godine jedan nepoznati Italijan, koji je verovatno radio u Pizi ili njenoj okolini.[228]
Razvoj tropoljnog plodorednog sistema za sejanje useva[157][n 23] povećao je upotrebu zemljišta sa jedne polovine u upotrebi svake godine, pod starim dvopoljnim sistemom, na dve trećine pod novim sistemom, što je dovelo do povećanja proizvodnje.[229] Razvoj teškog pluga omogućio je efikasniju obradu težeg tla, čemu je doprinelo i širenje konjskog okovratnika, što je dovelo do upotrebe teglećih konja umesto volova. Konji su brži od volova i zahtevaju manje ispaše – faktori koji su potpomogli uvođenju tropoljnog sistema.[230]
Izgradnja katedrala i zamkova unapredila je građevinsku tehnologiju, što je dovelo do razvoja velikih kamenih građevina. U pomoćne građevine spadale su nove gradske skupštine, kuće, mostovi i desetinske štale.[231] Izgradnja brodova poboljšala se sa upotrebom metoda rebra i daske umesto starog rimskog sistema rupe i klina. Ostala poboljšanja u vezi s brodovima bila su upotreba latinskog jedra i krmene statve, od kojih su oba povećala brzinu kojom brod može da plovi.[232]
U pogledu vojske, došlo je do povećane upotrebe pešadije sa specijalizovanim ulogama. Zajedno sa još uvek dominantnom teškom konjicom, vojske su često uključivale jahaće i pešadijske samostrelce, kao i podrivače i inženjere.[233] Samostreli, za koje se znalo još od kasne antike, više su se koristili delomično zbog češćeg opsadnog ratovanja u 10. i 11. veku.[152][n 24] Sve veća upotreba samostrela u 12. i 13. veku dovela je do upotrebe kaciga sa zatvorenim licem, teškog oklopa, kao i konjskog oklopa.[235] Barut je postao poznat u Evropi do sredine 13. veka i zabeleženo je da su ga upotrebili Englezi u ratu protiv Škota 1304. godine, iako je samo korišten kao eksploziv, a ne oružje. Topovi su se koristili za opsade tokom 1320-ih, a ručni pištolji počeli su se koristiti do 1360-ih.[236]
Arhitektura, umetnost i muzika uredi
U 10. veku osnivanje crkava i manastira dovelo je do razvoja kamene arhitekture koja je razradila narodne rimske forme, od čega potiče termin „romanika“. Gde je to bilo moguće, rimske građevine od cigle i kamena ponovo su se koristile zbog već dostupnog materijala. Iz probnih prvih pokušaja poznatih kao prva romanika stil je procvetao i proširio se Evropom u neverovatno homogenoj formi. Netom pre 1000. godine došlo je do velikog talasa izgradnje kamenih crkvi po čitavoj Evropi.[237] Romaničke građevine imale su masivne kamene zidove, otvore nadsvođene polukružnim lukovima, male prozore i, naročito u Francuskoj, kamene lučne svodove.[238] Veliki portal sa obojenim skulpturama u visokom reljefu postao je središnje obeležje fasada, naročito u Francuskoj, a kapitele stupova često su rezbarene narativnim scenama izmišljenih čudovišta i životinja.[239] Prema C. R. Dodvelu, istoričaru umetnosti, „gotovo su sve crkve na Zapadu ukrašavane zidnim slikama“, od kojih je preživeo samo mali broj.[240] Zajedno sa razvojem u crkvenoj arhitekturi, razvijena je i osobena evropska forma zamka, koja je postala ključna u politici i ratovanju.[241]
Romanska umetnost, a naročito prerada metala, dostigla je najsofisticiraniju formu u mezanskoj umetnosti, u kojoj su se jasno istakle jedinstvene umetničke ličnosti poput Nikole Verdrunskog (umro 1205.), i gotovo klasičnan stil može se videti u delima poput krstionice u Liježu,[242] što je u kontrastu s figurama uvijajućih životinja na glosterskom svećnjaku, koji je izrađen u isto vreme. Velike iluminirane Biblije i psaltiri bili su tipični oblici luksuznih rukopisa, a oslikavanje zidova procvetalo je u crkvama, često sledeći šemu sa Sudnjim danom na zapadnom zidu, Hristom u mandorli na istočnom zidu i narativnim biblijskim scenama duž glavnog dela crkve, ili, u slučaju najbolje očuvanog primera, u Sen-Savenu na Gartampu, na bačvastom svodu.[243]
Od ranog 12. veka francuski su graditelji razvili gotički stil, označen korištenjem rebrastih svodova, šiljastih lukova, letećih potpora i velikih vitraža. Uglavnom se koristio na crkvama i katedralama, a njegova upotreba nastavila se u većem delu Evrope sve do 16. veka. U klasične primere gotičke arhitekture spadaju katedrala u Šartru i katedrala u Remsu u Francuskoj, kao i katedrala u Solsberiju u Engleskoj.[244] Vitraž je postao ključni element u dizajnu crkvi i nastavio je tradiciju široke upotrebe zidnih slika, koje su do tada gotovo sasvim nestale.[245]
Tokom tog perioda praksa iluminacije rukopisa postupno je prešla iz samostana u laičke radionice, tako da je, prema Džaneti Benton, „do 1300. većina monarha kupovala svoje knjige u prodavnicama“,[246] a časoslovi su se razvili kao oblik molitvene knjige za laike. Prerada metala nastavila je da bude najprestižnija forma umetnosti, sa emajlom iz Limoža kao popularnom i relativno pristupačnom opcijom za predmete kao što su relikvijari i krstovi.[247] U Italiji su inovacije Čimabua i Duča, a zatim i trečentskog majstora Đota (umro 1337.), znatno povećale sofisticiranost i status štafelajnog slikarstva i fresaka.[248] Sve veći prosperitet tokom 12. veka rezultirao je većom proizvodnjom sekularne umetnosti; sačuvani su mnogi izrezbareni predmeti od slonovače, kao što su figurice za igru, češljevi i male religijske figure.[249]
Crkveni život uredi
Samostanska reforma postala je važno pitanje tokom 11. veka, budući da su se elite počele brinuti da se monasi ne pridržavaju pravila koja ih vežu za striktno religijski život. Opatija Klini, osnovana u regiji Makon u Francuskoj 909. godine, stvorena je kao deo klinevskih reformi, većeg pokreta samostanskih reformi kao odgovor na tu zabrinutost.[251] Klini je ubrzo zadobio reputaciju isposništva i strogosti. Pokušavao je održati duševni život visoke vrednosti stavljajući se pod zaštitu papstva i biranjem vlastitog opata bez mešanja laika, čime je održavao ekonomsku i političku nezavisnost od lokalnih gospodara.[252]
Samostanska reforma inspirisala je promenu u sekularnoj crkvi. Ideale na kojima se zasnivala u papstvo je uneo papa Papa Lav IX (papa 1049–1054), pruživši ideologiju svešteničke nezavisnosti, koja će dovesti do borbe za investituru krajem 11. veka. U tu su se borbu uključili papa Grgur VII (papa 1073–1085) i car Henrik IV, koji su se prvobitno sukobili po pitanju imenovanja biskupa, a ta se razmirica potom pretvorila u bitku o idejama investiture, svećeničkog braka i simonije. Car je video zaštitu Crkve kao jednu od svojih dužnosti, a hteo je i da sačuva pravo postavljanja vlastitih biskupa unutar svoje države; međutim, papstvo je insistiralo na nezavisnosti Crkve od sekularnih gospodara. Ta pitanja ostala su nerešena do kompromisa iz 1122. godine, poznatog kao Vormski konkordat. Ta razmirica predstavlja značajan stadijum u stvaranju papske monarhije odvojene od laičkih vlasti i izjednačene s njima. Njena je trajna posledica bila i to što su nemački prinčevi stekli veliku moć na račun nemačkih careva.[251]
Razvijeni srednji vek bio je period velikih religijskih pokreta. Osim krstaških ratova i samostanskih reformi, ljudi su pokušavali da učestvuju u novim oblicima religijskog života. Osnovani su novi samostanski redovi, među njima i kartuzijanci i cisterciti. Cisterciti su se brzo raširili u svojim ranim godinama pod vodstvom Bernarda od Klervoa (umro 1153.). Ti novi redovi formirani su kao odgovor na osećaj laika da benediktinsko monaštvo više nije odgovaralo potrebama laika, koji su se, zajedno sa onima koji su hteli da se priključe religijskom životu, hteli vratiti jednostavnijem pustinjačkom monaštvu ranog hrišćanstva ili apostolskom životu.[253] Podsticana su i verska hodočašća. Stara mesta hodočašća poput Rima, Jerusalima i Kompostela primala su sve veći broj posetilaca, a slavu su stekla i nova mesta poput Monte Sant’Anđela i Barija.[254]
U 13. veku prosjački redovi – franjevci i dominikanci – koji su se zaklinjali na život u siromaštvu i preživljavali prošenjem, dobili su odobrenje papstva.[255] Religijske grupe poput valdenga i humilijata takođe su se pokušale da se vrate u život ranog hrišćanstva sredinom 12. i početkom 13. veka, ali ih je papstvo osudilo kao jeretike. Neki su se priključili katarima, još jednom jeretičkom pokretu koji je papstvo osudilo. Godine 1209. propovedan je krstaški rat protiv katara, Katarski krstaški rat, koji ih je, zajedno sa srednjovekovnom Inkvizicijom, eliminisao.[256]
Kasni srednji vek uredi
Rat, glad i kuga uredi
Prve godine 14. veka obeležila je pojava gladi, s kulminacijom u velikoj gladi 1315–1317. godine.[257] Uzrok velike gladi bio je postupni prelaz iz srednjovekovnog toplog perioda u malo ledeno doba, što je povećalo rizik od nestašice hrane u vreme kad su vremenske prilike uzrokovale smanjene prinose u poljoprivredi.[258] Godine u razdoblju 1313–1314. i 1317–1321. bile su posebno kišovite u celoj Evropi, što je za posledicu imalo masovno podbacivanje prinosa letine.[259] Klimatske promene koje su bile rezultat smanjenja prosečnih godišnjih temperatura u 14. veku pratila je ekonomska kriza.[260]
Ovim je nesrećama godine 1347. sledila crna smrt, bolest koja se širila Evropom sledeće tri godine.[261]}[n 25] Broj smrtnih slučajeva u Evropi bio je verovatno oko 35 miliona, oko jedne trećine ukupne populacije. Posebno su bili pogođeni gradovi zbog velike gustine naseljenosti.[n 26] Široka područja ostala su potpuno nenaseljena i u nekim su delovima poljoprivredne površine ostale neobrađene. To je dovelo do povećanja nadnica, budući da su zemljoposednici nastojali da stimulišu preostale malobrojne radnike na rad u svojim poljima. Dodatni problemi bili su niske najamnine i niska potražnja za hranom, što je dodatno umanjilo prihode od poljoprivrede. Radnici u gradovima takođe su osećali da imaju pravo na više nadnice, što je dovelo do narodnih buna širom Evrope.[264] Najpoznatiji su ustanci bili Žakerija (Jacquerie) u Francuskoj, Seljački ustanak u Engleskoj i pobune u gradovima Firenci u Italiji i Gentu i Brižu u Flandriji. Trauma izazvana kugom dovela je do povećanog stupnja milosrđa širom Evrope, koje se manifestiralo osnivanjem novih dobrotvornih ustanova, samomučenja flagelanata i progonom Jevreja.[265] Stanje se dodatno pogoršalo ponovnim pojavama kuge tokom celog 14. veka, koja je nastavljala da povremeno pogađa Evropu sve do kraja srednjega veka.[261]
Društvo i ekonomija uredi
Društvene prilike širom Evrope bitno su bile poremećene epidemijom crne smrti. Manje produktivna zemljišta ubrzo su napuštena, pošto su preživeli mogli doći do plodnijih terena.[266] Mada je kmetstvo u zapadnoj Evropi propadalo, ono je postalo uobičajeno u istočnoj Evropi, gde su ga zemljoposednici nametnuli svojim podanicima koji su pre bili slobodni.[267] Većina seljaka u zapadnoj Evropi dogovorila se da zamene rad koji su kao kmetovi dugovali svojim zemljoposednicima za najam zemlje plaćen novcem.[268] Postotak kmetova među seljaštvom smanjio se krajem srednjeg veka s više od 90% na 50%.[164] Zemljoposednici su takođe postali svesniji zajedničkih interesa s drugim vlasnicima zemljišta, te su zajedno nastupali kako bi iznudili dodatne privilegije od svojih vlasti. Delom i na nagovor zemljoposednika vlasti su pokušale da donesu zakone koji bi vratili ekonomske uslove koji su postojali pre crne smrti.[268] Pismenost među stanovništvom koje ne pripada kleru počela je postupno da raste i urbano stanovništvo počinje da oponaša interes plemstva za viteštvom.[269]
Jevrejske zajednice proterane su iz Engleske 1290, a iz Francuske 1306. godine. Premda je nekima dozvoljen povratak u Francusku, većina se nije mogla vratiti, pa se mnogi Jevreji sele na istok naseljavajući se u Poljsku i Mađarsku.[270] Jevreji su proterani i iz Španije 1492. i potom su se nastanili u Turskoj, Francuskoj, Italiji i Holandiji.[170] Razvoj bankarstva u Italiji tokom 13. veka nastavio se kroz ceo 14. vek, delomično podstaknut povećanjem broja oružanih sukoba u tom periodu i potrebom pape za premeštanjem novca među različitim kraljevstvima. Mnogi od bankara ovog doba pozajmljivali su novac kraljevima s velikim rizikom, te su neki i bankrotirali kad neki od kraljeva nisu bili u stanju da vrate dug.[271][n 27]
Državni preporod uredi
Tokom kasnog srednjeg veka došlo je do pojave jakih nacionalnih država utemeljenih na vladavini kraljeva, pogotovo Kraljevine Engleske, Kraljevine Francuske i hrišćanskih kraljevina na Pirinejskom poluostrvu: Aragona, Kastilje i Portugalije. Dugi ratovi u kasnom srednjem veku pojačali su kraljevsku kontrolu nad vlastitim kraljevstvom i posebno su teško pogodili seljaštvo. Kraljevi su profitirali od stalnih oružanih sukoba, jer su proširivali vrednost kraljevskih zakona po čitavom kraljevstvu i povećavali opseg zemlje koju su direktno kontrolisali.[272] Veliki troškovi ratovanja učinili su da metode naplate poreza budu delotvorne, a i sama stopa oporezivanja često se povećavala.[273] Potreba da se od stanovništva koje plaća porez dobije pristanak za povećanje poreza dovela je do povećanja moći i autoriteta političkih institucija kao što je engleski parlament i skupština staleža u Francuskoj.[274]
Kroz ceo 14. vek francuski su kraljevi nastojali da prošire svoj uticaj na čitavo svoje kraljevstvo na štetu teritorijalnih imanja plemstva.[275] Naišli su na velik otpor pri pokušaju zaplene imanja engleskih kraljeva u južnoj Francuskoj, što je izazvalo početak Stogodišnjeg rata,[276] koji je trajao do 1453. godine.[277] U ranim fazama rata engleska je strana pod vodstvom Edvarda III (vl. 1327–1377) i njegovog sina Edvarda, Crnog Princa (umro 1376.),[n 28] beležila niz velikih uspeha pobedom u bici kod Kresija i kod Poatjea, osvajanjem grada Kalea i kontrolom velikog dela francuske teritorije.[n 29] Nered koji je nastao na teritoriji pod francuskom kontrolom u prvim je godinama rata gotovo uništio Francusko kraljevstvo.[280] Početkom 15. veka Francuska još jednom dolazi do ruba propasti, ali u kasnim 1420-im vojni uspesi Jovanke Orleanke (umrla 1431.) donose konačnu pobedu francuskih kraljeva nad Englezima i osvajanje engleskih poseda u južnoj Francuskoj 1453. godine.[281] Cena u ljudskim životima bila je vrlo visoka, francusko stanovništvo na kraju rata bilo je brojno prepolovljeno u odnosu na početak rata. Ipak, rat je imao pozitivan učinak na engleski nacionalni identitet, pošto je doprineo spajanju raznih lokalnih identiteta u engleski nacionalni ideal. Rat s Francuzima pripomogao je i formiranju nacionalne kulture u Engleskoj, koja se odvojila od francuske kulture. Pre izbijanja rata francuska je kultura imala dominantan uticaj u Engleskoj.[282] Rana faza Stogodišnjeg rata obeležena je dominacijom engleskih strelaca dugim lukom,[283] i pojavom topa na bojnom polju kod Kresija 1346. godine.[236]
Na teritoriji savremene Nemačke nastavlja se dominacija Svetog rimskog carstva, ali izborna priroda dodele carske krune nije omogućavala formiranje trajne dinastije oko koje bi se formirala jaka država.[284] U istočnoj Evropi dolazi do jačanja Kraljevine Poljske, Mađarske i Češke.[285] Kraljevine Pirinejskog poluostrva nastavile su da osvajaju teritoriju na štetu tamošnjih muslimanskih država.[286] Portugalija se tokom 15. veka usredotočila na ekspanziju prekomorskih poseda, dok su ostala kraljevstva bila podeljena poteškoćama oko kraljevskog nasledstva i drugih problema.[287] Nakon poraza u Stogodišnjem ratu, u Engleskoj je izbio dugotrajni građanski rat poznat kao Rat dve ruže, koji je trajao sve do 1490-ih godina[288] i okončao se proglašenjem Henrika Tudora za kralja (vl. 1485–1509. kao Henrik VII) i konsolidovanjem njegovih engleskih poseda pobedom nad Ričardom III (vl. 1483–1485) u bici kod Bosvorta 1485. godine.[289] Skandinavske su zemlje prolazile kroz razdoblje unifikacije pod Kalmarskom unijom krajem 14. i početkom 15. veka, koja je ujedinila Norvešku, Dansku i Švedsku, ali ponovo su se raspale nakon smrti Margarete I Danske (vl.1387–1412). Najznačajnija sila na području Baltičkog mora bio je Hanzeatski savez, trgovačka konfederacija gradova-država, koja je dominirala trgovinom od zapadne Evrope do Rusije.[290] Škotska se pod vodstvom Roberta Brusa (vl. 1306–1329) oslobađa engleske dominacije, a sam Brus dobija papino priznanje svoje krune 1328. godine.[291]
Kolaps Vizantije uredi
Mada je carska dinastija Palaeologa uspela da preotme Carigrad od zapadnih Evropljana 1261. godine, nije više bila u stanju da povrati kontrolu nad većinom bivše teritorije. Oni su uglavnom kontrolisali samo mali deo Balkanskog poluostrva oko Carigrada, zatim sam grad, te neke priobalne teritorije na Crnom moru i oko Egejskog mora. Bivša vizantinska teritorija podeljena je između Srpskog carstva, Drugog bugarskog carstva i Mletačke republike. Moć vizantskih careva ugrozilo je tursko pleme Osmanlija, koji su se pojavili u Maloj Aziji početkom 13. veka i brzo se širili tokom 14. veka. Osmansko carstvo brzo se širi Evropom, pretvara Bugarsku u vazalnu državu 1366. godine i osvaja Srbiju 1389. godine nakon njenog poraza u bici na Kosovom polju. Narodi zapadne Evrope okupili su 1396. godine vojsku kako bi oslobodili hrišćanske balkanske zemlje, te su proglasili novi krstaški rat. Velika vojna sila poslata je na Balkan, ali je pretrpela poraz od Turaka u bici kod Nikopolja.[292] Carigrad je konačno pao u ruke Turaka 1453. godine.[293]
Kontroverze unutar crkve uredi
.jpg)
Tokom nemirnog 14. veka dolazi do uspostave Avinjonskog papstva u razdoblju od 1305. do 1378. godine,[294] poznatog i kao „vavilonsko ropstvo papstva“ (paralela na jevrejsko vavilonsko ropstvo),[295] a potom i do velike šizme u trajanju od 1378. do 1418. godine, kad su postojala dvojica, potom i trojica suprotstavljenih papa, a svakog od njih su podržavale različite države.[296] U prvim godinama 15. veka, nakon čitavog veka nemira, crkveni su poglavari 1414. sazvali Sabor u Konstancu i iduće godine sabor je smenio jednog od suprotstavljenih papa, ostavivši samo dva pretendenta. Nakon smene svih pretendenata, u novembru 1417. godine sabor je izabrao potpuno novog papu, Martina V (papa 1417–1431).[297]
Osim šizme, zapadna crkva bila je rastrzana i teološkim kontroverzama, od kojih su se neke pretvorile u jerese. Engleski teolog Džon Viklif (umro 1384.) osuđen je kao jeretik 1415. zbog učenja da laici mogu imati pristup tekstu Biblije, te imati stav o euharistiji, što je bilo suprotno crkvenoj doktrini.[298] Viklifova učenja uticala su na dva značajna jeretička pokreta u kasnom srednjem veku, lolarde u Engleskoj i husite u Češkoj.[299] Na Čehe je delovalo i učenje Jana Husa, koji je spaljen na lomači 1415. godine nakon što je osuđen za jeres na Saboru u Kostanci. Husitska crkva, iako pogođena krstaškim ratom protiv nje, preživela je i nakon srednjeg veka.[300] Neki jeresi ovog doba bili su montirani, kao npr. optužbe protiv templara, što je dovelo do njihovog rasformiranja 1312. godine i podele njihovog velikog bogatstva između francuskog kralja Filipa IV (vl. 1285–1314) i Malteškog viteškog reda.[301]
Papstvo je u kasnom srednjem veku dodatno rafiniralo koncept transupstancijacije, postavivši pravilo da je samo kler u mogućnosti da pretvori hostiju i vino u evharistiju, što je dodatno udaljilo laike od klera. Laici su i dalje praktikovali hodočašća, obožavanje relikvija i verovanje u moć Sotone. Mistici kao Majstor Ekhart (umro 1327.) ili Tomas a Kempis (umro 1471.) pisali su dela koja su podučavala laike da se usredsrede na unutrašnji duhovni život, što je udarilo temelje protestantske reformacije. Osim misticizma, postaje rašireno verovanje u veštice i veštičarenje, te krajem 15. veka crkva počinje davati verodostojnost narodnim strahovima i, počev od 1484. godine, osuđivati veštice. Godine 1486. izlazi delo Malleus Maleficarum („Veštičji čekić“), najpopularniji priručnik za lovce na veštice.[302]
Učenjaci, intelektualci i istraživanja uredi
U kasnom srednjem veku dva sveštenika i filozofa – Ivan Duns Skot (umro 1308.) [n 30] i Vilijam Okamski (umro oko 1348.),[219] – započinju reakciju protiv skolastike i kritikuju primenu razuma na teološka pitanja. Njihovo učenje, zajedno s drugm misliocima, dovelo je do potkopavanja prevlađujuće platonske ideje „univerzalija“. Okamskovo insistiranje da razum deluje nezavisno od vere omogućilo je odvajanje nauke od teologije i filozofije.[303] Pravna nauka obeležava postojano uvođenje rimskog prava u područja koja je prethodno regulisalo običajno pravo. Jedini izuzetak u tom trendu bila je Engleska, u kojoj se i dalje isticalo običajno pravo (common law). Gotovo sve zemlje kodifikovale su svoje zakone u zakonike, koji su doneseni širom kontinenta osim u Kastilji, Poljskoj i Litvaniji.[304]
Obrazovanje je većim delom bilo rezervirano za formiranje budućih sveštenika. Osnovno učenje slova i brojeva odvijalo se u okrilju porodice ili uz pomoć seoskog sveštenika, ali viši stupanj obrazovanja, trivijum (gramatika, retorika i logika), predavao se u verskim školama u sklopu katedrala i u gradskim školama. Došlo je do širenja viših trgovačkih škola, pogotovo u Italiji, gde su postojala mesta s više od jedne takve institucije. U 14. i 15. veku univerziteti su se proširili širom Evrope. Uveliko se povećala prisutnost književnosti na narodnom jeziku, čiji su najznačajniji predstavnici bili Dante Aligijeri (umro 1321.), Petrarka (umro 1374.) i Đovani Bokačo (umro 1375.) u Italiji 14. veka, Džefri Čoser (umro 1400.) i Vilijam Langland (umro oko 1386.) u Engleskoj, te Fransoa Vijon (umro 1464.) i Kristina Pizanska (umrla oko 1430.) u Francuskoj. Veći deo književnosti ostaje religiozne tematike i, premda je veći deo još uvek pisan latinskim jezikom, počinje se javljati velika potražnja za opisima života svetaca i ostalih svedočenja vere na narodnim jezicima.[304] Ovu je potražnju podstaknulo jačanje pokreta Devotio Moderna, a najviše formiranje Bratstva zajedničkoga života te radova nemačkih mistika kao što su Mejster Ekhart i Johanes Tauler (umro 1361.).[305] Došlo je i do značajnog razvoja pozorišta u obliku prikaza mirakula pod pokroviteljstvom Crkve.[304] Pri kraju ovog razdoblja razvoj štamparske mašine oko 1450. godine doveo je do osnivanja prvih izdavačkih kuća u celoj Evropi do kraja 15. veka.[306] Stopa pismenosti među stanovništvom se povećala, ali je još uvek bila niska; procene stope pismenosti za 1500. godinu kreću se, naime, oko 10% za muškarce i oko 1% za žene.[307]
Početkom 15. veka zemlje Pirinejskog poluostrva počinju da sponzorišu geografska istraživanja izvan evropskih granica. Portugalski princ Henrik Moreplovac (umro 1460.) organizovao je ekspedicije koje su tokom njegovog života otkrile Kanarska ostrva, Azore i Zelenortska ostrva. Ekspedicije su nastavljene i nakon njegove smrti: Bartolomeo Dijas (umro 1500.) doplovio je do Rta dobre nade 1486, a Vasko da Gama (umro 1524.) oplovio je Afriku i došao do Indije 1498. godine.[308] Ujedinjene španske monarhije Kastilja i Aragona sponzorisale su putovanje Kristifora Kolumba (umro 1506.) 1492. godine, koje je dovelo do otkrića Amerika.[309] Engleska kruna pod vladavinom Henrija VII sponzorisala je putovanje Džona Kabota (umro 1498.) 1497. godine, koji je doplovio do Ostrva Kejp Breton.[310]
Obrazovanje u srednjem veku uredi
Reč „učiti“ se sreće već u najstarijim crkveno slovenskim tekstovima i oslanja sa na slovensko jezičko nasleđe, ali značenje dobija tek u hrišćanskom verskom životu. Učenje se u srednjovekovnim tekstovima shvata kao deljenje hrišćanskog moralnog saveta, kao podsticanje na život i skladu sa hrišćanskim idealom. Pojam učenja je imao vaspitni sadržaj. Hrišćanske pouke su oslonjene na knjige i crkvenu tradiciju. Jedna od zapovesti teksta iz XIV veka je „da gledaju knjige i da ispravljaju ljudske grubosti“. Hrišćansko poučavanje je predstavljalo najopštiju dužnost sveštenstva utvrđenu na vaseljenskim saborima. Ovako široko shvaćeno učenje je preokupacija hrišćanske crkve i službenika koji se zbog toga često nazivaju „učiteljima“. Ovakvo učiteljstvo je bilo vezano za rad sa knjigom, često i za učenje dece, ipak je srednjovekovni termin bio mnogo širi od modernog.
Termin „učenik“ je izveden od glagola učiti ne podrazumeva sve koje su savetovani, već mlade monahe koji su saradnici starijih monaha. „Sveti Sava je dan i noć učio učenike svoje“ – znači da ih je učio postizanju vrline. Reč „učilište” je imala usko značenje gde se deca obučavaju, izumrla je u XVIII veku, a do tada je imala i značenje mesta gde se mladi obučavaju. Učenje u užem, današnjem, smislu u srednjovekovnim tekstovima se moralo uže specifikovati kao „učiti knjigam“, „učiti svetim knjigam“, „učiti gramotu“ ili „učiti otroke“. Reč nastava je u naš jezik takođe ušla i srednjovekovnih tekstova – osnovno značenje reči „nastaviti“ bilo je pokazati put, voditi putem, uputiti. „Nastavnik“ ili „nastavitelj“ - je onaj koji pokazuje put, metaforički ispravan put hrišćanskog života, dobar moralni pravac – te je nastavnik u modernom smislu u stvari vaspitač. Termin vaspitanje potiče takođe iz srednjeg veka, kada se koristio u izvornom značenju – othraniti. Kada Stefan Prvovenčani govori o „vaspitaniju“ koje je dobio do oca, verovatno podrazumeva celokupno telesno i duhovno uzdizanje od malih nogu do uzrasta sposobnog za samostalni život. Sveti Sava se obraća svojim učenicima „Čeda moja vozljubljena i vaspitanija mnoju“. Termin „prosveta“ je u srednjem veku imalo značenje širenja svetlosti, progledavanja. Prosvećivanje je kao i učenje, pre svega versko uzdizanje, moralno podsticanje, pa tek zatim širenje znanja.jedan tekst iz XV veka otkriva nam da se u to vreme mislilo da se prosvećuje i pomoću knjiga.
Rezultat svih spomenutih delatnosti (učiti, nastaviti, vaspitati, prosvetiti)nije bio obuhvaćen jednim terminom kao što su učenost ili vaspitanost, već se javlja reč „nauk”, čije je značenje daleko od kasnijeg termina nauka. Onaj koji je stekao znanje iz znanje iz knjiga zvao se „knižnik”, a njegova obrazovanost se naziva „knižna“. Znanje se kao „znanie” razume samo kao obaveštenost, dok je opšte znanje „vdenie”. Vremenom su u terminologiju ulazile i reči grčkog porekla, pa je započelo razlikovanje teoriskog znanja „hudožestvo” i praktičnog znanja „hitrost”. Tokom srednjeg veka koristio se i termin metod u obliku reči „kazateljstvo”.
Obrazovanje se u srednjovekovnoj Srbiji smatralo veoma dragocenim ciljem. Sticanje obrazovanja se smatralo neophodnim za kasnije vladalačkim i svešteničkim dužnostima. U biografijama obrazovanost se ističe kao dragocena lična osobina i vrlina. U biografiji Stefana Lazarevića se kaže „da mnogo puta gde nisu uspele vojske i oružje, tu je uspevala jedina prosvećenost. U XV veku se naučne discipline su obuhvaćene filozofijom, koju dele na „Vidateljnoe“ (teoriske) – teologija, fizika i matematika i „Дјелатељное” (praktične) - ekonomika, politika i etika. Filozofija je prevođena kao „ljubomudrije”, smatrana je i kao nauka koja obuhvata sve druge nauke, ali i kao mnogobrojne izreke i pouke antičkih mudraca. Sistematski udžbenici iz retorike nisu sačuvani, ali je i ovaj predmet bio poznat. Muzika se takođe smatrala naukom.
U krajnjoj oskudici direktnih izvora o školama i učenju kod Srba u srednjem veku informacije se nalaze u srednjovekovnim tekstovima. Prateći ove izvore otkrivaju se duboki koreni srpske pedagoške terminologije.
Tehnološki i vojni razvoj uredi
Jedna od značajnijih promena u vojnoj sferi u kasnom srednjem veku bilo je povećano korištenje pešadije i lake konjice.[311] Engleska je vojska vrlo uspešno koristila i strelce s dugim lukom, dok druge zemlje nisu uspele da stvore slične trupe strelaca koje bi imale tako veliki uspeh.[312] Podstaknut povećanom efikasnošću samostrela, nastavljen je razvoj oklopa, tako je razvijen puni oklop kao zaštita od samostrela i od prvog nosivog vatrenog oružja koje se počelo pojavljivati na bojnim poljima.[313] Oružje na motki dodatno se usavršilo, posebno kod flamanske i švajcarske pešadije, naoružane kopljima i drugim dugim kopljima.[314]
Jedan od važnijih napredaka u poljoprivredi bio je masovniji uzgoj ovaca s vunom duge dlake, što je omogućilo predenje čvršćih niti. Važna je i zamena tradicionalne preslice za predenje vune s kolovratom, što je utrostručilo brzinu predenja.[315][n 31] Nešto manje složena inovacija, koja je ipak bitno poboljšala svakodnevni život, bila je upotreba dugmadi za pričvršćivanje odeće, što je omogućilo da se odeća drži uz telo bez potrebe da je se veže s pomoću uzica.[317] Vetrenjače su dodatno poboljšane izumom toranjskog mlina, čiji je gornji deo mogao da rotira i da se tako prilagodi smeru duvanja vetra.[318] Prva visoka peć pojavila se oko 1350. godine u Švedskoj i doprinela povećanju količine proizvedenog gvožđa i njegovog kvaliteta.[319] Godine 1447. u Veneciji je donesen prvi patent, koji je štitio pravo izumitelja na vlastiti izum.[320]
Umetnost i arhitektura uredi
Kasni srednji vek u Evropi uopšteno se podudara s kulturnim periodima trečenta i rane renesanse u Italiji, dok su severna Evropa i Španija nastavile da primenjuju gotskki stil, postupno sve više elaborisan u 15. veku, sve do kraja tog razdoblja. Međunarodna gotika dvorski je stil koji se proširio gotovo celom Evropom u decenijama oko 1400. godine; jedan od remek dela tog razdoblja je Molitvenik vojvode od Berija.[321] S pojavom staleža bogatih trgovaca u Italiji i Flandriji kao značajnog pokrovitelja umetnosti, širom Evrope došlo je do uspona sekularne umetnosti, kako kvalitetom tako i kvantitetom. Narudžbine su uglavnom bile ulja na platnu s portretom naručitelja i sve veći raspon luksuznih predmeta: nakita, predmeta od slonovače, ukrašenih kovčega (ital. cassone) i posuđa od majolike. Ovi predmeti obuhvaćaju i hispano-maursko posuđe, koje su proizvodili lončari mudehari u Španiji. Kraljevi su posedovali mnoštvo takvih predmeta, ali osim zlatnih pehara malo ih je ostalo sačuvano.[322] Razvila se italijanska manufaktura svile, tako da zapadne crkve i elite nisu više bile zavisne od uvozu svile iz Vizantije i islamskog sveta. U Francuskoj i Flandriji tkanje složenih tapiserija, kao npr. Dama i jednorog, postalo je značajna industrija luksuza.[323]
Nakon velikih spoljašnjih kiparskih kompozicija ranih gotičkih crkava naglasak se stavlja na kiparstvo unutar građevine, čime grobnice postaju više elaborirane, a i drugi se elementi, poput propovedaonica, raskošno ukrašavaju, na primer propovedaonica sv. Andrije u Pistoji. Postaju uobičajene oltarne pale od rezbarenog i oslikanog drva, posebno u crkvama s više bočnih kapela. Rano holandsko slikarstvo, čiji su predstavnici Jan van Ajk (umro 1441.) i Rohir van der Vejden (umro 1464.), doseže nivo italijanskog slikarstva, a za njime ne zaostaju mnogo ni nordijski iluminirani rukopisi. Rukopise su masovno započeli prikupljati pripadnici sekularne elite, koji su sve više naručivali i knjige sa sekularnom tematikom, posebno istorijskom. Od 1450. godine nadalje veliku popularnost dobijaju štampane knjige, uprkos njihovoj još uvek visokoj ceni. Pre 1500. godine već je bilo štampano više od 30.000 različitih izdanja inkunabula i drugih dela,[324] dok su iluminirane rukopise nastavili da naručuju samo kraljevi i retki pripadnici aristokratije. Od sredine 15. veka u severnoj Evropi cenovno su postali dostupni drvorezi vrlo malih dimenzija, gotovo oni s religioznom tematikom, čak i seljacima. Bogatije grupe stanovništva nabavljale su skuplja grafička dela s vrlo različitim prikazima.[325]
Moderna percepcija uredi
Srednjovekovno razdoblje često je prikazivano kao „vreme neznanja i praznoverja“, koje je pretpostavljalo „reč religijskih autoriteta iznad ličnog iskustva i racionalnog delovanja“.[326] Takav je prikaz posledica razdoblja renesanse i prosvjetiteljstva, tokom kojih su naučnici i mislioci suprotstavljali svoju intelektualnu kulturu kulturi srednjovekovnog sveta, na štetu samoga srednjeg veka. Renesansni naučnici gledali su na srednji vek kao na vreme propadanja visoke kulture i civilizacije klasičnog sveta. Smatrali su i da je razum superioran u odnosu na veru, pa su na srednji vek gledali kao na vreme neznanja i praznoverja.[327]
Drugi autori objašnjavaju da je razum uopšteno bio visoko cenjen u srednjem veku. Istoričar nauke Edvard Grant piše: „Ako su revolucionarne racionalne misli bile izražene u doba razuma [u 18. veku], one su bile moguće samo zbog duge srednjovekovne tradicije afirmirane upotrebe razuma kao jedne od osnovnih čovečijih aktivnosti“.[328] Takođe, suprotno uvreženom mišljenju, Dejvid Lindberg piše da je „mislilac iz vremena kasnog srednjeg veka retko iskusio represivnu silu crkve i smatrao je sebe slobodnim (posebno u prirodnim nauka) da sledi razum i posmatranje gde god ga oni vodili“.[329]
Karikaturalan prikaz srednjeg veka odrazio se i na specifična pitanja. Jedno od pogrešnih shvatanja, propagirano od 19. veka nadalje[330] i još uvek dosta rašireno, je da su svi ljudi u srednjem veku verovali da je Zemlja ravna ploča.[330] To je neistina, jer su predavači na srednjovekovnim univerzitetima obično objašnjavali kako činjenice dokazuju da je Zemlja sferična.[331] Lindberg i Ronald Numbers, još jedan naučnik koji proučava ovo razdoblje, tvrdi da „jedva da je postojao hrišćanski učenjak u srednjem veku koji nije priznavao [Zemljinu] sferičnost i čak znao njen približni opseg“.[332] Druga pogrešna shvatanja ― na primer, da je „Crkva u srednjem veku zabranjivala obdukcije i seciranja“, da je „pojava krišćanstva uništila antičku nauku“ ili da je „srednjovekovna crkva ugušila razvoj prirodne filozofije“ ― Numbers citira kao primere popularnih mitova koji se još uvek navode kao istorijske istine, premda ih istorijska istraživanja ne podupiru.[333]
Napomene uredi
- ^ U jednoj knjizi štampanoj 1883. mračno doba izjednačeno je sa srednjim vekom, ali počev od Vilijama Patona Kera 1904. termin „mračno doba“ obično je rezerviran za rano srednjovjekovlje. Na taj način, na primer, mračno doba definiše Encyclopaedia Britannica u izdanju iz 1911.
- ^ Zapovednici rimske vojske u tom su području, kako se čini, uzeli hranu i druge potrepštine namenjene Gotima i potom ih prodavali Gotima. Do pobune je došlo kad je jedan rimski zapovednik pokušao da zarobi gotske vođe, ali nije uspeo da ih sve pohvata.[32]
- ^ Ponekad se navodi i 480. godina, kad je umro Julije Nepot, prethodnih Romula Augustula; Nepot je i nakon svog svrgavanja nastavio da tvrdi da je on zakoniti car na Zapadu i pritom je pod svojom kontrolom držao delove Dalmacije.[41]
- ^ Engleska reč (slave) (= rob) potiče od latinske reči Sclavus, kojom su se označivali Slaveni.[50]
- ^ U njegovom grobu, otkrivenom 1653. godine, pronađeno je oružje i velika količina zlata.[53]
- ^ Takvu pratnju istoričari su nazvali comitatus, premda se u to vreme taj termin nije koristio. U uporabu je ušao u 19. veku i stvoren je na temelju termina koji je Tacit, rimski istoričar iz 2. veka, koristio da označi bliske drugove nekog plemića ili vladara.[68]
- ^ Muslimanska vojska je ranije osvojila kraljevstvo Vizigota u Španiji, nakon što je porazila vizigotskog kralja Roderiha (umro 711. ili 712.) u bici kod Gvadaletea.[96]
- ^ Papska je država potrajala sve do 1870, kad je Kraljevina Italija zauzela njen veći deo.[101]
- ^ Karolinška minuskula razvila se iz poznoantičkog uncijala, koji je bio manji i zaobljeniji oblik latinice u odnosu na oblik koji se koristio u antici.[106]
- ^ Do ponovnog ujedinjenja nakratko je došlo 844. godine pod Karlom III, poznatim kao „Debeli“, premda je i tad svaki deo carstva zadržao posebnu upravu. Karlo je svrgnut 887, a umro je januara 888. godine.[111]
- ^ Karolinšku je dinastiju još 888. godine svrgnuo kralj Odo (vl. 888–898), do tada grof Pariza.[112] Premda su pripadnici karolinške dinastije u zapadnim zemljama nakon Odove smrti bili kraljevi, za kraljeve su povremeno krunisani i članovi Odove porodice ― njegov brat Robert I bio je kralj 922–933, a Robertov zet Rudolf od 929 do 936. godine ― pre nogo što su Karolinzi ponovo preuzeli prestolje.[113]
- ^ Hugo Kapet bio je unuk Roberta I.[113]
- ^ Ovo područje u kojemu su se naselili Vikinzi s vremenom se proširilo i odatle su kretale osvajačke ekspedicije prema Engleskoj, Siciliji i južnoj Italiji.[116]
- ^ Taj način nasleđivanja naziva se primogenitura.[161]
- ^ Teška konjica uvedena je u Evropu iz persijskog katafrakta iz 5. i 6. veka, ali dodatak uzengija u 7. veku omogućio je iskorištavanje pune snage konja i jahača u borbi.[162]
- ^ U Francuskoj, Nemačkoj i Holandiji postojao je još jedan tip "plemića", ministerijalisi, koji su u biti bili neslobodni vitezovi. Vukli su poreklo od kmetova koji su služili kao ratnici ili vladini zvaničnici, što je podizalo status njihovih potomaka koji su mogli posedovati feude i postati vitezovi, iako su još uvek tehnički bili kmetovi.[164]
- ^ Nekolicina jevrejskih seljaka ostala je na imanjima pod vizantijskom vladavinom na Istoku, kao i neki na Kritu pod mletačkom vladavinom, ali su oni bili izuzetak u Evropi.[171]
- ^ Te dve grupe – Nemci i Italijani – pristupali su svojim trgovačkim dogovorima na različite načine. Većina nemačkih gradova sarađivala je sa Hanzom, za razliku od italijanskih gradova-država, koje su ulazile u međusobne sukobe.[175]
- ^ Te oblasti često se zajedno nazivaju Anžujskim carstvom.[195]
- ^ Eleanora je prethodno bila u braku s Lujem VII od Francuske (vl. 1137–1180), ali je njihov brak poništen 1152. godine.[196]
- ^ Luja je kanonizirao papa Bonifacije VIII 1297. godine.[200]
- ^ Tada su osnovani i vojno-religijski redovi poput templara i hospitalaca, koji su potom imali važnu ulogu u krstaškim državama.[212]
- ^ Do 1000. pojavio u severnoj Evropi, a u 12. vek već se koristio u Poljskoj.[229]
- ^ Samostreli se sporo ponovo pune, što ograničava njihovu upotrebu na otvorenim bojnim poljima. U opsadama sporost nije velika mana, budući da se samostrijelci mogu sakriti iza utvrđenja prilikom ponovnog punjenja.[234]
- ^ Poslednjih je godina među istoričarima postignuta saglasnost da se radilo o obluku bubonske kuge, ali neki istoričari u poslednje vreme dovode u pitanje ovu tezu.[262]
- ^ Nemački grad Libek, na primer, u vreme crne smrti izgubio je 90% stanovništva.[263]
- ^ To se desilo porodici Bardi i Peruci 1340-ih godina nakon što je kralj Edvard III Plantagenet odbacio bilo kakva potraživanja prema sebi.[271]
- ^ Edvardov nadimak verovatno dolazi od njegovog crnog oklopa koji je nosio u bitkama, a prvi ga je upotrebio Džon Leland 1530-ih ili 1540-ih godina.[278]
- ^ Kale je ostao u engleskim rukama do 1558. godine.[279]
- ^ Engleska reč dunce („glupan“) vuče porijeklo iz imena Dunsa Skota.[303]
- ^ Ovaj je kolovrat još uvek bio jednostavan, nije imao ugrađenu papučicu za uvijanje i povlačenje niti. Ova će inovacija biti izumljena tek u 15. veku.[316]
Reference uredi
- ^ a b v Power 2006, pp. 304.
- ^ Mommsen 1942, pp. 236–237.
- ^ a b v Heather 2006, pp. 111.
- ^ a b Collins 1999, pp. 138–139.
- ^ Cunliffe 2008, pp. 391–393.
- ^ a b Mommsen 1942, pp. 236‒237.
- ^ Singman 1999, str. x.
- ^ Knox, E.L. „History of the Idea of the Renaissance”. Boise State University. Arhivirano iz originala 3. 2. 2012. g. Pristupljeno 29. 12. 2016.
- ^ a b Hankins 2001, str. xvii.
- ^ Miglio 2006, pp. 112.
- ^ Albrow 1997, pp. 205.
- ^ a b Murray 2004, pp. 4.
- ^ Hrvatski jezični portal, s.v. medievalan Arhivirano na sajtu Wayback Machine (2. decembar 2020).
- ^ Dictionary.com, S.V. Middle Ages.}-
- ^ John Watts, Making of Polities Evrope 1300–1500 ili Steven A. Epstein, Economic History of Later Medieval Evrope 1000–1500, kao i datumski završetak srednjega veka naveden u: George Holmes (ed.), Oxford History of Medieval Evrope.
- ^ Davies 1996, pp. 291‒293.
- ^ V. naslov -{Nigel Saul, Companion to Medieval England 1066–1485.
- ^ Kamen 2005, pp. 29.
- ^ Mommsen 1942, pp. 226.
- ^ a b M. Dašić, Uvod u istoriju. pp. 31. i dalje
- ^ Mommsen, Gardner & De la Croix 1986, pp. 242.
- ^ Cunliffe 2008, pp. 391‒393.
- ^ Collins 1999, pp. 3‒5.
- ^ a b Brown 1989, pp. 24‒25.
- ^ a b Collins 1999, pp. 9.
- ^ Collins 1999, pp. 24.
- ^ Cunliffe 2008, pp. 405–406.
- ^ Collins 1999, pp. 31‒33.
- ^ Brown 1989, pp. 34.
- ^ Brown 1989, pp. 65‒86.
- ^ Brown 1989, pp. 82‒94.
- ^ Collins 1999, pp. 51.
- ^ Bauer 2010, pp. 47‒49.
- ^ Bauer 2010, pp. 56‒59.
- ^ Bauer 2010, pp. 80‒83.
- ^ Collins 1999, pp. 59‒60.
- ^ a b Cunliffe 2008, pp. 417.
- ^ James 2009, pp. 67‒68.
- ^ Bauer 2010, pp. 117‒118.
- ^ Wickham 2009, str. 79.
- ^ a b Wickham 2009, pp. 86.
- ^ Collins 1999, pp. 116‒134.
- ^ Brown 1989, pp. 122‒124.
- ^ Wickham 2009, pp. 95‒98.
- ^ Wickham 2009, pp. 100‒101.
- ^ Collins 1999, pp. 100.
- ^ a b Collins 1999, pp. 96‒97.
- ^ Wickham 2009, pp. 102‒103.
- ^ Backman 2003, pp. 86‒91.
- ^ Coredon 2007, pp. 261.
- ^ James 2009, pp. 82‒85.
- ^ a b James 2009, pp. 77‒78.
- ^ James 2009, pp. 79‒80.
- ^ James 2009, pp. 78‒81.
- ^ Collins 1999, pp. 196‒208.
- ^ Davies 1996, pp. 235‒238.
- ^ Adams 2001, pp. 158‒159.
- ^ Wickham 2009, pp. 81–83.
- ^ Bauer 2010, pp. 200–202.
- ^ a b Bauer 2010, pp. 206–213.
- ^ Collins 1999, pp. 126, 130.
- ^ a b Brown 1998, pp. 8–9.
- ^ James 2009, pp. 95–99.
- ^ Collins 1999, pp. 140–143.
- ^ Brown 1989, pp. 174–175.
- ^ Brown 1989, pp. 181.
- ^ Brown 1998, pp. 45–49.
- ^ Coredon 2007, pp. 80.
- ^ Geary 1988, pp. 56–57.
- ^ Wickham 2009, pp. 189–193.
- ^ Wickham 2009, pp. 195–199.
- ^ Wickham 2009, pp. 204.
- ^ Wickham 2009, pp. 205–210.
- ^ Wickham 2009, pp. 211–212.
- ^ Wickham 2009, pp. 215.
- ^ Gies & Gies 1973, pp. 3–4.
- ^ Lyon 1989, pp. 191.
- ^ Collins 1999, pp. 143–145.
- ^ Collins 1999, pp. 149–151.
- ^ Reilly 1993, pp. 52–53.
- ^ Brown 1998, pp. 15.
- ^ Cunliffe 2008, pp. 427–428.
- ^ Wickham 2009, pp. 218–219.
- ^ Grierson 1989, pp. 97–98.
- ^ Collins 1999, pp. 218–233.
- ^ Davies 1996, pp. 328–332.
- ^ Wickham 2009, pp. 170–172.
- ^ Colish 1997, pp. 62–63.
- ^ Lawrence 2001, pp. 10–13.
- ^ Lawrence 2001, pp. 18–24.
- ^ Wickham 2009, pp. 185–187.
- ^ Hamilton 2003, pp. 43–44.
- ^ Colish 1997, pp. 64–65.
- ^ Bauer 2010, pp. 246–253.
- ^ Bauer 2010, pp. 347–349.
- ^ Bauer 2010, pp. 344.
- ^ Wickham 2009, pp. 158–159.
- ^ Wickham 2009, pp. 164–165.
- ^ Bauer 2010, pp. 371–378.
- ^ Brown 1998, pp. 20.
- ^ Davies 1996, pp. 824.
- ^ Stalley 1999, pp. 73.
- ^ a b Backman 2003, pp. 109.
- ^ Backman 2003, pp. 117–120.
- ^ Davies 1996, pp. 302.
- ^ Davies 1996, pp. 241.
- ^ Colish 1997, pp. 66–70.
- ^ Loyn 1989, pp. 204.
- ^ a b Bauer 2010, pp. 427–431.
- ^ Backman 2003, pp. 139.
- ^ Collins 1999, pp. 356–358.
- ^ Collins 1999, pp. 358–359.
- ^ a b Collins 1999, pp. 360–361.
- ^ Collins 1999, pp. 397.
- ^ Backman 2003, pp. 141–144.
- ^ Davies 1996, pp. 336–339.
- ^ Backman 2003, pp. 144–145.
- ^ Bauer 2010, pp. 147–149.
- ^ Collins 1999, pp. 378–385.
- ^ Collins 1999, pp. 387.
- ^ Davies 1996, pp. 309.
- ^ Collins 1999, pp. 394–404.
- ^ Davies 1996, pp. 317.
- ^ Wickham 2009, pp. 435–439.
- ^ Whitton 1998, pp. 152.
- ^ Wickham 2009, pp. 439–444.
- ^ Collins 1999, pp. 385–389.
- ^ Wickham 2009, pp. 500–505.
- ^ Davies 1996, pp. 318–320.
- ^ Davies 1996, pp. 321–326.
- ^ Crampton 2005, pp. 12.
- ^ Curta 2006, pp. 246–247.
- ^ Nees 2002, pp. 145.
- ^ Stalley 1999, pp. 29–35.
- ^ Stalley 1999, pp. 43–44.
- ^ Cosman 2007, pp. 247.
- ^ Stalley 1999, pp. 45, 49.
- ^ Kitzinger 1955, pp. 36–53, 61–64.
- ^ Henderson 1977, pp. 18–21, 63–71.
- ^ Henderson 1977, pp. 36–42, 49–55, 103, 143, 204–208.
- ^ Benton 2002, pp. 41–49.
- ^ Lasko 1972, pp. 16–18.
- ^ Henderson 1977, pp. 233–238.
- ^ Nicolle 1999, pp. 28‒29.
- ^ Nicolle 1999, pp. 30.
- ^ Nicolle 1999, pp. 30‒31.
- ^ Nicolle 1999, pp. 34.
- ^ Nicolle 1999, pp. 39.
- ^ Nicolle 1999, pp. 58‒59.
- ^ Nicolle 1999, pp. 76.
- ^ Nicolle 1999, pp. 67.
- ^ a b Nicolle 1999, pp. 80.
- ^ Nicolle 1999, pp. 88‒91.
- ^ Whitton 1998, pp. 134.
- ^ Gainty & Ward 209, pp. 352.
- ^ Whitton 2003, pp. 5–12.
- ^ a b v Backman 2003, pp. 156.
- ^ Backman 2003, pp. 164–165.
- ^ Epstein 2009, pp. 52–53.
- ^ Barber 1992, pp. 37–41.
- ^ Cosman 2007, pp. 193.
- ^ a b Davies 1996, pp. 311–315.
- ^ Singman 1999, pp. 3.
- ^ a b Singman 1999, pp. 8.
- ^ Hamilton 2003, pp. 33.
- ^ Singman 1999, pp. 143.
- ^ Barber 1992, pp. 33–34.
- ^ Barber 1992, pp. 48–49.
- ^ Singman 1999, pp. 171.
- ^ a b v Loyn 1989, pp. 191.
- ^ a b Epstein 2009, pp. 54.
- ^ Singman 1999, pp. 13.
- ^ a b Singman 1999, pp. 14.
- ^ Singman 1999, pp. 177–178.
- ^ Epstein 2009, pp. 81.
- ^ Epstein 2009, pp. 82–83.
- ^ Barber 1992, pp. 60–67.
- ^ Backman 2003, pp. 160.
- ^ Barber 1992, pp. 74–76.
- ^ Backman 2003, pp. 283–284.
- ^ Barber 1992, pp. 365–380.
- ^ Davies 1996, pp. 296.
- ^ Backman 2003, pp. 262–279.
- ^ Barber 1992, pp. 371–372.
- ^ Backman 2003, pp. 181–186.
- ^ Jordan 2003, pp. 143–147.
- ^ Jordan 2003, pp. 250–252.
- ^ Denley 1998, pp. 235–238.
- ^ Davies 1996, pp. 364.
- ^ Backman 2003, pp. 187–189.
- ^ Jordan 2003, pp. 59–61.
- ^ Backman 2003, pp. 189–196.
- ^ Davies 1996, pp. 294.
- ^ Backman 2003, pp. 263.
- ^ Barlow 1988, pp. 285–286.
- ^ a b Loyn 1989, pp. 122.
- ^ Backman 2003, pp. 286–189.
- ^ Backman 2003, pp. 289–293.
- ^ Davies 1996, pp. 355–357.
- ^ Hallam & Everard 2001, pp. 401.
- ^ a b Davies 1996, pp. 345.
- ^ Barber 1992, pp. 341.
- ^ Barber 1992, pp. 350–351.
- ^ Barber 1992, pp. 353–355.
- ^ Kaufmann & Kaufmann 2001, pp. 268–269.
- ^ Davies 1996, pp. 332–333.
- ^ Davies 1996, pp. 386–387.
- ^ a b v Loyn 1989, pp. 106–107.
- ^ Lock 2006, pp. 397–399.
- ^ Barber 1992, pp. 145–149.
- ^ Payne 2000, pp. 204–205.
- ^ Lock 2006, pp. 353–356.
- ^ Lock 2006, pp. 156–161.
- ^ Backman 2003, pp. 299–300.
- ^ Lock 2006, pp. 122.
- ^ Lock 2006, pp. 205–213.
- ^ Lock 2006, pp. 213–224.
- ^ a b Backman 2003, pp. 232–237.
- ^ a b Loyn 1989, pp. 293–294.
- ^ Colish 1997, pp. 295–301.
- ^ Backman 2003, pp. 252–260.
- ^ a b Davies 1996, pp. 349.
- ^ Saul 2000, pp. 113–114.
- ^ Backman 2003, pp. 237–241.
- ^ Backman 2003, pp. 241–246.
- ^ Ilardi 2007, pp. 18–19.
- ^ Backman 2003, pp. 246.
- ^ Ilardi 2007, pp. 4–5, 49.
- ^ a b Epstein 2009, pp. 45.
- ^ Backman 2003, pp. 156–159.
- ^ Barber 1992, pp. 68.
- ^ Barber 1992, pp. 73.
- ^ Nicolle 1999, pp. 125.
- ^ Singman 1999, pp. 124.
- ^ Nicolle 1999, pp. 130.
- ^ a b Nicolle 1999, pp. 296–298.
- ^ Benton 2002, pp. 55.
- ^ Adams 2001, pp. 181–189.
- ^ Benton 2002, pp. 58–60, 65–66, 73–75.
- ^ Dodwell 1993, pp. 37.
- ^ Benton 2002, pp. 295–299.
- ^ Lasko 1972, pp. 240–250.
- ^ Benton 2002, pp. 91–92.
- ^ Adams 2001, pp. 195–216.
- ^ Benton 2002, pp. 185–190, 269–271.
- ^ Benton 2002, pp. 250.
- ^ Benton 2002, pp. 135–139, 245–247.
- ^ Benton 2002, pp. 264–278.
- ^ Benton 2002, pp. 248–250.
- ^ Hamilton 2003, pp. 47.
- ^ a b Rosenwein 1982, pp. 40–41.
- ^ Barber 1992, pp. 143–144.
- ^ Barber 1992, pp. 144–149.
- ^ Morris 1998, pp. 199.
- ^ Barber 1992, pp. 155–167.
- ^ Barber 1992, pp. 185–192.
- ^ Loyn 1989, pp. 128.
- ^ Backman 2003, pp. 373–374.
- ^ Epstein 2009, pp. 41.
- ^ Backman 2003, pp. 370.
- ^ a b Loyn 1989, pp. 269.
- ^ Epstein 2009, pp. 171–172.
- ^ Singman 1999, pp. 189.
- ^ Backman 2003, pp. 374–380.
- ^ Davies 1996, pp. 412–413.
- ^ Epstein 2009, pp. 184–185.
- ^ Epstein 2009, pp. 246–247.
- ^ a b Keen 1988, pp. 234–237.
- ^ Vale 1998, pp. 346–349.
- ^ Loyn 1989, pp. 192.
- ^ a b Keen 1988, pp. 237–239.
- ^ Watts 2009, pp. 201–219.
- ^ Watts 2009, pp. 224–233.
- ^ Watts 2009, pp. 233–238.
- ^ Watts 2009, pp. 166.
- ^ Watts 2009, pp. 169.
- ^ Loyn 1989, pp. 176.
- ^ Barber 1978, pp. 242–243.
- ^ Davies 1996, pp. 545.
- ^ Watts 2009, pp. 180–181.
- ^ Watts 2009, pp. 317–322.
- ^ Davies 1996, pp. 423.
- ^ Nicolle 1999, pp. 186.
- ^ Watts 2009, pp. 170–171.
- ^ Watts 2009, pp. 173–175.
- ^ Watts 2009, pp. 173.
- ^ Watts 2009, pp. 327–332, 340.
- ^ Watts 2009, pp. 340.
- ^ Davies 1996, pp. 425–426.
- ^ Davies 1996, pp. 431.
- ^ Davies 1996, pp. 408–409.
- ^ Davies 1996, pp. 385–389.
- ^ Davies 1996, pp. 446.
- ^ Thomson 1998, pp. 170–171.
- ^ Loyn 1989, pp. 45.
- ^ Loyn 1989, pp. 153.
- ^ Thomson 1998, pp. 184–187.
- ^ Thomson 1998, pp. 197–199.
- ^ Thomson 1998, pp. 218.
- ^ Thomson 1998, pp. 213–217.
- ^ Loyn 1989, pp. 201–202.
- ^ Davies 1996, pp. 436–437.
- ^ a b Davies 1996, pp. 433–434.
- ^ a b v Davies 1996, pp. 438–439.
- ^ Keen 1988, pp. 282–283.
- ^ Davies 1996, pp. 445.
- ^ Singman 1999, pp. 224.
- ^ Davies 1996, pp. 451.
- ^ Davies 1996, pp. 454–455.
- ^ Davies 1996, pp. 511.
- ^ Nicolle 1999, pp. 180.
- ^ Nicolle 1999, pp. 183.
- ^ Nicolle 1999, pp. 188.
- ^ Nicolle 1999, pp. 185.
- ^ Epstein 2009, pp. 193–194.
- ^ Singman 1999, pp. 36.
- ^ Singman 1999, pp. 38.
- ^ Epstein 2009, pp. 200–201.
- ^ Epstein 2009, pp. 203–204.
- ^ Epstein 2009, pp. 213.
- ^ Benton 2002, pp. 253–256.
- ^ Lightbown 1978, pp. 78.
- ^ Benton 2002, pp. 257–262.
- ^ British Library Staff "Incunabula Short Title Catalogue Arhivirano na sajtu Wayback Machine (12. mart 2011)" British Library.
- ^ Griffiths 1996, pp. 17–18, 39–46.
- ^ Lindberg 2003, pp. 8.
- ^ Davies 1996, pp. 291–293.
- ^ Grant 2001, pp. 9.
- ^ Peters 2005, pp. 8182.
- ^ a b Russell 1991, pp. 49–58.
- ^ Grant 1994, pp. 626–630.
- ^ Lindberg & Numbers 1986, pp. 342.
- ^ Numbers 2009, pp. 1–2.
Literatura uredi
- R.Grujić, Srednjevekovno srpsko paroghisko sveštenstvo, Beograd 1922
- V.Jagić, Opisi i izvodi iz južnoslovenskih rukopisa, Beograd, 1864
- Domentijan, Život Svetog Save, fototipsko izdanje, Beograd, 1974
- S.Novaković, Ohridska arhiepiskopija u početku XI veka, 1908
- V.Jagić, Opisi i izvodi iz južnoslovenskih rukopisa, beograd 1864
- Lj. Stanojević, Staresrpse hrisovulje, akti, biografije, Beograd 1968
- L.Mirković, Stare srpske biografije, Beograd, 1936
- S.Novaković, Srpskoslovenski zbornik iz vremena Despota Stefana Lazarevića, Beograd, 1866
- M. Dašić, Uvod u istoriju sa osnovama pomoćnih istorijskih nauka, Titograd 1988.
- Rade Minjaljčić, ISTORIJA za šesti razred osnovne škole, Zavod za udžbenike, Beograd 2015.
- Adams, Laurie Schneider (2001). A History of Western Art (Third izd.). Boston, MA: McGraw Hill. ISBN 978-0-07-231717-6.
- Albrow, Martin (1997). The Global Age: State and Society Beyond Modernity. Stanford, CA: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-2870-6.
- Backman, Clifford R. (2003). The Worlds of Medieval Europe. Oxford, UK: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-512169-8.
- Barber, Malcolm (1992). The Two Cities: Medieval Europe 1050–1320. London: Routledge. ISBN 978-0-415-09682-9.
- Barber, Richard (1978). Edward, Prince of Wales and Aquitaine: A Biography of the Black Prince. New York: Scribner. ISBN 978-0-684-15864-8.
- Barlow, Frank (1988). The Feudal Kingdom of England 1042–1216 (Fourth izd.). New York: Longman. ISBN 978-0-582-49504-3.
- Bauer, Susan Wise (2010). The History of the Medieval World: From the Conversion of Constantine to the First Crusade. New York: W. W. Norton. ISBN 978-0-393-05975-5.
- Benton, Janetta Rebold (2002). Art of the Middle Ages. World of Art. London: Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-20350-7.
- British Library Staff (8. 1. 2008). „Incunabula Short Title Catalogue”. British Library. Arhivirano iz originala 12. 03. 2011. g. Pristupljeno 8. 4. 2012.
- Brown, Peter (1989). The World of Late Antiquity AD 150–750. Library of World Civilization. New York: W. W. Norton & Company. ISBN 978-0-393-95803-4.
- Brown, Thomas (1998). „The Transformation of the Roman Mediterranean, 400–900”. Ur.: Holmes, George. The Oxford Illustrated History of Medieval Europe. Oxford, UK: Oxford University Press. str. 1—62. ISBN 978-0-19-285220-5.
- Bruni, Leonardo (2001). Hankins, James, ur. History of the Florentine People. 1. Cambridge, MA: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-00506-8.
- Colish, Marcia L. (1997). Medieval Foundations of the Western Intellectual Tradition 400–1400. New Haven, CT: Yale University Press. ISBN 978-0-300-07852-7.
- Collins, Roger (1999). Early Medieval Europe: 300–1000 (Second izd.). New York: St. Martin's Press. ISBN 978-0-312-21886-7.
- Coredon, Christopher (2007). A Dictionary of Medieval Terms & Phrases (Reprint izd.). Woodbridge, UK: D. S. Brewer. ISBN 978-1-84384-138-8.
- Cosman, Madeleine Pelner (2007). Medieval Wordbook: More the 4,000 Terms and Expressions from Medieval Culture. New York: Barnes & Noble. ISBN 978-0-7607-8725-0.
- Crampton, R. J. (2005). A Concise History of Bulgaria. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-61637-9.
- Cunliffe, Barry (2008). Europe Between the Oceans: Themes and Variations 9000 BC-AD 1000. New Haven, CT: Yale University Press. ISBN 978-0-300-11923-7.
- Curta, Florin (2006). Southeastern Europe in the Middle Ages 500-1250. Cambridge Medieval Textbooks. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-89452-4.
- Davies, Norman (1996). Europe: A History. Oxford, UK: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-520912-9.
- Denley, Peter (1998). „The Mediterranean in the Age of the Renaissance, 1200–1500”. Ur.: Holmes, George. The Oxford Illustrated History of Medieval Europe. Oxford, UK: Oxford University Press. str. 235—296. ISBN 978-0-19-285220-5.
- Dodwell, C. R. (1993). The Pictorial Arts of the West: 800–1200. Pellican History of Art. New Haven, CT: Yale University Press. ISBN 978-0-300-06493-3.
- Eastwood, Bruce (2007). Ordering the Heavens: Roman Astronomy and Cosmology in the Carolingian Renaissance. History of Science and Medicine Library. Boston, MA: Brill. ISBN 978-90-04-16186-3.
- Epstein, Steven A. (2009). An Economic and Social History of Later Medieval Europe, 1000–1500. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-70653-7.
- Berg, Flexner Stuart, ur. (1987). The Random House Dictionary of the English Language: Unabridged (Second izd.). New York: Random House. ISBN 978-0-394-50050-8.
- Gainty, Denis; Ward, Walter D. (2009). Sources of World Societies: Volume 2: Since 1500. Boston, MA: Bedford/St. Martin's. ISBN 978-0-312-68858-5.
- Geary, Patrick J. (1988). Before France and Germany: The Creation and Transformation of the Merovingian World. Oxford, UK: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-504458-4.
- Gies, Joseph; Gies, Frances (1973). Life in a Medieval City. New York: Thomas Y. Crowell. ISBN 978-0-8152-0345-2.
- Grant, Edward (2001). God and Reason in the Middle Ages. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-80279-6.
- Grant, E. (1994). Planets, Stars, & Orbs: The Medieval Cosmos, 1200–1687. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-43344-0.
- Griffiths, Antony (1996). Prints and Printmaking. London: British Museum Press. ISBN 978-0-7141-2608-1.
- Hallam, Elizabeth M.; Everard, Judith (2001). Capetian France 987–1328 (Second izd.). New York: Longman. ISBN 978-0-582-40428-1.
- Hamilton, Bernard (2003). Religion in the Medieval West (Second izd.). London: Arnold. ISBN 978-0-340-80839-9.
- Heather, Peter (2006). The Fall of the Roman Empire: A New History of Rome and the Barbarians. Oxford, UK: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-532541-6.
- Henderson, George (1977). Early Medieval (Revised izd.). New York: Penguin. OCLC 641757789.
- George, Holmes, ur. (1988). The Oxford History of Medieval Europe. Oxford, UK: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-285272-4.
- Ilardi, Vincent (2007). Renaissance Vision from Spectacles to Telescopes. Philadelphia: American Philosophical Society. ISBN 978-0-87169-259-7.
- James, Edward (2009). Europe's Barbarians: AD 200–600. The Medieval World. Harlow, UK: Pearson Longman. ISBN 978-0-582-77296-0.
- Jordan, William C. (2003). Europe in the High Middle Ages. Penguin History of Europe. New York: Viking. ISBN 978-0-670-03202-0.
- Kamen, Henry (2005). Spain 1469–1714 (Third izd.). New York: Pearson/Longman. ISBN 978-0-582-78464-2.
- Kaufmann, J. E.; Kaufmann, H. W. (2001). The Medieval Fortress: Castles, Forts and Walled Cities of the Middle Ages (2004 izd.). Cambridge, MA: De Capo Press. ISBN 978-0-306-81358-0.
- Keen, Maurice (1988) [1968]. The Pelican History of Medieval Europe. London: Penguin Books. ISBN 978-0-14-021085-9.
- Kitzinger, Ernst (1955). Early Medieval Art at the British Museum (Second izd.). London: British Museum. OCLC 510455.
- Knox, E.L. „History of the Idea of the Renaissance”. Europe in the Late Middle Ages. Boise State University. Arhivirano iz originala 3. 2. 2012. g. Pristupljeno 29. 12. 2016.
- Lasko, Peter (1972). Ars Sacra, 800–1200. Penguin History of Art (now Yale). New York: Penguin. ISBN 978-0-14-056036-7.
- Lawrence, C.H (2001). Medieval Monasticism: Forms of Religious Life in Western Europe in the Middle Ages (Third izd.). Harlow, UK: Longman. ISBN 978-0-582-40427-4.
- Lightbown, Ronald W. (1978). Secular Goldsmiths' Work in Medieval France: A History. Reports of the Research Committee of the Society of Antiquaries of London. London: Thames and Hudson. ISBN 978-0-500-99027-8.
- Lindberg, David C.; Numbers, Ronald L. (1986). „Beyond War and Peace: A Reappraisal of the Encounter between Christianity and Science”. Church History. 55 (3): 338—354. JSTOR 3166822. doi:10.2307/3166822.
- Lindberg, David C. (2003). „The Medieval Church Encounters the Classical Tradition: Saint Augustine, Roger Bacon, and the Handmaiden Metaphor”. Ur.: Lindberg, David C.; Numbers, Ronald L. When Science & Christianity Meet. Chicago, IL: University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-48214-9.
- Lock, Peter (2006). Routledge Companion to the Crusades. New York: Routledge. ISBN 978-0-415-39312-6.
- Loyn, H. R., ur. (1989). The Middle Ages: A Concise Encyclopedia. London: Thames and Hudson. ISBN 978-0-500-27645-7.
- „Middle Ages”. Dictionary.com. 2004. Pristupljeno 7. 4. 2012.
- Miglio, Massimo (2006). „Curial Humanism seen through the Prism of the Papal Library”. Ur.: Mazzocco, Angelo. Interpretations of Renaissance Humanism. Brill's Studies in Intellectual History. Leiden: Brill. str. 97—112. ISBN 978-90-04-15244-1.
- Mommsen, Theodore (1942). „Petrarch's Conception of the 'Dark Ages'”. Speculum. 17 (2): 226—242. JSTOR 2856364. doi:10.2307/2856364.
- Morris, Rosemary (1998). „Northern Europe invades the Mediterranean, 900–1200”. Ur.: Holmes, George. The Oxford Illustrated History of Medieval Europe. Oxford, UK: Oxford University Press. str. 175—234. ISBN 978-0-19-285220-5.
- Murray, Alexander (2004). „Should the Middle Ages Be Abolished?”. Essays in Medieval Studies. 21: 1—22. doi:10.1353/ems.2005.0010.
- Nees, Lawrence (2002). Early Medieval Art. Oxford History of Art. Oxford, UK: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-284243-5.
- Nicolle, David (1999). Medieval Warfare Source Book: Warfare In Western Christendom. London: Brockhampton Press. ISBN 978-1-86019-889-2.
- Numbers, Ronald (2006 = The Faraday Institute for Science and Religion). „Myths and Truths in Science and Religion: A historical perspective” (PDF). Lecture archive. Arhivirano iz originala (PDF) 20. 1. 2013. g. Pristupljeno 25. 1. 2013. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|date=(pomoć) - Payne, Robert (2000). The Dream and the Tomb: A History of the Crusades (First paperback izd.). New York: Cooper Square Press. ISBN 978-0-8154-1086-7.
- Peters, Ted (2005). „Science and Religion”. Ur.: Jones, Lindsay. Encyclopedia of Religion. 12 (Second izd.). Detroit, MI: MacMillan Reference. str. 8182. ISBN 978-0-02-865980-0.
- Power, Daniel (2006). The Central Middle Ages: Europe 950–1320. The Short Oxford History of Europe. Oxford, UK: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-925312-8.
- Reilly, Bernard F. (1993). The Medieval Spains. Cambridge Medieval Textbooks. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-39741-4.
- Rosenwein, Barbara H. (1982). Rhinoceros Bound: Cluny in the Tenth Century. Philadelphia, PA: University of Pennsylvania Press. ISBN 978-0-8122-7830-9.
- Russell, Jeffey Burton (1991). Inventing the Flat Earth-Columbus and Modern Historians. Westport, CT: Praeger. ISBN 978-0-275-95904-3.
- Saul, Nigel (2000). A Companion to Medieval England 1066–1485. Stroud, UK: Tempus. ISBN 978-0-7524-2969-4.
- Singman, Jeffrey L. (1999). Daily Life in Medieval Europe. Daily Life Through History. Westport, CT: Greenwood Press. ISBN 978-0-313-30273-2.
- Stalley, Roger (1999). Early Medieval Architecture. Oxford History of Art. Oxford, UK: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-284223-7.
- Tansey, Richard G.; Gardner, Helen Louise; De la Croix, Horst (1986). Gardner's Art Through the Ages (Eighth izd.). San Diego, CA: Harcourt Brace Jovanovich. ISBN 978-0-15-503763-2.
- Thomson, John A. F. (1998). The Western Church in the Middle Ages. London: Arnold. ISBN 978-0-340-60118-1.
- Vale, Malcolm (1998). „The Civilization of Courts and Cities in the North, 1200–1500”. Ur.: Holmes, George. The Oxford Illustrated History of Medieval Europe. Oxford, UK: Oxford University Press. str. 297—351. ISBN 978-0-19-285220-5.
- Watts, John (2009). The Making of Polities: Europe, 1300–1500. Cambridge Medieval Textbooks. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-79664-4.
- Whitton, David (1998). „The Society of Northern Europe in the High Middle Ages, 900–1200”. Ur.: Holmes, George. The Oxford Illustrated History of Medieval Europe. Oxford, UK: Oxford University Press. str. 115—174. ISBN 978-0-19-285220-5.
- Wickham, Chris (2009). The Inheritance of Rome: Illuminating the Dark Ages 400–1000. New York: Penguin Books. ISBN 978-0-14-311742-1.
- Ames, Christine Caldwell (2005). „Does Inquisition Belong to Religious History?”. American Historical Review. 110 (1): 11—37. doi:10.1086/531119.
- Cantor, Norman F. (1991). Inventing the Middle Ages: The Lives, Works, and Ideas of the Great Medievalists of the Twentieth Century. New York: W. Morrow. ISBN 9780688094065.
- Davis, R. H. C., ur. (1981). The Writing of History in the Middle Ages: Essays Presented to Richard William Southern. 0198225563: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-822556-0.
- Fleischman, Suzanne (1983). „On the Representation of History and Fiction in the Middle Ages”. History and Theory. 23 (3): 278—310. JSTOR 2504985.
- Gurevich, Aron (1992). Historical Anthropology of the Middle Ages. Howlett, Janet (translator). Chicago: University of Chicago Press. ISBN 9780226310831.
- Spiegel, Gabrielle M. (1990). „History, Historicism, and the Social Logic of the Text in the Middle Ages”. Speculum. 65 (1): 59—86. JSTOR 2864472.
- Smith, Julia (2005). Europe After Rome: A New Cultural History, 500-1000. Oxford, UK: Oxford University Press. ISBN 9780199244270.
- Stuard, Susan Mosher (1987). Women in Medieval History and Historiography. Philadelphia, PA: University of Pennsylvania Press. ISBN 9780812212907.
- Sullivan, Richard E. (1989). „The Carolingian Age: Reflections on its Place in the History of the Middle Ages”. Speculum. 64 (2): 267—306. JSTOR 2851941.
- Van Engen, John (1986). „The Christian Middle Ages as an Historiographical Problem”. American Historical Review. 91 (3): 519—552. JSTOR 1869130.
- Numbers, Ronald L. (2009). „Myths and Truths in Science and Religion: A historical perspective”. Rev. psiquiatr. clín. São Paulo. 36 (6). doi:10.1590/S0101-60832009000600006.
Spoljašnje veze uredi
- Srednji vek, Istorijska čitanka
- Internet Medieval Sourcebook Arhivirano na sajtu Wayback Machine (11. oktobar 2000)
- ORB The Online Reference Book of Medieval Studies Akademski članci o studijama srednjeg veka
- The Labyrinth Izvori za studije o srednjem veku.
- NetSERF Internet veza na srednjovekovne izvore.
- De Re Militari: Društvo za srednjovekovnu vojnu historiju (jezik: engleski)
- Medievalmap.org Arhivirano na sajtu Wayback Machine (4. oktobar 2009) Interaktivna karta Srednjovekovnog razdoblja (potreban Flash plug-in)
- Srednjovekovna kraljevstva Arhivirano na sajtu Wayback Machine (12. mart 2010) Materijal iz Britanske biblioteke sa studijama srednjovekovnih rukopisa (jezik: engleski)
- | Otkrijte srednji vek - putovanje kroz srednjovekovna vremena.
- Medievalists.net Novosti i članci o srednjem veku.
- O značenju sintagme 'srednji vek' - pripremio i govori Marito Mihovil Letica , Radio Vatikan.
