Odnosi između srednjovekovne Srbije i Vizantije

Povezanost srpskog naroda sa Vizantijskim carstvom, potom i odnosi dve države, koji su se neprestano prelamali i protežu se duž čitavog srednjeg veka (V-XV veka), najpre počinju sa seobama Južnih Slovena na Balkansko poluostrvo, pa samim tim i Srba koji su pored Hrvata od svih ostalih saplemenika jedini sačuvali svoje ime i doneli ga iz svoje prvobitne postojbine. Već pri samom prelasku Save i Dunava, Južni Sloveni su ujedno i pristupali na vizantijsku teritoriju, koja se tada na severu protezala do dveju pomenutih reka,te tada i nastaju prvi kontakti Srba sa ovim carstvom koji će bezmalo trajati gotovo čitav jedan milenium i koji će trajno obeležiti istoriju ovog naroda. Posle njihovog dolaska, Srbi će uskoro i stvoriti prve državne tvorevine na njenom prostoru, gde ubrzo dolazi i do postepenog pokrštavanja naroda, stvaranja fonetskog pisma, širenja pismenosti i uvođenja crkvenoslovenskog jezika u bogosluženju, sve uz pomoć Carigrada i njegove patrijaršije. Kasnije Srbi bivaju pod naizmeničnom vlašću Bugarske i Vizantije, čiji sukob njih nikako nije mogao da zaobiđe. Nakon pada Bugarskog carstva i ponovne obnove vizantijske vlasti na Balkanu dolazi i period borbe Srba za osamostaljenje, propraćen ustancima i diplomatskom aktivnošću što rezultira krunisanjem Mihajila Vojislavljevića za prvog srpskog kralja. Uskoro Ugarska kao snažna država stupa u višedecenijske konflikte sa Carstvom, što naravno ima uticaja i na položaj Srba koji u tome vide pogodnu priliku za ostvarivanje svojih interesa. U XII veku, posle građanskih ratova, javlja se veliki župan Stefan Nemanja iz Raške rodonačelnik srpske dinastije Nemanjić, koji konačno uspeva da oslobodi svoju zemlju od Vizantije i učini je nezavisnom, pritom pripajajući joj i Zetu, a svog sina Stefana ženi vizantijskom princezom. Njegov najmlađi sin sv. Sava, zajedno sa njim obnavlja Hilandar, koji od tada postaje srpski manastir, kasnije sv. Sava uspeva da izdejstvuje autokefalnost srpske crkve kod cara i patrijarha u Nikeji. Ali, na političkom planu Stefan Prvovenčani počinje sve više da se orijentiše na zapad, što dolazi do dobijanja kraljevske krune iz Rima, kasnije tu politiku nastavljaju i njegovi naslednici. Za vreme Milutina srpska država se sve više širi na račun Vizantije, on se ženi kćerkom cara i tada uticaj vizantijske kulture u srpskom društvu dolazi do vrhunca. Posle njega za vreme Stefana Dečanskog, a naročito Dušana dolazi do ekspanzije Srbije na jug, tada nastaje i srpsko carstvo, crkva se uzdiže u rang patrijaršije a sve se to kosilo sa interesima Vizantije kojoj je Srbija tada bila najozbiljniji protivnik i pretnja. Posle raspada srpskog carstva obe države su već na izdisaju i bore se protiv zajedničkog neprijatelja, u međuvremenu Stefan Lazarević i Đurađ Branković dobijaju despotsku titulu. Najposle obe države doživljavaju istu sudbinu i padaju u tursko ropstvo.

Zastave Srpskog i Vizantijskog carstva

Prodiranje Slovena na Balkan

Prvi i najraniji izvori iz kojih saznajemo za Srbe i njihov boravak na prostorima Balkana su upravo vizantijski. Od pisaca VI veka znamo da je već delimično tokom Justinove, a u punoj meri s početka Justinijanove vladavine nastalo opet živo kretanje varvarskih plemena u predelima oko Dunava. Svake godine, kazuje jedan savremeni grčki izvor, povaljuju se Huni, Anti i Sloveni Σκλαβηνοί, u vizantijiske pokrajine, i to kroz Ilirik i čitavu Trakiju, sve do Jonskog mora i predgrađa samog Carigrada. Prve prelaze pokušali su slovenski Anti, i nisu dobro prošli; ali njihov prvi neuspeh nije obeshrabrio druge. Car je, zbog tih upada, dolazio ponekad u veliku nepriliku. Ušavši u rat sa Persijom, koji je izbio pred smrt Justinovu i uzeo krupne razmere, Justinijan nije imao dovoljno vojske da se suprotstavi napadačima sa Dunava i da od početka onemogući njihove namere. Sloveni koji su živeli, iako mnogobrojni i malo poznati Evropi i njenim piscima, na području koje je hvatalo iza karpatskih gora i od Visle sve do Azovskog mora, a delimično i preko njega, javljaju se u istoriji svojim imenom tek u ovo doba kada su došli, u svom iznuđenom pomeranju prema zapadu, nadomak grčkih granica, potisnuti iz svoje prvobitne još neutvrđene postojbine u onom opštem pomeranju naroda tih vremena. Ime Slovena prvi put se spominje u teološkim pitanjima i odgovorima Pseudo-Cezara Nazijskog, sa gornje strane Dunava spominje ih, i u prvoj polovini VI stoleća, i savremeni vizantijski pisac Prokopije iz Cezareje, koji navodi da Sloveni, zajedno sa jednokrvnim Antima, zauzimaju najveći deo prostora na drugoj obali reke. I svi drugi pisci VI veka poznaju Slovene u tim krajevima.

U Sedmogradskoj oni su ostavili mnogo toponimskog traga, a današnja Vlaška se jedno vreme tada zvala po njima slovenskom zemljom. Znači, dakle, da su tu oni stigli u većim masama tokom druge polovine V i na početku VI stoleća, zajedno sa hunskim i bugarskim četama, koje su nadirale iz istočnnih krajeva Evrope i potiskivale Slovene, imajući ih više kao podložnike nego kao saveznike. Car Justinijan, nemajući na raspolaganju dovoljno vojske, počeo je ovde, kao i na drugim granicma Carstva, da podiže kule i utvrđenja i obnavlja stare gradove, kako bi sprečio prodiranje neprijatelja. Na dunavskoj linije podiglo se 80 utvrđenja, a posle se taj sistem odbrane preneo i na unutrašnjost. Na granici car je, sa planom podjarivao surenjivost varvarskih plemena, nagrađujući jedne, zavaravajući druge, a goneći treće. U oskudici svoje vojske, zauztete ratom u Italiji, Vizantinci su tražili pomoć i od plemena koja su delimično prelazila Dunav i postajalia njihovi podanici. U borbama protiv Gota carevom vođi Velizaru, posle zauzeća Pontusa, dolazi u pomoć 1.600 konjanika sa vizantijskim zapovednicima, ali sa vojnicima sastavljenih „najviše“ od Huna, Slovena i Anta, i to od onih što stanuju sa gornje strane Dunava. Njihov vizantijski bođa zna čak i neke karakteristike ratovanja Slovena.

Oni su vešti, saopštava on, da se sakriju u grm ili za kamen i da, iskočivši iznenada, zarobe živa neprijatelja. „Oko Dunava gde stanuju, tako su uvek napadali Grke i ostale varvare“. U vizantijskoj vojsci protiv Persije bilo je ne samo slovenskih i antskih vojnika nego i zapovednika. To je zajedničko vojevanje znatno doprinelo da Sloveni upoznaju izbliza grčke vojne običaje i taktiku i da se njima posle i sami posluže; a slabost romejska, koja je trebala i tražila njuhovu pomoć, davala im je uverenje odviše opasna protivnika. Iskorišćavajući zaposlenost Vizantije ratovanjem protiv neprijatelja na drugim stranama, i Sloveni su, kao i drugi narodi njihovog susedstva i po njihovom tragu, prelazili Dunav išli i išli u pljačku. Bilo je gotovo kao pravilo da, kad se vizantijska vojska prebaci u Italiju, onda nagrnu Sloveni preko granica u većim gomilama, mamljeni pogodnim prilikama i izgledima za lak plen. Za vreme dugog gotskog rata, kažu grčki izvori, Sloveni upadaju gotovo svake godine u susedne oblasti Vizantije. Počeše se već pomalo i privikavati da na desnoj obali Dunava, često duboko u unutrašnjosti Carstva, i prezimljujuu i da se poneki tu i zadržavaju i nastanjuju. Upravo u vreme kada je vojvoda Velizar uspeo da preotme od Gota Rim, slovenske čete opleniše sav Ilirik sve do Epidama (Drača), ubijajući i robeći koga stignu i otimajući čak i same gradove, jer nije bilo nikog da ih brani, beleži jedan savremenik. Vizantijska balkanska vojska, od oko 15.000 ljudi, nije smela da se upusti u borbu sa njima, što znači da su Sloveni brojem bili znatno jači i opasniji.

Jedan strahovit upad Slovena u unutrašnjost Carstva zabeležen je 548. godine. Jedna njihova četa, ne veća od 3.000 ljudi, prešla je bez poteškoća Dunav, pa bez ikakve muke i Maricu, i tu se podelila u dve grupe. Prolazeći u pustošenju Ilirik i Trakiju, te grupe su tukle vizantijska odeljenja, sa kojima bi se sukobile, iako su ponekad bile slabije brojem. Sloveni su potom nesmetano udarali i na tvrđave, stekavši iskustva i u opsedanju; a pre, govori Prokopije, „niti se usuđivahu sići u ravnicu niti boriti se oko gradova“. Tako zauzeše i primorski grad Toper, dvanaest dana hoda od samog Carigrada. Muško stanovništvo u njemu oko 15.000 poubijaše, a žene i decu sa svim blagom povedoše u roblje. Ovaj slovenski pohod opisan je kao jezovito delo klanja i mrcvarenja. Pominju se i sukob vizantijske vojske sa Slovenima čak kod Adrijanopolja. Pretovareni plenom, kada su ugledali Grke, Sloveni su se povukli na jedno uzvišenje, čekajući napad; dok je careva vojska u početku oklevala, kasnije je, natrerana neraspoloženjem vojnika zbog oskudice u hrani, počela borbu pomešanim osećanjima. Vizantijski poraz bio je, usled toga nezadovoljstva u bojsvi potpun i Sloveni su prvi put tom prilikom oteli njihovu zastavu. Neometani, oni su iza toga nastavili plenjenje i opustošili oblast Astiku, za koju se dotad nije pamtilo da je bila harana i koja je, prema tome, dala retko bogat plen.Ovako pljačkajući slovenske čete su stigle do samog velikog zida, malo beše,  dan hoda od samog Carigrada. Nova romejska vojska, u poteri stigla je četu tih pljačkaša i povratila jedan deo plena, ali su drugi uspeli da se još uvek sa bogatom pljačkom vrate kući.

Poučeni iskustvom posle tih upada i željni da nesmetano priberu nove čete za defanzivni napad protiv Gota, Vizantinci su postavili dovoljno i veoma pažljive straže na dunavskoj liniji da sprečavaju prepade sa te strane. Stoga, novi slovenski napadi, 552. godine, ne idu više u Trakiju, nego znatno zapadnije, preko gepidskog područja, u Ilirik, u zapadnu Srbiju ili istočnu Bosnu. Tamo su prošli gotovo nesmetrano, pljačkajući i ubijajući.

Vizantijska vojska, nesumnjivo brojem slabija, nije smela uopšte da se upusti u borbu sa njima, nego je samo napadala pozadinu i hvatala pojednice. Posle smrti cara Justinijana dolazi na vizantijske granice još jedno novo azijsko pleme koje će nekoliko vekova biti jedno od najvažnijih u istoriji srednje Evrope. To su Avari ili Obri, koji su pod ovim drugim imenom bili poznati među Slovenima, pa zato za čitav jedan period od njihovog dolaska nema o Slovenima bližih obaveštenja. Vizantija je više zabavljena Obrima, nego njima i ne obraća im puno pažnje.

Sloveni, više nego verovatno, u ovom vremenskom periodu sudeluju sa Obrima zajedno, kao njihovi podanici na području današnje Vojvodine i Transilvanije i stoga ih grčki pisci ne navode naročito. Tek oko 578. godine zabeležen je jedan opasan slovenski pohod protiv Carevine, ali i taj ne beše izveden od Slovena s obrijskog panonskog područja, nego sa gornjeg Dunava. U ogromnom broju, nekih 100.000 ljudi, provalili su u Trakiju da je plene. Vizantijski car beše u nevolji. Zapleten odranije u dug i promenljive sreće rat sa Persijom, on sad nije imao dovoljno raspoloživih četa da ih uputi protiv Slovena. Stoga šalje poslanstvo obrijskom poglavaru Bajanu da mu pomogne, time što će napasti Slovene u njihovoj zemlji i tako ih odvući od Vizantije na šta Avari pristadoše. U trenutku pada Sirmijuma 582. godine posle dužeg okršaja i opsade od strane Avara, najvažniji mostovni branik za prelaz Save, i tim padom stvorena je prva velika rupa na bedemu Vizantije. Slovenska plemena iskoristivši tu povoljnu situaciju, krenula su u velikom broju preko Save, njihovi glavni odredi se čak ne htedoše ni vraćati dok ne završe ono što su bili naumili.

Ovog puta, u unutrašnjosti ni od koga ometani, oni pljačkaju široka vizantijska područja, i to, kako veli savremeni Jovan Efeski, jedan jermenski pisac, „Čitavu Heladu, tesalske i tračke pokrajine“ i „zauzeše mnoge varoši i gradove“. Važna je, međutim, pojava da Sloveni ne napuštaju odmah zemlju u koju provale, nego počinju u njoj da prezimljuju i ostaju „kao u svojoj zemlji“. Isti pisac izričito kaže kako Sloveni u Vizantiji već „stanuju sasvim slobodno i bez straha, kao na vlastitom području“; dalje, da „do današnjeg dana (to je 584. godina)  stanuju, sede i počivaju u romejskim pokrajinama, bez brige i straha, pleneći, ubijajući i paleći; obogatili su se; imaju zlata i srebra, ergele konja i mnogo oružja i naučili su ratovati bolje od Romeja“, dakle Sloveni se počinju privikavati na vizantijske zemlje i da iza pljačkaških upada poneki, koji se tu duže ili kraće zadržavaju i delom nastanjuju.

Da je tog nastanjivanja bilo u primetnoj meri krajem VI ili početkom VII veka vidi se iz jednog detalja vojničko-strateškog spisa, koji se pripisuje caru Mavrikiju. U opisu Slovena i Anta tamo se kaže kako su ta plemena slobodoljubiva i nikako voljna da robuju ili da neko njima vlada, „a naročito u vlastitoj zemlji“. Obri i Sloveni su nakon nekoliko međusobnih sukoba, uvideći da im je mnogo izdašnije zajednički napadati na oslabljeno Carstvo, nego se trošiti u uzajamnoj borbi odlučili da od tada zajedno sudeluju u akcijama protiv Vizantije. Stari Mihailo Sirijski spominje kako su Sloveni bili besni kao lavovi i strašno ogorčeni jer su Vizantinci protiv njih pre toga okrenuli Ante, i da su se, iz tog razloga, upadajući na romejsko tlo strašno svetili. Spominje se naročito, kako su opljačkali crkve u Korintu i u drugim mestima. Prodrli su duboko, čak do velikog zida. U opasnosti za prestonicu sam car je organizovao borbu. Poznati Komentiol je međutim sa tračke strane pripremio čete i onda je, jednog dana, kod reke Ergenije iznenada izvršio napad i znatno potukao neke pljačkaške odrede. Sloveni su ipak ostali u Trakiji i Komentiol ih je morao napasti pod vođstvom nekog Radogosta. Tek tom drugom pobedom bila je Astika oslobođena od Slovena.

U to vreme pada i prvi slovenski pohod na Solun, dugo zapamćen i u narodnoj i u crkvenoj tradiciji onoga kraja. U legendi o sv. Dimitriju priča se da su jedne nedelje, 22. septembra 586. godine, osvanuli pred solunskim gradom mnogobrojni Sloveni (i tu se ponavlja broj od 100.000 ljudi), upućeni tamo od avarskog kagana. Zadržali su se najpre oko tvrđavice Svete Matrone, a onda su svom snagom jurnuli na grad noseći već spremljene lestvice, kako bi mogli uskočiti na zidove. Gradska posada, i ako iznenađena hrabro se opirala pomagana od strane građana, Sloveni su već bili uvežbani u ratnoj veštini opsade gradova, imali su sve potrebne opsadne sprave, koje su zbog zaštite bile prekrivene najpre suvim kožama a posle, da se ne bi zapalile prevučene ponovo volovskim i kamiljim svežim kožama. Bacali su kamenje na grad, kazuje jedan očevidac, koji je bio kao čitav mali humčić. Ipak nisu uspeli. Hrabrost branilaca bila je velika, a otpor čvrst i sa mnogo dovitljivosti. Posle jednog ispada, čiji su srećan ishod pripisivali zaštitniku grada Sv. Dimitriju, Solunjani poprilično potiskuju  slovenske napadače. Ne nadajući se takvom otporu Sloveni brzo malaksavaju i sedmi dan  napuštaju opsadu, pa se od Soluna uputiše prema Grčkoj, gde su pljačkajući, prodrli vrlo duboko i gde se zadržavaju sve do 589. godine. Kada je 591. godine, usled unutrašnjih kriza u Persiji, Vizantija mogla uspešno da završi poslove na toj strani za jedan duži period godina, car Mavrikije prebacuje odmah svoju vojsku u Evropu, jedva dočekavši, da sa dovoljnom snagom obezbedi severne granice i sa sredstvima dostojnim Carevine istupi pred varvare. Lično, kao ni jedan od poslednjih vladalaca pre njega, Mavrikije je bio krenuo na Dunavsku liniju da pregleda stanje zemlje i pograničnih gradova. Iz tog vremena zabeležen je jedan vrlo zanimljiv podatak. Vezantijski vojnici behu uhvatili i doveli pred cara trojicu Slovena, koji uza se nisu imali ništa od oružja, nego samo svoje muzičke instrumente, neku vrstu kitara. Na carevo pitanje: ko su i šta rade u njegovoj zemlji, oni su odgovorili vrlo uopšteno i nimalo verovatno. Oni su kazivali da su poreklom Sloveni sa nekog zapadnog okeana . Njima je kagan poslao ljude, sa bogatim poklonima za poglavice, kako bi među njima mogli da kupe narod za vojsku. Oni su, vele, primili poklone, ali odbili ponudu, izgovarajući se na tegobe puta. Njih trojica su bili poslati da to saopšte kaganu, a on ih je, ljut zbog takvog odgovora, silom zadržao nemareći za utvrđeno pravilo međunarodnih odnosa da su poslanici nepovredivi. Zbog toga su oni, čuvši za romejsku zemlju, pobegli u Trakiju. Nose kitare jer se u njihovoj zemlji ne zna za oružje, pevaju samo uz lire, a ne uz bojne trube. Caru su se svidele njihove pesme a divio se i razvijenosti njihovih telesa, pa ih lepo ugosti i uputi u unutrašnjost.

Sa Obrima, zajedno ratuju i Sloveni, i to, kako po svemu izgleda, kao njihovi podložnici. U legendi o Sv. Dimitriju se izričito kaže da je kaganu podložan „ceo narod“. Novo ratovanje na dunavskoj liniji nastavljeno je u proleće 597. godine. Vizantijska vojska je bila prilično popustila u disciplini i bila je nezadovoljna nekim carevim reformama. Sloveni, oporavljeni od prošlih udaraca postaju pomalo agresivni i njihove pljačke po Trakiji bivaju česta pojava. Zanimljiv je, iz tog vremena opis jednog sukoba između njih i vizantijske vojske. Jedna četa od 600 Slovena opljačkavši neke gradove, gonila je plen i vodila mnogo zarobljenika. Vizantijski zapovednik, Aleksandar, požuri sa 1.000 konjanika da ih stigne i otme plen. Kad opaziše vizantijsku vojsku, Sloveni počeše ubijati muške zarobljenike, ostavljajući samo žene i decu. Istovremeno, brzo od kola sa plenom napraviše svoje bedeme. Vizantijci su se ustručavali da ih napadnu, jer su slovenske strele dobro gađale baš u njihove konje. Aleksandar stoga naredi da vojnici sjašu i ličnim junaštvom da razbiju neprijatelja. Sloveni su, u jarosti, stali seći i ostale zarobljenike, što je veoma uzbudilo napadače i donelo im najposle pobedu. Za vreme cara Iraklija i zbog preokupiranosti ratovima sa drugim narodima na istočnoj granici u Aziji, Sloveni su vrlo dobro znali da vizantijska imperija nema dovoljno vojske koja bi mogla da spreči njihovo nadiranje na Balkan. Videći da su granice nedovoljno štićene, Sloveni zajedno sa Obrima prelaze praćeni porodicama, a kako je sve manje bilo vojničkih vizantijskih pokušaja, to su ti prelazi postepeno gubili četnički i osvajački karakter. U početku Sloveni idu da pljačkaju, a kasnije, kada je posle čestih pljačkanja plena ostalo sve manje, oni se počinju zadovoljavati time da prosto otimaju i zauzimaju tuđa napuštena polja i njive i da, umesto pokretnih uzimaju nepokretna imanja. Sloveni su verovatno prebegavali i prelazili na vizantijsko područje da bi izbegli surovost obrijske vlasti, koja je bila vrlo teška. Vesti iz sredine sedmog veka već jasno govore o jakim i stalnim slovenskim kolonijama na Balkanu. Proces preotimanja i kolonizacije izvršen je dakle u onom vremenu kada je Vizantija bila sva zauzeta svojim teškim i napornim krizama i borbama na istoku.

Sloveni su bili vrlo ekspanzivni. Njihova naselja hvataju u XII veku od Crnog mora pa sve do bavarske granice. Godine 611. jedna grupa Slovena prodire u Istru i silno je pljačka, a u isto vreme tuku se i po Bavarskoj. Za to vreme, druge slovenske čete haraju daleko i duboko po Vizantiji. U Solun se zbeglo mnogo porodica iz dunavskih, panonskih i dačkih oblasti, a poimence se spominje stanovništvo iz Niša i Sofije. Solunska legenda o Sv. Dimitriju kazuje kako se digao ogroman slovenski narod raznih plemena i kako je opljačkao ne samo unutrašnjost već je stigao i oplenio svu Tesaliju, okolna ostrva, grčka ostrva, zajedno sa Kikladima, svu Ahiju, Epir, veliki deo Ilirika i čak i jedan deo Azije,opustošio mnoge gradove i pokrajine i napao je najzad i sam Solun. Napad je izvršen i sa mora i sa suva. Da to nije bio prost pljačkaški napad, zaključivalo se u Solunu po tome što su sa napadačima bile i njihove žene sa prtljagom, spremne da se nastane tu odmah posle pada grada.  Znači, očevidno, da je naseljavanje Slovena već vršeno na taj način da su, pre te opsade Soluna, sasvim dole na jugu Carevine, drugi neki gradovi severniji i bliži neprijatelju već tako prešli u slovenske ruke. Slovenski napad na Solun ni ovoga puta nije uspeo.

U leto 626. godine trebao je da se izvede zajdnički obrijsko-persijski napad na Carigrad. Persijanci su trebali napasti prestonicu sa azijske strane, a Obri sa evropske. Sa Obrima su išli i Sloveni sačinjavajući najveći deo njihove flote. Na Petrovdan te godine stigoše prve obrijske čete pred veliki zid. Kagan je krenuo sa svim svojim pokorenim plemenima i sa ogromnom vojskom da opsedne Carigrad. Sloveni, koji su dolazili Crnim morem, namalo behu doveli sa sobom i žene, koje su bile vešti brodari. Jedan deo Slovena pridružio se Obrima po pozivu, kao jedna vrsta saveznika, da se lakomi na bogat carigradski plen. „I zemlja i more napuni se divljih naroda“, kaže jedan savremenik. Drugi veli da stiže “besni vihor neprijatelja, bljujući, kao neizmerna pučina varvarski mulj“. Juriš počeo je 31. juna na jednoj strani napadali su Obri a na drugoj Sloveni koji su imali prve redove golih pešaka, a druge u oklopima. Oni behu dovukli i opsadne sprava. Na jednom delu fronta podigli su 12 kula koje su po visini bile ravne gradskim bedemima. Sloveni su sem toga bili dobili zadatak da na svojim lađama prevoze persijance sa Azijske obale. Ali, Slovenski mali čamci nisu se mogli meriti sa vizantijskim bojnim lađama. Uz to, nastale su za njih i velike nezgode. Vizantijci su uhvatili kako se oni sporazumevaju sa Obrima pomoću davanja znakova vatrom, pa su ih u odlučnom času prevarili, što je odlučilo o kraju bitke. Vizantijski Jermeni zapalili su vatre u luci kod Sv. Nikole, a Sloveni misleći da su to Obri i da im daju ugovoreni znak krenuli su tamo svojom flotom, zapali u zasedu i teško nastradali. Kagan, besan što je zbog toga bio onemogućen kombinovan napad sa kopna i mora pripisujući poraz ne prevari, nego slovenskoj neveštini, dade poubijati i one koji su se s mukom spasavali iz opšteg brodoloma.

Slovenska pogibija bila je strahiovita, usled mnoge krvi zacrveni se morska voda, kaže jedan savremenik. Čitav zaliv Zlatnog roga gde je napaduta slovenska flota, bio je pun mrtvih tela i praznih čamaca. Krvničko postupanje kaganovo sa i inače postradalim Slovenima dovelo je do velikog razdora između ta dva plemena. Na području današnje južne Češke, Austrije i severne Slovenije pobunjeni Sloveni pod vođstvom jednog franačkog trgovca, Sama, uspeše čak da stvore svoju državu, koja je ujedno i prva slovenska država koja je trajala tri desetine godina. Samu se negde, iza 632. godine pridružio i Drvan, knez Lužičkih Srba koji je do tada bio pod franačkom vlašću. Naime, to je najstariji istorijski spomen srpskog imena uopšte, koje će se posle javiti i kod slovenskih plemena na jugu.

Zahvaljujući svojim velikim masama Sloveni su uspeli da se rasprostru duboku po celom Balkanu, da ga čitavog preplave, a da se na njegovom severu i zapadu čak i duboko ukorene. Na tom području oni su brzo postali brojno nadmoćniji od odavno proređenih starosedelaca i  potiskivali su ih ili su ih vremenom apsorbovali na svim linijama. Konstantin Porfirogenit, kasniji vizantijski car, pripoveda da su za vreme cara Iraklija počele prave seobe Srba i Hrvata na Balkanskom poluostrvu. Za Srbe postoji priča, koju kazuje isti vizantijski car, da su dva brata nasledila u vlasti oca; pa je jedan sa pola naroda krenuo u vizantiju i došao sve do Soluna. Otud je i ostalo ime jednog tamošnjeg naselja Servija, Σέρβια ili današnja Srbica. Jedan deo srpskih naselja u Vizantiji neposredno se graničio sa oblastima gde je bila obrijska vlast i gde su se uglavnom odigravali svi oni događaji koji su napred sponenuti. Okolina Soluna bila je puna slovenskih naselja. Sami Grci nazivaju taj kraj jedno vreme: „Slovenskom“, tj. Sklavinija. U tom važnom trgovačkom gradu slovenski jezik dolazi znatno do izražaja. U starom Žitiju Sv. Metodija čak se priča kako vizantijski car Mihajlo nagovorio Sv. Ćirila da se primi teške dužnosti pokrštavanja Slovena, pošto zna njihov jezik. „Vi ste Solunjani“, veli se da je on govorio, „a Solunjani svi čisto slovenski govore“.

Kada je car Konstantin III, 641. godine, napao vardarske slovene i jedan deo njihov silom preselio u Malu Aziju oni su tamo pod ovim imenom, osnovali grad Gordoservon. Srpskih kolonista bilo je i po grčkim oblastima, sudeći po nazivima Surpi i Serbohija  u Tesaliji, Serbijanka u Korintu, Serbon u Arkadiji i dr. Na jugu Balkanskog poluostrva doprli su Sloveni sa svojim većim naseljima čak do Peloponeza. Porfirogenit s uzdahom beleži da je sva ova zemlja iljgubila grčki karakter i postala varvarska, čak je i tu kraj oko Monemvasije nosio naziv Slovenije. U XI veku oni su tu čak osnovali svoju slobodnu oblast. Od tih slovenskih plemena izričito se spominju na jugu, u Makedoniji i na Heosu, Milinzi i Jezerci. U oblasti Cakona slovenski elemenat bio je toliko jak da se u jednom spomeniku iz 1485. g. govori o „krajevima Cakonije i Slovenije“. U Mesinskom zalivu južno od Tajgeta, imademo ime sela Selinica, koje posve odgovara, npr. Nazivu hercegovačkog sela Seonica. Selinica je uopšte najjužniji slovenski naziv na jugu Evrope, sverno od rta Matapan ili Tenaron. U tim slovenskim grupama koje su silazile na jug bilo je mnogo Srba i Hrvata, i u toponomastici cele Grčke očuvano je dosta njihovih tragova sve do danas. U oblasti grčkog jezika konstatovani su slovenski poljoprivredni izrazi čak na Peloponezu. U grčkom jeziku kozja vuna, na primer, zove se u tom kraju po ugledu na slovenski pridev - kozna.

Slovenska prodiranja i naseljavanja na Balkan trajala su više od jednog veka sigurno, ako ne i više. I stoga bi bilo pogrešno govoriti o jednoj ili dve seobe na Balkan. Umesto toga, treba upotrebljavati trajni glagol naseljavanja, jer je to naseljavanje išlo godinama, sa većim ili manjim masama, svejedno da li u obliku upada, ratnih pohoda ili mirnih plavljenja. Ubrzo nakon toga zbog nemogućnosti stvaranja jednog jakog državnog centra, obrazovano je pet teritorijalnih jedinica, o kojima nas obaveštava Porfirogenit u svom čuvenom spisu „De administrando imperio” tj. o upravljanju državom ili o narodima. Oblasti koje on navodi da su pod srpskom upravom su: Paganija (duž Jadrana, od reke Cetine do ušća Neretve), Zahumlje (od reke Neretve, do Dubrovnika) Travunija (odnosno oblast oko Trebinja, između Dubrovnika i Kotora), Duklja i Srbija (tada obuhvata područje oko gornjeg toga Bosne, područje Tuzle i planinske predele oko Lima i gornje Drine. Granica na severu je sa rekom Savom, na zapadu do reke Vrbasa, i Hrvatske na Cetini i prema Livnu, na jugu sa primorskim kneževinama, a na istoku do Zapadne Morave). Primorske države naseljene Srbima razvile su određeni stepen državnosti u skladu sa svojim značajem i veličinom. Međutim, one nisu mogle prekoračiti svoja ograničenja. Po predanju koje je Konstantin Porfirogenit zabeležio, dinastija iz stare postojbine nastavila je da vlada i posle seobe.

U Vizantiji se jedno vreme posle neuspelog pohoda i velikog poraza Slovena pred kapijama Carigrada, situacija  privremeno stišala i stabilizovala i nema značajnijeg spomena Slovena. Tek, za vreme cara Konstansa II (641-668) je posle sklapanja mirovnog sporazuma sa kalifom Muavijem, Carevina oslobođena pritiska sa istoka, već naredne 658. godine Konstans II krenuo je u akciju protiv Slovena na Balkanu: kao što kaže Teofan, on je pošao protiv Sklavinija, gde je „mnoge zarobio i pokorio“. Iako kratak i sumaran, ovaj podatak nam kazuje, izgleda da je Konstans II uspeo da bar jednom delu Slovena, verovatno u Makedoniji, nametne priznanje vizantijskih vrhovnih prava. Od doba Mavrikijevog ovo je bila prva veća vizantijska ofanziva protiv slovenskog širenja na Balkanskom poluostrvu. Naravno, ništa se nije moglo promeniti u tome što je najveći deo Balkanskog poluostrva bio okupiran od slovenskih plemena, ali je vizantijski suverenitet na Balkanu bio, kako izgleda, bar mestimično uspostavljen. Najvažnije je međutim da je Konstansov pohod bio praćen preseljavanjem većih masa Slovena u Malu Aziju. Od ovog vremena čujemo za Slovene u Maloj Aziji, kao i za slovenske vojnike u vizantijskoj vojsci. Tako se pominje da je 655. godine slovenski odred od 5.000 ljudi prišao Arabljanima pa je naseljen u Siriji, takođe nađeni su i pečati Slovena u Bitiniji, koji su pripadali carskom činovniku-apoipatu čijoj su administraciji bili potčinjeni Sloveni u navedenoj provinciji,što se i arheološki dokazi nedvosmisleno pokazuju.

Vizantijski car (najverovatnije Justinijan II), scena svečanog ulaska u Solun sa povorkom i svitom. Freska iz crkve Sv. Dimitrija u Solunu

Nakon ovoga opet, posle obezbeđenog mira na istoku Justinijan II se okrenuo Balkanskom poluostrvu. Još 687/8. g. prebacio je konjicu iz Male Azije u Trakiju, nameravajući, kaže Teofan, da pokori Bugare i Sklavinije. Sa tom vojskom je iduće 688/9. g. preduzeo veliki pohod, uperen pre svega protiv Slovena. Prvo se sukobio sa Bugarima, a zatim prodro do Soluna, i „pokorio velike mase Slovena, neke u boju, a neki su mu sami prišli“. Tok ovog pohoda osvetljava tadašnji položaj na Balkanu: da bi stigao iz Carigrada do Soluna, car je morao da se sa jakom, specijalno za to prikupljenom vojskom probije kroz zemlju okupiranu od Slovena. Njegov prodor u Solun smatrao se kao ratni podvig i car je proslavio svoju pobedu trijumfalnim ulaskom u grad i darovima crkvi sv. Dimitrija, patrona grada Soluna. Pokorene Slovene Justinijan II je izveo iz njihove domovine i, prebacivši ih u Malu Aziju, neselio u temi Opsikija. Time je kolonizacija Slovena u Maloj Aziji započeta posle Konstansovog pohoda iz 658. godine, dobila nov i veoma snažan zamah. Od preseljenih slovenskih plemena car je, navodno sudeći po Teofanu, mogao da formira vojsku od čak 30.000 ljudi.Takav priliv svežih snaga ne samo da je snatno povećao vizantijsku vojsku, već je svakako doprineo i privrednoj regeneraciji zemlje, opustošene neprijateljskim najezda. Preseljavanje Slovena predstavlja najzamašniju i najvažniju kolonizacionu meru ovog vremena.

Kasnije, po vizantijskom primeru, Arabljani su naselili prebegle Slovene u Siriji i upotrebljavali ih kao vojnike u daljim borbama protiv Vizantije. Teofanova hronika, jako neraspoložena prema Justinijanu II, sa uobičajenim preterivanjima tvrdi da je car dao, osvete radi, pobiti sve Slovene u Opisikiju sa ženama i decom. Naprotiv, Sloveni u temi Opisikija spominju se još u X veku, gde su sačinjavali odrede od više hiljada vojnika. Prema tome, nema sumnje da je kolonizaviona politika Justinijana II bila efikasna, i ma koliko da je bila teška za same iseljenike, ona je odgovarala životnim potrebama vizantijske države. Tek dovođenjem novih snaga, pre svega Slovena, nova vizantijska vojno-upravna organizacija dobija stvarnu životnu snagu. Dakle, vizantijska vlada ne vodi samo ratove protiv Slovena, kako bi učvrstila svoj položaj na Balkanu i naterala Sklavinije na priznavanje svojih vrhovnih prava. U dužem periodu, stalno i uporno ona se trudi da u što većem broju dovede Slovene na svoju teritoriju da bi ih u novostvorenim temama naselila kao vojnike i kao seljake, povećavajući time svoju vojsku u privredno jačajući zemlje opustošene neprijateljskim najezdama. Unutrašnji razvoj i preporod koji Vizantija doživljava početkom VII veka sastoji se pre svega u postavljanju jake klase nezaviznih seljaka i stvaranju nove vojske stratiota koji ekonomski i socijalno pripadaju toj istoj seljačkoj klasi, a upravo oni su znatnim delom nastali prilivom svežih snaga spolja, pre svega snaga slovenske imigracije. To znači da su duboke promene koje nastaju u ekonomskoj i socijalnoj strukturi i formiranje novih agrarnih odnosa unutar Vizatijskog carstva u VII veku vile pre svega posledica velikih demografskih promena izazvanih doseljavanjem Slovena.

Konstantin V (741-755) usled razvoja prilika na Balkanu, smatrao je Bugarsku za glavnog neprijatelja svoga carstva, kada se arabljanska opasnost postepeno udaljavala on preduzima mere radi zaštite Trakije. On je vodio protiv Bugarske ništa manje no devet pohoda. Zategnutost je dostigla vrhunac kad je 762. godine. Posle dužih unutrašnjih borbi na bugarski presto došao han Telec. U Bugarskom carstvu još uvek je postajala podvojenost između mase slovenskog stanovništva i protobugarskog elementa, naročito protobugarskog boljarstva, koje je ljubomorno čuvalo svoj vladajući položaj. Sa Telecom je došla na vlast, izgled najborbenija boljarska grupa, netrpeljiva prema Slovenima i agresivna u svojoj politici prema Vizantiji. Po njegovom dolasku na presto ogromna masa Slovena napustila je Bugarsku i prišla Vizantincima. Car im je odredio naselja u Bitiniji, gde su kao što je prethodno navedeno već naseljavane velike mase Slovena. Na taj način je slovenski elemenat u maloazijskim temama dobio novo, veliko pojačanje. Prema patrijarhu Nićiforu iseljenika je bilo 208.000. Ovaj broj se ne može jednostavno odbaciti kao preteran, ali se ne mora ni povećavati kako to tvrde neki od autora. Kad se preteruje u brojevima i kad se govori samo odoka, onda se daju okrugli brojevi, dok je broj koji navodi Nićifor upadljivo precizan i verovatno zasnovan na nekom podatku.

Od kraja VIII veka počinje, međutim, proces postepene rehelenizacije. Za vreme carice Irine, Vizantija preduzima veliki pohod protiv Slovena u Grčkoj: 783. g. logotet Stavrakije kreće u oblast Soluna, prodire zatim u Grčku i na Peloponez i nameće tamošnjim Slovenima priznanje vizantijskog suvereniteta i plaćanje danka. Taj ustanak bio je širokih razmera, od Makedonije pa sve do Peloponeza. Po povratku u Carigrad Stavrikije je proslavio trijumf na Hipodromu – toliki je značaj pripisivan njegovoj pobedi nad slovenskim plemenima u Grčkoj. „On ih sve pokori i učini obveznicima carstva“, piše hroničar Teofan, pošto je među njima ugrabio silan plen. Iz tih reči se vidi dovoljno dotadašnji odnos tih Slovena prema Carevini i obim njihove ekspanzije i na tom delu Balkanskog poluostrva.Nićifor I (802-811), sprovodio je važne kolonizacione mere,  već poslednjih godina VIII veka Sloveni u Grčkoj učestvovali su pod vođstvom Akamira, arhonta Velegezita, u zaveri protiv carice Irine u korist sinova Konstantina V, cezara Nićifora i Hristofora, zarobljenih u Atini, a početkom IX veka Sloveni na Peloponezu digli su ustanak većeg zamaha. Opustošivši okolne predele, oni su 805. godine opseli Patras, navodi Porfirogenit. Opsada je bila duga i vrlo teška, ali se završila porazom Slovena, što su stanovnici Patrasa pripisivali čudesnoj pomoći apostola Andrije, kao što je u svoje vreme i uspešna odbrana Soluna tumačena pomoću svetog Dimitrija. Stoga su zarobljeni Sloveni sa porodicama dodeljeni crkvi sv. Andrije kao parici i izgubili na taj način ne samo samostalnost nego i socijalnu nezavisnost. Ova činjenica: da se ustanak javlja dva puta u istoj oblasti, tako daleko na jugu Grčke, najbolji je dokaz o tome kako je bila intezivna slovenska kolonizacija od šestog do sedmog veka i koliko je slovenski elemenat imao životnu energiju. Doduše, Sloveni na Peloponezu još su se u više mahova dizali protiv vizantijske vlasti, a plemena Melinga i Jezerita, protiv koji su još Franci u XIII vodili teške borbe, sačuvala su svoju narodnost do u tursko doba. Ipak, poraz Slovena kod Patrasa, označava važnu etapu u procesu rehelenizacije južne Grčke. Sami Vizantinci videli su u ovom događaju početak restauracije vizantijske vlasti na Peloponezu, posle više od dvestogodišnjice slovenske prevlasti.

Prema Monemvaskoj hronici, Peloponez se nalazio 218 godina pod vlašću Slovena, i to od šeste godine Mavrikijevske vladavine (587) do četvrte godine Nićiforove (805), kad je vizantijska vlast najzad uspostavljena.

Hristijanizacija

Sedmočislenici, 7 učitelja koji su Slovenima doneli jezik i ćirilicu. Sv Naum, Sv Kliment, Sv Sava, Sv Metodij, Sv Angelarij, Sv Ćirilo i Sv Gorazd. Freska je deo narteksa u manastiru Sv Naum, Makedonija.

Za vreme patrijarha Fotija, posle uspešno odbranjenog prvog pokušaja ruske flote da osvoji Carigrad 860. godine, jak napad Rusa je ostao Vizantincima u sećanju, oni su odlučili da promene svoju dotadašnju politiku. Od tog vremena ona stupa u dodir sa mladom ruskom državom i počinje da razvija u narodu, koji joj je dotle bio skoro nepoznat misionarsku delatnost kojoj predstoji velika budućnost. Pokrštavanje mladog slovenskog naroda i njegovo uvođenje u vizantijsku uticajnu sferu očigledno je bilo najbolje i najsigurnije sredstvo da otkloni opasnost koja je Vizantiji zapretila sa te strane. Pozivom moravskog kneza Rastislava, koji je iz Carigrada zatražio misionare za svoju zemlju, otpočelo je pokrštavanje Slovena, događaj koji je ostavio dubokog traga i imao nemerljivog značaja za balkanske narode, kako u pogledu prelaska sa mnogobožačke paganske religije na pravoslavno hrišćanstvo, tako i u opismenjavanju Slovena i sastavljanja njihovog prvog pisma, a čije se reperkusije manifestuju do današnjih dana na prostorima Balkana sa političkog i verskog stanovišta i posle propasti Vizantijskog carstva koje će zauvek ostati simbol vizantijske zaostavštine i njenog prisustva u jugoistočnoj Evropi iako ta država već odavno ne postoji. Međutim, treba podvući da se hristijanizacija Slovena nastanjenih na starim vizantijskim teritorijama vršila već odavno pre toga. Došavši na Balkan, Južni Sloveni su tu već zatekli potpuno razvijenu hrišćansku kulturu. Postepenim vezama sa starosedelačkim elementima oni primaju ponešto od njih, pa joj prilaze sa više poverenja, najpre kao pojedinci, a kasnije i kao celine. Slovenske kolonije u blizini Soluna, većih grčkih mesta na jugu ili u oblastima daljim od gustih saplemeničkih naselja, gde su bile više izložene uticaju neslovenske okoline, primale su hrišćanstvo prirodnim procesom asimilacije. Oformljene su nove grčke episkopije, koje su bile osnovane očevidno sa namerom da deluju među Slovenima; to su Velikaja i Smolenska episkopija pod Filipinskom mitropolijom; Srbija i Drugovička pod Solunskom, i Jezerska i Radoviška pod Lariskom. Da je hrišćanska misija među tim Slovenima imala uspeha vidi se, najbolje, po tome što je iz slovenskih redova izašao carigradski patrijarh Nikita (766—780). Među tim Slovenima stvoreni su prvi osnovi za hristijanizaciju ostalih saplemenika; tu se izgradila, polagano, slovenska crkvena terminologija, i slovenski jezik se počeo upotrebljavati za prevođenje grčkih crkvenih knjiga.Slovenski apostoli iz Soluna, Ćirilo i Metodije, tu su našli oslonca za svoje spremanje slovenske liturgije i propovedi. Bez tih prethodnih radova, njihovo delo bi bilo jedva moguće. Konstantin koji za Slovene podešava novu azbuku, uglavnom izima grčko kurzivno pismo sa nekoliko znakova iz njemu dobro poznatih istočnjačkih alfabeta, i tako stvara novo slovensko pismo zvano glagoljica. On i Metodije nastojali su da prevedu potrebe bogoslužbene knjige i da i za izražavanje slovenskih reči udese pogodna slova. Ali tek sada, počinje doba širokog misionarskog rada u prostranom slovenskom svetu, van vizantijskih granica. Vizantijski uticaj u zapadnom delu Balkanskog poluostrva oslabio je za vreme ikonoklastičke krize. Izgleda su u prvoj polovini IX veka dalmatinski gradovi i slovenska plemena i u primorju i u unutrašnjosti raskinula vezu sa Vizantijom. Tada je nastala i srpska država pod Vlastimirom. Međutim, primorskim oblastima na Jadranu zapretila je nova opasnost od Arabljana sa Sicilije, a ovu opasnost je mogla otkloniti samo Vizantija. Kada je arabljanska flota napala Budvu, Kotor i Dubrovnik jaka vizantijska flota je pritekla u pomoć i primorala protivnike da se povuku što je učvrstilo njen autoritet. Vizantijski uticaj na Balkanu znatno je ojačao, primorski gradovi i srpske zemlje priznavali su vrhovna prava vizantije a to je imalo za posledicu širenje hrišćanstva. Tada su Srbija i srpske primorske zemlje primile iz Vizantije hrišćanstvo.

Na početku VIII veka za vreme Justinijana II  donet je tzv. Zemljoradnički zakon (Nomos georgikos) koji se prevashodno bavio regulasinjem agrarnih odnosa i brojnim problemima koji se mogu pojaviti u životu na selu. S obzirom da je zakon okrenut pre svega slobodnim seljacima, koji su sigurno velikim delom regrutovani iz slovenske populacije i da on sadrži dosta instituta koji reflektuju kolektivistički mentalitet karakterističan za običaje sadržane iz prvobitne zajednice, starija naučna misao je ovaj zakonik rado nazivala „slovenski zakon“. Taj zakon odražava sasvim drugačija i primitivna shvatanja, koja su strana dotadašnjem rimsko-vizantijskom pravu, neke od odredaba jasno ukazuju kao što su predviđena kolektivna odgovornost seoske opštine za delikt izvršen na njenoj teritoriji; da je ispaša na kolektivnim pašnjacima bila pravilo – što sve veoma odgovara pravnim shvatanjima ljudi koji su do skoro živeli u plemenskim zajednicama. Uostalom, Zemljoradnički zakon utvrđuje kolektivni porez, koji plaća zajednički cela seoska opština, a poresku odgovornost za napušteno i neobrađeno zemljište snose susedi (alilengion). To sve jasno asocira na propise koji su u skladu sa kolektivističkom slovenskom tradicijom i da on ima u vidu pre svega nova naselja nastala kolonizacijom. Dodajmo uz sve to da kasnija uspešna primena ovog Zakona kod Južnih i Istočnih Slovena kroz vekove, govori da je on izgleda dobro odgovarao njihovom mentalitetu, starim navikama i potrebama, a naročito životu u porodičnim zadrugama, koje su bile tipične za Slovene od najdublje prošlosti.

Prvi veći zbornik prava posle Justinijana, ujedno i najznačajniji spomenik ikonoklastičkog perioda je Ekloga (Ecloge ton nomon) iz 726. godine koju je doneo Lav III Isavrijski. Među najvećim kontroverzama i novinama Ekloge izdvaja se velika zastupljenost telesnih kazni, koje nisu karakteristične za Justinijanovo pravo (šibanje, odsecanje jezika, nosa, ruku, oslepljivanje, šišanje, paljenje kose i brade), što je bilo u suprotnosti sa proklamovanim ciljem da se zbornik donosi radi veće humanosti. Neki ugledni savremeni autori smatraju da je to posledica varvarizacije pod slovenskim uticajem, no čini se da su telesne kazne više refleks istočnjačkih pravnih uzora koji su počeli da prodiru u helenističko pravo. Što je još važnije ne može se sa sigurnošću reći da su u slovenski običajima telesne sankcije bile popularne, te da su odatle preuzete. Na primer, prvi sačuvani bugarski pravni tekst tzv Zakon Sudni Ljudem, najvećim delom se oslanja na Eklogu ali iz nje ne preuzima telesne i smrtne kazne. Isto tako se kod Srba sve do XIV veka široko primenjuje kompozicija, a telesne kazne se izbegavaju (o tome jasno svedoči odgovor kralja Milutina dubrovačkom senatu iz 1306. godine, koji mu je predlagao uvođenje smrtne kazne za Srbe koji bi ubili Dubrovčanina, gde kralj to izričito odbija smatrajući da je dovoljno da zadrži stari običaj „vražde“ od 500 perpera). Stoga se može smatrati i obrnuto, da su u prava slovenskih naroda smrtna i telesna kazna prodrle kao uticaj vizantijskog prava.

Dolaskom Vasilija I Makedonca na vlast dolazi do izrade dva manja zakonika koji su težili obnavljanju rimskog prava i čišćenje starih zakona. Prvi, Prohiron objavljen je 879. godine i predstavljao je  priručnik za praktičnu upotrebu. Iz nepregledne mase zakonskih propisa on izdvaja najvažnije odredbe građanskog i javnog prava, sistematski sređene u 40 titula. Težeći da bude jednostavan i pristupačan zakonik Vasijija I crpi građu pre svega iz Justinijanovih Institucija. On je prvobitno zamišljen kao priručnik za sudsku praksu i državnu administraciju. Prohiron je stekao veliku popularnost u Vizantiji i ostao na snazu sve do pada Carigrada. Veliku popularnost stekao je zakonik Vasilija Prvog i kod Južnih i Istočnih Slovena. Kao i Ekloga, Prohiron je rano preveden na slovenski i jako je uticao na razvitak srednjevekovnog slovenskog prava. U srednjevekovnoj Srbiji on je poznat kao Gradski zakon. Zajedno sa Eklogom i Zemljoradničkim zakonom, on čini osnovu srpske pravne kompilacije poznate pod imenom „Zakon cara Justinijana“. Posle 879. godine sastavljen je drugi Vasilijev zakonik takozvana Epanagoga. Zamišljena kao uvod u pripremanu zbirku zakona. Najvažniju novinu Epanagoge čine odredbe o pravima i dužnostima cara i patrijarha, kao i drugih svetovnih i duhovnih dostojanstvenika. Ovde je došao do izrada idealan odnos carstva oi sveštenstva, kako su ga zamišljali crkveni krugovi u Vizantiji posle savlađivanja ikonoklastičke krize. Neke njegove odredbe uneće i Sveti Sava u Nomokanon, te samim tim on važi u SPC sve do današnjih dana. Prema Epanagogi, državno-crkveni organizam predstavlja idealno jedinstvo nad kojim se uzdižu car i patrijarh koji se kao poglavari vaseljene, u savsšenoj slozi staraju o blagostanju čovečanstva: svetovni poglavar brine o materijalnom, duhovni o duhovnom blagu podanika (tzv. Doktrina simfonije). Pravila o pravima i dužnostima cara faktički dovode u pitanje ideju da on nije vezan zakonima. To bi moglo navesti na razmišljanje da li se u Epanagogi mogu tražiti neki elementi koje će kasnije karakterisati prve ustavne dokumente u svetu, u kojim se uokviruje vlast vladara. Ove odredbe delovale su i u slovenskim zemljama. Čak se u XVII veku na njih pozivao i moskovski patrijarh Nikon.

Srbi između Vizantije i Bugarske

U doba bugarskog cara Simeona na početku X veka kao posledica bugarsko–vizantijskog sukoba Srbija je postala deo Simeonove države. Dominirajući čitavim zbivanjem na Balkanskom poluostrvu, vizantijsko–bugarska borba je sve više zahvatala i ostale balkanske zemlje. Naročito su se vizantijski i bugarski uticaji ukrštavali i sukobljavali u Srbiji. Srpski knezovi bili su upućeni na podršku jedne ili druge velesile i služili im kao oruđe u njihovoj međusobnoj borbi. Čas se Simeon, čas opet Roman Lakatin uspevao da na srpski presto dovede svoga štićenika i ukloni štićenika protivne strane. Kad je najzad, posle duže borbe u više uzastopnih promena vizantijski uticaj počeo da nadjačava i kad je knez Zaharije doveden na srpski presto 923. godine bugarskom potporom, koji se pre toga neko vreme nalazio u Carigradu, prišao Vizantincima Simeon je rešio da odstrani to leglo stalnih nemira u svom zaleđu. Međutim, vojska koju je on poslao u Srbiju pretrpela je poraz, a kao dokaz svoje pobede Zaharije posla glave pretendenata i njihovo oružje. Ova srpska pobeda dogodila se pre grčko–bugarskog primirja zaključenog 9. septembra 923. godine. Kivan zbog tog poraza Simeon je uz angažovanje većih snaga i posle strahovitog pustošenja najzad potčinio nemirnu zemlju svojoj vlasti 924. godine. Pokorenje Srbije dovelo ga je do granice Hrvatske koja je tada pod prvim kraljem Tomislavom znatno ojačala pa je tu došlo do oružanog sukoba. Posle smrti Simeona Bugarska počinje naglo opadati. Vizantijski položaj ojačao je tada u južno slovenskim zemljama. Srbija koju je Simeon bio pokorio i opustošio obnovljena je posle njegove smrti pod knezom Časlavom, koji je pobegao iz Bugarske i preuzeo vlast u svojoj zemlji, priznavši suverenitet Vizantiji. On je upravo i 927. godine došao zavladao u Srbiji. Mihajlo Zahumski, Simeonov saveznik, sada se takođe približio Vizantiji i dobio iz Carigrada titulu atnipata i patricija. Tako se vizantijski uticaj svuda učvršćuje dok bugarski opada. Posle smrti Simeona 927. godine Bugarska poče naglo opadati. Od Bugarske se prva otcepila Srbija. Za vreme uzajamnih borbi i meteža u Bugarskoj rešio se Časlav Klonimirović da obnovi svoju otadžbinu. Sa četvoricom drugova on, 931. godine, pobeže iz Preslava gde je boravio, u Rašku. O pustoši koja je tada vladala u Srbiji pričale su se neobične stvari na zainteresovanom carigradskom dvoru. On se odmah obratio carigradskom dvoru tražeći pomoć i zaštitu. Car Roman, kome je svako slabljenje Bugarske bilo dobro došlo, iako je sa njom bio u miru, a imajući ranije Srbiju u svojim kombinacijama, prihvatio je odmah Časlavljevu ponudu. Vizantije je za obnovu Srbije dala materijalna sredstva, koja su donosile one izbeglice koje su se iz Bugarske, preko Carigrada, ili same iz Vizantije vraćale u otadžbinu. Časlav je uspeo da znatno utvrdi vlast u i ojača Srbiju zahvaljujući stalnoj pomoći Vizantije i cara Konstantina Porfirogenita. Valja napomenuti, da uporedo sa monaštvom koju crkva favorizuje cvetaju i anticrkvene sekte. Tako se u doba cara Petra u Bugarskoj sekta bogumila apsolutno nepomirljiva prema zvaničnoj crkvi. Bogumilstvo je uhvatilo jakog korena u Bugarskoj a naročito u Makedoniji, naišlo je zatim i na veliki odjek i daleko van granica Bugarskog carstva šireći se pod različitim nazivima i u samoj Vizantiji i u Srbiji a naročito u Bosni pod nazivom babuni.

Vasilije I prima poslanstva Hrvata i Srba (Ilustrovana „Hronika“ Jovana Skilice, HI vek)

U Makedoniji 976. godine izbio je ustanak pod vođstvom četvorice kometopula. Ustanak je uzeo ogromne razmere. Vođstvo u borbi a zatim i carska kruna pripali su najmlađem kometopulu smelom i energičnom Samuilu koji je pokorio skoro čitavo Balkansko poluostrvo i osnovao Makedonsko carstvo. Za vreme Samuilovog carstva Raška, Zeta i čitavo primorje bilo pripojeni su njegovom carstvu. Za Vizantiju i njenog cara Vasilija II borba sa njim postala je glavni zadatak a uništenje njegovog carstva glavni cilj. Izgleda da je borbu sa moćnim makedonskim carem, Vasilije II tražio podršku vladara drugih balkanskih zemalja i da je stupio u vezu sa zetskim knezom Jovanom Vladimirom. Oko 992. godine nailazimo na jedan jako zanimljiv događaj, njemu je došlo jedno srpsko poslanstvo, po svoj prilici iz Zete. Naime, poslanici su putovali morem i na putu pali u ruke arabljanskim gusarima. Kad su najzad stigli u Vizantiju zatekli su cara na bojištu. O ovom srpskom poslanstvu saznajamo iz slučajnog podatka u jednoj povelji Lavre Sv. Atanasija od septembra 993. godine. Savez sa Vizantijom nije pomogao Jovanu Vladimiru:  njegova zemlja je anektirana, a on sam odveden u zarobljeništvo. Docnije, međutim, Samuilo ga je vratio na zetski presto, kao vazala, oženivši ga svojom ćerkom Teodorom – Kosarom. Nakon dužeg okršaja i više međusobnih borbi između Vizantije i Bugarske strane, dolazi do presudne bitke. Posle stravičnog pokolja gde je vojska Vasilija II do nogu potukla bugarsku vojsku u klancima Belasice, 14.000 njegovih vojnika kažnjeno je iskopavanjem očiju. Car Samuilo ugledavši taj prizor, tu jezivu povorku, naprasno ga udari kap i car izdahnu. Samuilov sin i naslednik Gavrilo Radomir, pao je već 1015. godine; njega i njegovu ženu ubio je njegov brat od strica Jovan Vladislav. Ista sudbina snašla je i njegovog zeta, zetskog kneza Jovana Vladimira koga je Jovan prevarom uhvatio i pogubio. Njegova glava je odrubljena i on je postao prvi srpski velikomučenik i svetac. Ohridska patrijaršija pretvorena je u arhiepiskopiju koja je dobila autokefaliju i njoj su bile potčinjene sve teritorije bivšeg carstva. Duklja, Zahumlje, Raška i Bosna nisu organizovane kao vizantijske teme već su ostale pod vlašću domaćih knezova  i prema tome nisu predstavljale provincije već vazalne države Vizantijskog carstva.

Borba Srba za osamostaljenje

Posle ubistva kneza Vladimira, priča Dukljanska hronika, u zemlji je nastalo bezvlašće i zluradost, ali posle grčkog zavojevanja u zemlji je nastalo teško stanje. Iz grčkih spisa saznajemo da je ustanak Stefana Vojislava protiv njihove vlasti buknuo 1035. godine ali da je bio završen jednim nametnutim ugovorom. Vojislav je bio uzet za taoca i odveden u Carigrad a nadzor nad pobunjenom zemljom poveren Teofilu Erotiku. Vojislav je naskoro pobegao, dočepao se svojih planina i započeo borbu, zavladavši ubrzo čitavim krajem Zahumlja do Skadarskog jezera. Za to vreme je Vizantija obdarila bogatim darovima župana Raške bana Bosne i kneza Zahumlja da ih odobrovolji da mu se oni uz njihovu pomoć suprotstave, kao saveznici protiv nepokornog kneza Duklje. Kasnije se spominje kako je Vojislav porazio vizantijsku vojsku koja je tu došla carevom naredbom da uguši pobunu. Oko 1042. godine posle ovog poraza Vizantija nije preduzimala ništa više protiv Zete. Vojislav je zbog svega ovoga u dalekoj Zeti ostvaljen na miru. Posle Vojislavljeve smrti prema pričanjima Dukljanske hronike naslednik Vojislavljev Mihajlo Vojislavić sa Vizantijom nema uopšte nikakvih sukoba. On je negde oko 1052. godine ušao u prisnije veze sa Grcima i dobio titulu protospatara, a ima i vesti da se oženio jednom grčkom princezom . Šta je Mihajla opredelilo da se približi Vizantiji nije pobliže poznato. Odnosi u susedstvu koliko se zna nisu po njega bili opasni. U tom periodu dolazi do definitivnog raskida rimske crkve sa carigradskom partijaršijom, odnosno Rima i Carigrada. Mi smo se od tad podelili u dve verske i kulturne sfere. Zeta je po svojim vezama i geografskoj gravitaciji ostala u sferi rimske kulture i latinskog jezika. U Rasu je bilo, međutim, sedište pravoslavnog episkopa čiji se uticaj sa grčkom civilizacijom i slovenskim jezikom u crkvi širio preko granice Raške. Na teritoriji bivšeg Samuilovog carstva 1072. godine ponovo je izbio ustanak. Pobunjenički pokret našao je jakog oslonca u nezavisnoj Zetskoj kneževini. Sin Mihajla zetskog, Konstantin Bodin, proglašen je u Prizrenu za cara i tek posle duže borbe Vizantinci su uspeli da savladaju ustanak. Kao zarobljenika odvedoše Bodina u Carigrad, gde ga zatvoriše u manastiru Sv. Srđa i Valha. Kako je Isak Komnin poslat u Siriju upućen bi tamo i mladi Bodin. Odatle se spasao i vratio u otadžbinu pomoću mletačkih brodara koje za to beše umajmio njegov otac. Izgubivši poverenje kod Vizantije uskoro posle toga i Zeta se okrenula zapadu. 1077. godine papa Grgur VII poslao je Mihajlu kraljevsku krunu iz Rima, kojom je on krunisan i time postao prvi srpski kralj koji je nosio tu titulu. Za vreme cara Aleksija I Komnina, Vizantinci su konačno izgubili viševekovnu prevlast na moru. Od 1083. godine on postepeno potiskuje Normane uz pomoć mletačke flote(što će mu se uzgred posle obiti o glavu i dovesti do ugovora sa Mlecima koji će na njihov račun kasnije preuzeti primat u trgovini i time još više produbiti jaz Grka i Latina), pomoću koje je povratio upravu nad Dračem. Vizantijski otpor je vremenom jačao i pod pritiskom carske vojske otpočelo je povlačenje Normana i sa kopna. Naročitu ulogu odigrale su u vizantijsko–normanskom ratu obližnje južnoslovenske zemlje koje je borba velikih sila za prevlast na Jadranu neposredno pogađala. Zetski kralj Konstantin Bodin pridružio se, posle dužih kolebanja, vizanijskom caru. Međutim, u odlučnoj bici za Drač on nije učestvovao već se povukao i time je nemalo doprineo porazu Vizantinaca. Dalje borbe Vizantije s Normanima kao i Pečenezima, Bodin je iskoristio da bi proširio svoju vlast na Rašku i Bosnu. Iz Raške su zatim otpočeli napadi na vizantijsku teritoriju, koji već pokazuju pravac docnije srpske ekspanzije i ujedno nagoveštavaju pomeranje težišta srpskih zemalja iz Zete u Rašku. Sve aktivniji postaje, međutim, raški župan Vukan koji od kraja XI veka vodi glavane borbe sa Grcima. Poprište borbe je uglavnom zapadni deo Kosova. Vukan je nastavljao sa svojim čestim upadima na neprijateljsku teritoriju. On je 1093. godine kod Zvečana razbio i vojsku dračkog zapovednika a carevog sinovca Jovana Komnina koja je beše krenula da ga smiri. Oslobođenje Carigrada od opsade Pečeneza omogućilo je caru Aleksiju da zarati protiv raškog župana Vukana koji je uznemiravao pogranične vizantijske oblasti stalnim upadima. Ovom ratovanju pokolonio je car mnogo pažnje i napora: u tri maha (1091, 1093, 1094) vodio je lično pohode protiv nemirnih Srba. Vukan se nije upuštao u otvorenu borbu sa carem, izjavljujući mu svaki put pokornost i nudeću mu taoca, ali čim bi se car povukao on je obnavljao svoje napade. Na kraju, Aleksije je morao da prekine ratovanje u Srbiji, uzevši taoce (20 ljudi, i njegova dva sinovca Uroša i Stevana Vukana) i zadovoljivši se Vukanovim prividnim potčinjenjem jer je carstvu zapretila nova opasnost od Kumana. Posle Bodinove smrti u Zeti vlada nemir, sve dok Vukan iskoristivši tu priliku sa svojom vojskom upada i nameće vlast. Raška se tako diže iznad Zete. Vizantijski car Jovan II Komnin (1118-1143) savladavši Pečeneze okrenuo se Srbima, koji su stalno uznemiravali Carstvo svojim upadima. Dok je njegov otac morao da se zadovolji delimičnim uspesima Jovan II  je odneo odlučujuću pobedu nad raškim županom, a posle pobede vratio se s bogatim plenom a pritom i naselio u nikomedijskoj oblasti mnogobrojne zarobljene Srbe, delom kao vojnike, delom kao seljake dodelivši im zemlju uz obavezu vršenja vojne službe, odnosno plaćanja poreza. Srbi su morali da priznaju vizantijska vrhovna prava, ali se njihova težnja za slobodom i dalje ispoljavala u čestim ustancima koji su zadavali Vizantiji mnogo briga, tim pre što su Srbi nailazili na podršku Ugara. Usled uspona i jačanja Ugarske kneževine, ugarsko širenje vršilo se na području koje se nalazilo pod suverenitetom vizantijske krune i na njen račun, učestalim sukobljavanjem interesa na Balkanu dolazi do antagonizma između Ugarske i Vizantije. Razumljivo je da se u tim trvenjima i jedni i drugi, i Mađari i Grci, obraćali posebnu pažnju srpskom držanju. Držanje Srba katkad je moglo da bude odlučujuće. Za vreme njihovog rata oko 1127. godine, u vezi sa tim javlja se i ustanak Srba koji su, do tada izmoreni međusobni borbama, priznavali vrhovni grčki suverenitet. Podstaknuti i od strane Mađara oni na prepad zauzeše Ras. Tamošnji grčki predstavnik Kritogl pobeže u Carigrad. Sam car tada krenu na Srbe, verovatno posle pohoda protiv Ugara na Dunavu, i pokori ih. Izvesne zarobljenike preselio je čak u Nikomediju. Uglavnom naredne četiri decenije obeležene su vizantijsko-ugarskim ratovima i unutrašnjim razmirica među Srbima

Nemanjići

Stefan Nemanja, veliki župan (1166—1196)

Kao što je i prethodno navedeno približno čitav XII vek na Balkanskom poluostrvu obeležen je antagonizmom Vizantije i Ugarske. Car Manojlo je nastavio politiku svoga oca, ali ovde je njegova aktivnost bila mnogo veća a njegov cilj krajnje zamašniji: on je išao za potčinjavanjem Ugarske i njenim pripajanjem Vizantijskom carstvu, koje je postizao malo ratovanjem, a nešto i mešanjem u unutrašnja, pitanja nasledstva na ugarskom prestolu. Uporedo sa ratovima u Ugarskoj, vodile su se borbe sa Srbima, koji su se u borbi za oslobođenje od vizantijske vlasti oslanjali na susednu Ugarsku. Ustanci Srba su učestali, Raška je postala za Vizantija leglo stalnih nemira. Istina, Manojlo je uspevao svaki put da uguši te ustanke, ali on nije mogao da im učini kraj, ma koliko da je često menjao neverne raške župane. Godine 1166. postavljen je za velikog župana Stefan Nemanja, ali se on uskoro, i to mimo svih očekivanja odmetnuo od vizantijskog cara. Vesti o ovom periodu naše istorije veoma su malobrojne i mutne i čovek teško može dobiti pravu sliku o razvoju prilika. Nije jasno kako se Nemanja, miljenik cara Manojla, našao doskora kao protivnik Grka. Međutim, veliki Manojlovi uspesi prema Ugarskoj promenili su situaciju, oduzevši Srbima ugarsku podršku. Savez sa Mlecima pokazao se nedovoljno efikasnim, i kad je car 1172. g. upao u Rašku s jakom vojskom, Nemanja je odustao od otpora koji je postao bezizgledan. Morao je da izjavi svoju pokornost prema specijalnom ritualu koji je bio uobičajen u sličnim prilikama, i da prilikom svečanog carevog povratka u Carigrad korača u njegovoj trijumfalnoj povorci. Visok i naočit, Nemanja je bio od svih primećen, a carigradska publika, kao i njeni pisci, nije štedela podsmeha na njegov račun. Kada se srpski vladar potčinio 1168. godine (prema Honijatu) vizantijskom caru Manojlu Komninu, istoričar Nikita Honijat je sažeto napisao: „ (...) konačno je svoju sopstvenu glavu stavio pred careve noge,visok svom dužinom svom se opruži i zamoli da mu nikakvo zlo ne učini. Naime, on se plašio da sam ne bude na neki način lišen uprave nad Srbima i da vlast ne bude prenesena na one koji su sotojniji od njega da vladaju, a koje je on zbacio popevši se sam na presto.“. Ovakva ritualna forma u najvećoj meri podseća na običaj koji se praktikovao na zapadu tzv. dedicije (lat. dediciones). O potčinjavanju Stefana Nemanje govori i Jovan Kinam. Pobeda nad nepokornom slovenskom zemljom i njenim velikim županom slavljena je u patetičnim govorima dvorskih retora i prikazivana na freskama u carskom dvoru. Posle ove teške lekcije Nemanja više nije ni pomišljao na otpor protiv Manojla. Sav se dao na sređivanje prilika u svojoj državi. Manojlo I je ugledajući se na očev primer naseljavao srpske vojnike po vizantijskim provincijama, kod Serdike i na drugim mestima. On kao i njegov prethodnik su pokušali da na novoj osnovi uspostave sistem stratiotskih imanja, podlogu nekadašnje vizantijske moći. Stvaranje novih stratiotskih imanja i naseljavanje novih stratiota, makar i tuđinaca, značilo je, donekle, vraćanje jakoj vojnoj organizaciji, zanimljivo je da su za to kao i u VI veku, i sada u velikoj meri iskorišćeni Sloveni. Međutim, naseljavanjem samo stranih zarobljenika ova organizacija nija mogla da se istinski obnovi. Posle Manojlove smrti 1180 godine situacija se dosta promenila. Manajlov autoritet je u znatnoj meri delovao i na miroljubivi stav ugarkog kralja i na poslušnost velikog župana Stefana Nemanje. Posle Manojlove smrti nestalo je sa ove lične veze, a očigledno slabost Vizantijskog carstva postala je jasno vidljiva. Isto tako su brzo propali i svi plodovi dugih i teških borbi protiv Srba, koji će sada uspeti da oslobode svoju zemlju od vizantijske vlasti. Ugri i Srbi su 1183. godine kao saveznici upali u Vizantiju i opustošili Beograd, Braničevo, Niš i Serdiku. U borbi protiv Vizantije, Nemanja je uspeo da osigura svojoj zemlji nezavisnost, i da, na račun Vizantije znatno proširi svoju vlast na Zetu, koja se pod njegovim vođstvom spojila sa Raškom u jedan državni organizam. U tom istom periodu došlo je i do podizanja ustanka u napaćenoj i porezima preopterećenoj Bugarskoj, koji je na kraju dovelo do potpunog odvajanja ove oblasti od Vizantije i osnivanja Drugog bugarskog carstva. Tokom dvovekovne vizantijske vladavine u Bugarskoj i Makedoniji tj. od kraja Prvog do stvaranja Drugog bugarskog carstva slovenski elemenat osetno je slabio, i to ne samo zbog helenizacije tih zemalja, već i zbog jačanja drugih narodnosti na račun Slovena kao pto su na jugu Jevreji i Jermeni, odn, na severu Kumani, Pečenezi i Vlasi. Vizantija nije bila u stanju da uguši ustanak i da se upušta u duže ratove. Veliki župan Stefan Nemanja je potpomagao Bugare i iskoristio vizantijsko-bugarski rat da još više proširi svoju teritoriju na račun Vizantije.

Grob Gospodnji ponovo je pao pod vlast nevernika. Pošto je proširio vlast na Siriju, Saladin je 1187. godine upao u Palestinu, što je bio povod za novi krstaški rat, ovog puta pod vođstvom Fridriha Barbarose. Neugodan Vizantincima, Barbarosin dolazak dobro je došao Južnim Slovenima. Neizbežna zategnutost između Vizantije i nemačkog cara mogla je samo da koristi južnoslovenskim državama. Srbi nisu više mogli da se oslanjaju na Ugarsku, jer se Ugarska bila nagodila sa Vizantijom. Sada je Nemanja zatražio podršku moćnog nemačkog cara, a isto su to učinili i Bugari. Nemanja u pratnji svog brata Stracimira, dočekao je 1188. godine u Nišu s velikim počastima. Nemački car vodio je pregovore sa srpskim velikim županom kao i sa bugarskim izaslanicima. Srbi i Bugari ponudili su mu vazalnu zakletvu i savez protiv Vizantije. Na putu za Sofiju naiđoše krstaši na grčku vojsku, koja se tobože uputila protiv Nemanje, ali je u stvari sprečavala prolazak krstaša. Ona je ovde dolazila sa njima u sukob u Trakiji je došlo do pravog neprijateljstva, i tamo on se rešio i da primi ponude Srba i Bugara, koji su mu mogli biti od znatne vojničke koristi. Sam Nemanja je cenio svoju vojnu pomoć na 20.000 ljudi. On je pošao za krstašima sve do Trajanovih vrata, pa je odatle skrenuo na dalja osvajanja, a caru Fridrihu je poslao svoje izaslanike u Adrijanopolj, tu je car naredio svom sinu da dođe pred Carigrad sa flotom. Međutim, nakon toga Isak II je popustio i u februaru 1190. g. je potpisan mir. Posle pogibije Fridriha Barbarose, Vizantija je ponovo dobila slobodu kretanja na Balkanu. Negubeći vreme, Isak II je krenuo protiv Srba, koji su iskoristivši sukob Vizantije sa Barbarosom, osvojili i porušili Prizren, Skoplje i niz drugih vizantijskih  gradova u oblasti Strume. U jesen 1190 g. Nemanja je podlegao u bici na Moravi i morao je da zaključi mir. On je vratio Vizantiji zemlje osvojene u toku poslednjih godina, ali je zadržao svoja ranija osvajanja. Sklapanjem formalnog ugovora o miru, Vizantija je izrično priznala samostalnost srpske države. Između vizantijskog i srpskog vladajućeg doma uspostavljene su i rodbinske veze. Nemanjin sin Stefan oženjen je carevom sinovicom Evdokijom, a dodeljivanje titule sevastokratora značili su visoko odlikovanje. Takvi uslovi mira pokazuju najbolje koliko je Nemanja ojačao, koliko se Srbija digla i kako se njena snaga i osetljivost Nemanjina sad, ipak poštovala. Pri ranijim porazima su srpski župani bili ako spasu glavu i održe presto; vizantijska milost ličila je često na milostinju, i dobijala se često uz najveće unižavanje. Sad, međutim, sa Srbijom se pregovara, čine joj se ustupci i traži se njeno prijateljstvo. Istina, to se dešava u doba Isakova, a ne u Manojlovo; u vreme kad Vizantija već teško boluje od domaćeg rata. Kasnije, po dolasku Aleksija III Anđela na carski tron, nakon svrgavanja i oslepljivanja Isaka II stvari se menjaju u povoljnom smeru po Srbe. Činjenica da je tast Stefana Nemanjića postao car, uticala je svakako na promenu vlade u Srbiji, gde je uskoro posle toga vlast preuzeo carev zet sevastokrator Stefan. Nemanja se 25. marta 1196. godine odrekao prestola u Stefanovu korist, da bi se kao kaluđer povukao u Studenicu, a zatim da bi se pridružio svom najmlađem sinu Savi, koji je već neko vreme, pre toga boravio u Svetoj gori. U međuvremenu Sava je pronašao starodrevne ruševine manastira Hilandara, koje su pripadale Vatopedu. Razgovarao je sa igumanom o obnovi zapuštenog manastira. Za ovo je bila potrebna dozvola vizantijskog cara. Sa igunamovim blagoslovom Sava ode u Carigrad i uspe od cara da dobije, pečatom potvrđenu, dozvolu kojom se Vatopedu daje odobrenje da može obnoviti Hilandar, koji bi mu bio podređen kao manastir. Da bi utvrdio nezavisnost Hilandara, kao srpskog manastira, Sava je išao kod vizantijskog cara Aleksija III Anđela koji je bez oklevanja ispunio sve što mu je Sava tražio. Pripremio je povelju na pergamantu sa svojim zlatnim pečatom i potpisom. Zajedno sa tim predade Savi svoju carsku palicu i još nekoliko darova, koji se do danas čuvaju u hilandarskoj zbirci. Sada već kao monah, Simeon (Mirotočivi) u sporazumu sa svetogorskom opštinom i sinom Savom, a po prethodnoj dozvoli cara Aleksija, punom pažnje prema njemu i sinu Savi, podiže 1198. svoju poslednju zadužbinu Hilandar na Svetoj gori

Povelja cara Aleksija III Anđela o osnivanju srpskog manastira Hilandar

Stefan Nemanjić (sa prekidom, veliki župan 1196-1217; kralj 1217-1227)

Moglo se očekivati da će Stefanova vlada otvoriti novu eru vizantijskog uticaja u Srbiji, mada do toga zbog slabosti vizantijske vlade nije ni došlo. Odlučujući uticaj u Raškoj, kao i u Bosni, dobila je već idućih godina moćna rimska kurija i njen eksponent Ugarska. Najstariji Nemanjin sin Vukan, koji se morao zadovoljiti Zetom i zbog toga se osećao zapostavljenim, digao se protiv brata oslanjajući se na upravo pomenutu Ugarsku  i rimsku kuriju. Ne uzdajući se u pomoć Vizantije, Stefan je takođe tražio spasa u sporazumu sa Rimom. Na Carigrad je tako malo računao, da je čak oterao svoju suprugu, Vizantinku. Međutim, Vukan ga je preduhitrio. Uz pomoć Ugara zbacio ga je sa prestola i preuzeo vlast (1202), pošto je priznao papinu suprematiju i suverenitet Ugarske. Istina, Stefan je uskoro povratio presto, ali ne vizantijskom već bugarskom pomoći. Događaji u Srbiji naročito jasno pokazuju kako je naglo opadala vizantijska moć: 1195. godine Vizantija je još mogla da utiče na promenu na srpskom prestolu, a nekoliko godina docnije ona je konačno ispala iz igre, prepustivši Srbiju rimsko-ugarskom uticaju. Tako je, uoči pada Carigrada ne samo Srbija, već i Bugarska potpala pod uticaj Rima. Posle dužih pregovora, bugarski vladar Kapojan je priznao papinu suprematiju.

Nakon ovoga, nastaje sudbonosni trenutak u istoriji, može se slobodno reći, čitavog Balkanskog poluostrva. Desio se Četvrti krstaški rat, sa mletačkim duždom Enrikom Dandolom na čelu, sa čijom ćerkom Anom se Stefan Prvovenčani oženio 1207. godine i imao sina Uroša i ćerku Renijeru, Bonifacijem Monferatskim i dr. Pao je vekovima neosvojivi Carigrad, i to od ruke hrišćana. Od osnivanja „Novog Rima“, mnoge vojske i mnogobrojni narodi sa ga opkoljavali kako sa mora, tako i sa kopna, kao što su Južni Sloveni, Bugari, Avari, Persijanci, Arabljani, Rusi, Kumani, Pečenezi i dr. no svi ti pokušaji bili su bezuspešni, verovalo se da je taj grad pod nebeskim Božijim okriljem, da su njegovi bedemi neuništivi. Dolaskom Latina u prestonicu Vizantije mnoge stvari su se izmenile. Međutim, nekako posle građanskih ratova sa lokalnim dinastima, kao lider odmetnuo se Teodor Lasakris i pristupio izgrađivanju nove vizantijske države, izabravši Nikeju za svoju prestonicu. Sada je on važio kao jedini zakoniti car Vizantinaca, a isto tako je i novi patrijrh u Nikeji smatran za jedinog zakonitog poglavara grčke crkve i kao takav nosio titulu vaseljenskog carigradskog patrijarha. Nasuprot latinskom caru i patrijarhu u Carigradu, sada su u Nikeji postojali vizantijski car i patrijarh, Nikeja je postala državni i crkveni centar iz Carigrada potisnutih Vizantinaca.

U to doba i Južni Sloveni su već smatrali Nikejsko carstvo za naslednika stare Vizantije i za središte pravoslavlja. Sava se mimo Ohridske arhiepiskopije, kojoj je dotle bila potčinjena srpska crkva, 1219. g. obratio Nikeji, te ga je iste godine nikejski patrijarh svečano rukopoložio za autokefalnog arhiepiskopa Srbije. Dve godine pre toga Stefan Prvovenčani primio je iz Rima kraljevsku krunu. Stvaranje srpske nezavisne crkve imalo je za mladu srpsku kraljevinu veliki značaj. Ujedno je srpsko priznanje vrhovnih prava nikejskog patrijarha, od koga je prvi srpski arhiepiskop primio posvećenje i čije se ime otada spominjalo po srpskim crkvama, podiglo ugled Nikejskog carstva i znatno proširilo njegov kulturni uticaj. No to je izazvalo negodovanje kod ohridskog arhiepiskopa Dimitrija Homatijana. Posebno treba spomenuti protesno pismo sv. Savi iz 1220 g. u kome Homatijan protestuje protiv osnivanja autokefalne srpske arhijepiskopije. Sveti Sava posle toga sa Svete gore odvodi srpske monahe da budu mitropoliti u novostvorenoj autokefalnoj arhiepiskopiji. U to vreme nastaje i Nomokanon Sv. Save. U nauci se smatra da sa ovom kodifikacijom vizantijskog prava na početku XIII veka Srbija dobija kodeks čvrstog pravnog poretka i postaje pravna država u kojoj je utvrđeno bogato nasleđe grčko-rimskog prava. Sveti Sava je na taj način više no bilo čim drugim učinio Srbiju zemljom evropske i mediteranske civilizacije. Najvažnija osobina ovog zakonika je da je Sava po ugledu na Epanagogu, o kojoj je već bilo reči, po pitanju regulisanja odnosa crkve i države prihvati upravo redigovani vizantijski model. Teorija simfonije je Srbima postala poznata preko Zakonopravila Svetoga Save, a ne, kao što neki tvrde preko zakonodavstva cara Dušana. Regulišući odnos između države i crkve primenom vizantijskog sistema simfonije, Sveti Sava je uključio u Zakonopravilo prevod sa grčkog jezika Zbornika Jovana Sholastika u 87 glava iz šestog veka, gde je obuhvaćen uvod 6. Novele cara Justinijana. On je takođe u Zakonopravilo uneo i odredbe Prohirona, ali kako je već pomenuto, ga je preveo kao Zakon gradski. Taj drugi deo zbornika sačinjava pretežno svetovno vizantijsko zakonodavtsvo u čijoj osnovi leži staro rimsko pravo. Interesantno je da su odredbe iz bračnog prava, koje u savremenim pravnim sistemima predstavljaju posebnu celinu koje je izdvojena iz crkvenog i pripojena svetovnom pravu, u Nomokanonu je deo crkvenog prava. Zakonopravilo se, između ostalog razlikuje od ostalih Nomokanona po tome što je sadržalo tumačenje dvojice čuvenih vizantijskih kanonista iz XII veka Aristina i Zonare, pri čemu je prednost data Zonari. Takođe, tvorac Nomokanona arhiepiskop Sava je kao građu za svoj zbornik prava koristio i Nomokanon u 14 naslova (tzv. Fotijev nomokanon, koji je postao obavezan za sve hrišćanske crkve od početka H veka). Simfonijsko-saglasni crkveno-državni zbornik je 130 godina bio u punoj važnosti, kako u crkvi, tako i u državi. Kasnije je donet Dušanov zakonik, odredbe kanonskog i crkvenog prava iz Zakonopravila ostale su na snazi u srpskoj crkvi. Srpsko sveštenstvo je tokom dugih vekova ropstva kroz crkve i manastire sačuvalo Nomokanon. On se u HIII veku preko Bugarske našao čak i u Rusiji, koji se od 1653. godnie pojavljuje u njihovoj štampanoj verziji i uveliko nazviva Krmčijom ili Kormčajom. Otuda se već on javlja na samom početku Prvog srpskog ustanka, tačnije maja 1804. godine kada se pojavio i prvi ustanički zakon Srbije, koji nije sačuvan, ali je ostao upamćen kao Zakon Prote Mateje Nenadovića. Zakonopravilo je čuvano i kasnije, a to se vidi iz odluke Svetog Arhijerejskog Sabora SPC iz 1939. g. kojom je propisano da: „Krmčija ima važiti kao oficijelni naš kanonski zbornik sve dok se ne zameni novim“ („Glasnik SPC“, za 1939. godinu, str. 356).

Ubrzo situacija se menja na spoljnopolitičkom planu, Bugarska dolazi do izražaja. Posle svih svojih sjajnih uspeha svestan svoje snage bugarski vladar Teodor se proglasio za cara. Njegovo krunisanje i pomazanje izvršio je ohridki arhiepiskop Dimitrije Homatijan, zamerivši se time sasvim prirodno, ne samo nikijskom caru nego i nikejskom patrijarhu, na njegove žučne proteste odgovorio mu je Dimitrije da se ovaj bio ogrešio o njegova prava kada je rukopoložio Savu za srpskog arhiepiskopa. Valja spomenuti ovde i kralja Stefana Radoslava Nemanjića rođenog 1192. godine, sina Stefana Prvovenčanog i njegove supruge Evdokije. U Žiči ga je takođe krunisao sam arhiepiskop Sava. Radoslav je bio oženjen Grginjom Anom, kćerkom epirskog despota Teodora I Anđela. Vodio je politiku izrazito orijentisanu prema Vizantiji, i čak se potpisivao kao „Stefan Duka“. U Dubrovnik beži nakon što je bio zbačen od vlastele, nezadovoljne prinčevim preteranim grkofilstvom. Sava ga je očinski primio u Srbiji i zamonašio. Upokojio se kao monah Jovan 1235. g. i sahranjen je u Studenici. Srbija, jedno vreme dolazi pod uticaj bugarskog cara. Teodorov zet Radoslav, zbačen je, a vlast je preuzeo njegov brat Vladislav koji se oženio Asenovom ćerkom. Nikeja je pristala na osnivanje bugarske patrijaršije u Trnovu. Položaj Bugarske se još više promenio posle pada Mihaila Asena. U Bugarskoj su izbile unutrašnje borbe i na presto u Trnovu popeo se potomak Nemanjića, Konstantin Tiha koji se oženio ćerkom Teodora II Lasakrisa, Irinom Lasakris.

Nakon toga se stvorila jaka koalicija koja je pretila da u poslednjem trenutku osujeti restauraciju nadiraćeg Vizantijskog carstva. Separatističke snage suparničke grčke države u Epiru i latinske snage u Grčkoj ujedinile su se sa sicilijanskim kraljem protiv Nikeje. Na stranu tog trojnog saveza stao je i srpski kralj Uroš I. Njegova vojska je 1258. zaposela Skoplje, Prilep i Kičevo. Ali Srbi su napustili te zauzete gradove posle godinu dana,pošto je Vizantija pružila veliki otpor saveznicima. Sa dolaskom na vlast Karla Anžujskog, gospodara Sicilije otvoreno su započete agresivne namere protiv Carevine. Pored Ahajskog kneza Karlo je našao i druge saveznike jer je Mihajlo VIII imao i druge neprijatelje. Srbija i Bugarska stale su uz njega pošto su i politički i dinastički razlozi navodili južnoslovenske vladare da se pridruže antivizantijskoj koaliciji. Bugarski car Konstantin Tih bio je zet Jovana IV Laskarisa koga je Mihajlo VIII zbacio sa prestola i oslepeo, a srpki kralj Uroš I koji je bio oženjen francuskom princezom očekivao je da će savez sa Karlom Anžujskim pomoći širenju njegove zemlje na račun Vizantije. Pregovori o udaji Mihailove kćeri za Uroševog sina Milutina nisu doveli do rezultata. Zato je Mihailo uspeo da se sporazume s Ugarskom. Njegov sin Andronik oženjen je sa ćerkom Ugarskog kralja Stefana. Uskoro posle toga Andronik je 1272. godine krunisan za cara i savladara i dobio vrlo široka ovlašćenja, koja vizantijski savladari u ranije vreme nisu imali. Dok je Karlo Anžujski razvijao sve veću akciju na Balkanu pojačan je takođe savez sa Srbijom i Bugarskom: 1273. godine došla su na Karlov dvor poslanstva srpskog kralja i bugarskog cara. Svi neprijatelji Vizantije – Latini i Grci, Sloveni i Albanci ujedinili su se pod vođstvom Karla Anžujskog koji je već pružio ruku za carigradskom krunom.

Milutin Nemanjić (kralj 1281-1322)

Na saboru u Lionu 1274. godine zvanično je proglašena ynija sa rimskom kurijom bila je potpisana od strane cara. Unija koja je u toku više od dva veka bila jedan od glavnih ciljeva rimske politike i predmet mnogobrojnih ali uvek bezuspešnih pregovora postala je stvarnost. U sporazumu sa Karlom Anžujskim, sevastokrator Jovan Tesalijski i kralj Milutin upali su 1282. godine u Makedoniju. Srpski kralj je zauzeo Skoplje, koje je Vizantija time zauvek izgubila. Odbrambena borba Mihajla VIII protiv osvajačkih poduhvata Zapada završila se pobedom. Njegova nastojanja da uspostavi vizantijsku vlast u starim vizantijskim zemljama imala su, međutim, i pored svih napora skromne rezultate. Srbija je počela da se širi ka jugu na račun Vizantijskog carstva. Srpsko nadiranje ka vizantijskom jugu, započeto još u Nemanjino doba ulazi sada u odlučujuću fazu. Otkako je kralj Milutin 1282. oduzeo Vizantincima Skoplje upadi Srba u vizantijske oblasti nisu više prestajali, oni su u međuvremenu preoteli i luku Drač. Vizantinci su najzad 1297. godine preuzeli protivnapad pod zapovedništvom istaknutog vojskovođe Mihajla Glavasa ali ovaj poslednji napor je ostao uzaludan. Prema mladoj  slovenskoj državi istrošena Vizantija bila je nemoćna. Tada je Andronik II rešio da se sa Srbima nagodi i ponudio je kralju Milutinu ugovor o miru i brak sa svojom sestrom Evdokijom, udovom trapezuntskog cara Jovana. Veza sa Vizantijom pružila bi Milutinu podršku u borbi s bratom Dragutinom, a brak sa vizantijskom princezom mnogo bi podigao njegov ugled. Iako je snaga Vizantije duboko opala, stare tradicije su još bile žive i vizantijski carski dom nije još bio izgubio svog prestiž kod susednih država. Utoliko veće bilo je veće Milutinovo ogorčenje kada je Evdokija odlučno odbila da se uda za njega. Vizantijska vlada nije mogla više da odustane od učinjene ponude i, s obzirom na preteći stav koji je Milutin zauzeo, Andronik II se rešio da mu za ženu da svoju petogodišnju kćer Simonidu. Car je prešao preko protesta svog klera, protiv udaje male Simonide za srpskog vladara već oženjenog i u trećem braku sa bugarskom princezom. Srpski kralj sa svoje strane, morao je da ublažava odlučno protivljenje svoje vlastele miru sa Vizantijom jer srpska vlastela imala je najviše koristi od osvajanja vizantijskih zemalja i bila je glavni pokretač i inspirator ratova sa Vizantijom. Posle dugih pregovora zbog kojih je Teodor Metohit pet puta odlazio u Srbiju, koji nam inače, ostavlja dragocene podatke o Srbiji toga doba, u proleće 1299. godine potpisan je ugovor o miru i proslavljena Milutinova svadba sa malom vizantijskom princezom. Osvojene zemlje severno od linije Ohrid, Prilep, Štip Milutin je zadržao pod vidom miraza.

Ugovor o prijateljstvu sa Vizantijom mnogo je doprineo širnjenju vizantijskog uticaja u Srbiji. Vizantijski običaji uvode se na srpski dvor, vizantijske institucije prodiru u državnu upravu, vizantijska kultura deluje na čitav javni život. Već tada počinje u Srbiji „vizantinizacija“ koja će doći do punog izražaja u Dušanovoj državi. Istina, politička situacija će se često menjati i Srbija će često ratovati sa Vizantijom, ali će vizantijski kulturni uticaji u Srbiji delovati utoliko intenzivnije ukoliko Srbija bude širila svoje granice na račun Vizantije i dublje prodirala u stare vizantijske zemlje. Srpsko–vizantijska škola koja se tako naziva u arhitekturi, razvila se upravo u periodu vladavine kralja Milutina (1282 – 1321), potrajala je do bitke na Marici 1371. godine. Spomenici ove škole nastali su na prostoru Kosova i Metohije te u okolini Skoplja, Tetova, Štipa i Kratova. Crkve ove škole pokazuju izrazito snažne uticaje prispele iz vizantijske arhitekture. U pitanju su građevine osnove upisanog krsta sa jednom ili pet kupola. U obradi fasada uočljivo je zidanje kamenom i opekom, tipično za pozno vizantijsko graditeljstvo. Jednu specifičnost u načinu oslikavanja fresaka a zastupljena je i u srpskim i vizantijskim zemljama je vizantijsko plava boja. Boja je postojana uprkos vekovima koji su prošli, a raskoši doprinosi skupoceni slikarski materijal: Ostaci zlata na oreolima i odeći, i vizantijsko plava boja, koja je u Srbiju stigla u u srednjem veku, sa vizantijskim stilom.Nisu svi naši srednjovekovni manastiri imali dovoljno sredstava za slikanje tim tonom, koji je bio u to vreme jako skup. Odnos je bio: Gram lapis lazulija, gram zlata, pa su se oni segmentalno ili povremeno koristili u nekim delovima. Postojale su tada knjige koje su se zvale 'Jerminije', koje su tajno skrivali i prenosili od generacije do generacije, tehnologije i način kako se koriste i lapis i ostale boje. Lapis lazuli, veom retki i skupoceni poludragi kamen, vadio se u dalekom Avganistanu, a potom usitnjavao do pigmenta i skupo prodavao širom sveta. Nemanjići za svoje zadužbine na lapisu nisu štedeli. U toj plavoj je učestvovalo dosta i drugih tonova, koji su objedinjavali i stvarali taj utisak koji je trebao da se doživi – taj titravi, vazdušasti osećaj u pozadini tih scena koje su slikali u crkvama, što sada možemo da vidimo i mi u Dečanima, u Sopoćanima, Studenici, Mileševi i ostalim manastirima. Danas lapis lazuli nije skup, vizantijsko plava boja se dobija i sintetičkim materijalima, a brižljivo čuvana receptura za ovu boju više nije tajna. Međutim, srpski hramovi obojeni lapisom jednako svedoče o nameri njihovih graditelja – da se najdragocenijim i najlepšim ukrase velelepna zdanja posvećena Bogu, i traju u vekovima koji dolaze.

Milutin se sve više okreće Vizantiji i štaviše 1313. g. poslao vizantijskom caru pomoćni odred od 2.000 konjanika, koji se uspešno borio protiv Turaka seldžuka. Andronik II svakako nije bio državnik većeg formata, a nije bio ni tako slab ni nesposoban kako se obično tvrdi. Irina od Monferata, druga žena cara Andronika, tražila je da se carstvo podeli među sinovima. Andronik II je kategorički odbio zahteve svoje žene, usled čega je došlo čak do raskida. Carica je napustila prestonicu i otišla u Solun, stupila je u vezi sa svojim zetom, kraljem Milutinom, i pokušala sada da jednom od svojih sinova da osigura nasledstvo prestola u Srbiji, Stefan Dečanski se zbog namere njegovog oca da srpski presto ostavi svom šuraku Vizantincu, bratu kraljice Simonide 1314. godine pobunio.

Stefan biva uhvaćen i doveden u Milutinovu prestonicu Skoplje, gde ga očevi dvorjani oslepljuju i odvode zajedno sa ženom i dvojicom maloletnih sinova u Carigrad, i predaju Milutinovom tastu vizantijskom caru Androniku II, koji ga je zatočio najpre u jedan dvorac a onda u manastir Pantokrator gde nije smeo niko da ga posećuje. Posredovanjem monaha manastira Hilandara i nastojanjem samog arhiepiskopa srpskog Nikodima, kralj Milutin najzad dozvoljava Stefanu povratak u otadžbinu. Posle punih sedam godina oko 1320. godine se vraća u Srbiju. Svoju zadužbinu, manastir Dečane je upravo posvetio uspomeni na Carigrad i svoje zatočeništvo. Pominje se da je panipersevast Jovan Paleolog rešio da svoju solunsku oblast otcepi od Vizantijskog carstva i u tome je zatražio pomoć od kralja Stefana Dečanskog, svog zeta i pošao na njegov dvor u Skoplje. Zabrinuta carska vlada požurila je da mu ponudi titulu savladara, ali je on umro još za vreme boravka na srpskom dvoru 1327. godine. Sve veće jačanje Srbije dovelo je do ponovnog zbliženja Vizantije i Bugarske, između novog cara Andronika III i bugarskog cara Mihaila Šišmana koji su uspostavili mir i sklopili savez protiv Srbije. Međutim, do zajedničke akcije nije ni došlo. Andronik III je, istina, upao u srpski deo Makedonije, ali pre nego što je vizantijska vojska uspela da stupi u borbu pala je 1330. godine kod Velbužda velika odluka, i na vest o porazu svojih saveznika vizantijski car se povukao. Bugarska vojska je bila uništena, sam Mihajlo Šišman poginuo je u bekstvu. Na bugarski presto vraćena je sestra Stefana Dečanskog Ana sa sinom Ivanom Stefanom.

Dušan Silni (kralj 1331-1346; car 1346-1355)

Most srpskog cara Dušana iz XIV veka, centar Skoplja, Republika Severna Makedonija

Bitka kod Velbužda označavala je prekretnicu u sudbini balkanskih zemalja. Rešivši sudbinu Makedonije u korist Srbije, ova bitka je udarila temelj srpskoj prevlasti na Balkanu. U toku narednih decenija istorija balkanskih zemalja stoji u znaku te prevlasti. U Srbiju vlastela se digla protiv Stefana Dečanskog i predala vlast njegovom sinu Stefanu Dušanu. Južnoslovenski vladari zaključiči su čvrst mir i Dušan se oženio sestrom bugarskog cara Jelenom. Novi srpski kralj smesta je krenuo sa svojom vlastelom u osvajački rat protiv Vizantije. Od dolaska na vlast, tokom cele svoje slavne vladavine Dušan je bio eksponent snažene volje srpske vlastele za osvajanje vizantijskih zemalja. U proleće 1334. godine stupio je u službu srpskog kralja jedan ugledni vizantijski prebeg. Sirgijan koji je za vreme građanskog rata odigrao vodeću ulogu  prvo u jednom a onda u drugom taboru, pobegao je iz Carigrada bavio se duže vreme u Galati, na Evbeji, u Albaniji i došao je najzad na Dušanov dvor. Ovaj vešti i iskusni čovek učinio je Dušanu znatne usluge u borbi protiv Vizantije . Već tada su opale mnoge važne vizantijske tvrđave u Makedoniji kao Ohrid, Prilep, Strumica, Kostur. Tek jake zidine Soluna zaustavile su pobedonosno napredovanje srpskog kralja, najposle jedan carev čovek je uspeo da ubije Sirgijana. Dušan je prihvatio ponudu vizantijskog cara za mir jer je sa severa njegovoj državi pretio napad Ugara. Na sastanku Dušana i Andronika III avgusta 1334. godine, zaključen je ugovor o miru po kome su Srbi zadržali veći deo osvojene Makedoniije sa Prilepom, Ohridom i Strumicom. Upravo u trenutku kad su se otcepljene vizantijske pokrajine najzad ponovo pripojile carstvu, senka Dušanove moći već se bila nadnela nad njima. Svega nekoliko godina docnije Dušan je osvojio arbanasko područje, a uskoro zatim i ceo Epir i Tesaliju. Vizantija je bila u stanju da u povoljnim prilikama, veštom i odlučnom politikom postigne izvesne uspehe, ali ne i da zadrži plodove svojih trenutnih pobeda. Posle vladavine Andronika III u Vizantiji besni građanski rat, dvorske spletke i stranačke borbe ispunjavale su život vizantijske prestonice. Međutim, spoljnopopotičke nevolje nju nisu čekale. Turci su već uveliko pljačkali tračku obalu, Srbi su ponovo prodrli do Soluna, a i Bugari pretili ratom.

Ovde bi trebalo i spomenuti još jednu nit koja vezuje dve države i dva naroda. Reč je o isihazmu, najzanimljivijem verskom pokretu poznovizantijske epohe. U XIV veku isihazam je dobio karakter posebne mističko-asketske struje. Pravi osnivač tog pokreta bio je sinajski kaluđer Grigorije, koji je tridesetih godina XIV veka obišao vizantijske zemlje, propovedajući svoje mističko-asketsko učenje. Učenje Grigorija Sinaita naišlo je u vizantijskim manastirima na jak odjek. Naročito veliko bilo je oduševljenje u Svetoj gori. Njegova teološka dela su prevođena sa grčkog na srpskoslovenski jezik, uglavnom taj pokret se raširio i na tadašnje srpske zemlje, što je posvedočeno u okolini Skadra za vreme Jelene Balšić, kćeri cara Lazara. Ostarela supruga dvojice vladara, žena diplomat, pred smrt sve je više mislila o vrednostima koje „nisu od ovoga sveta“. Nikon Jerusalimac, Jelenin lični ispovednik, sastavlja za svoju gospodaricu Gorički zbornik (1441—1442) u kome se jasno iz teksta vide elementi tog učenja što nas jasno upućuje da je ono i u srpskim zemljama bilo naširoko zastupljeno. Za vreme Dušanovog boravka na Svetoj gori, radi spašavanja od tzv. bele smrti tj. kuge koja je tih godina harala i pokosila približno polovinu Evrope, desio se susret sa Grigorijem Palamom, jednim od vodećih ideologa isihazma. Ovo žarište pravoslavlja postalo je središte isihazma, kasnije je na saborima priznato kao zvanično učenje grčke crkve.

Posle poraza u građanskom ratu i sloma plemstva, Jovan Kantakuzin, lišen svakog oslonca u carstvu, povukao se sa oko 2.000 ljudi prema srpskoj granici i zatražio Dušanovo gostoprimstvo i pomoć. Mešanje u vizantijski građanski rat odgovaralo je intencijama srpskog kralja i srpske vlastele, željne osvajanja. Srpski kralj i kraljica dočekali su vizantijskog pretendenta u Prištini s velikim počastima (jul 1342.). Kantakuzin je dugo ostao u Srbiji. Njegovi pregovori s Dušanom i srpskim velikašima doveli su do sporazuma i sklapanja saveza. Međutim, pohodi saveznika na jaki Ser nisu imali uspeha ni 1342. ni 1343. g. Kantakuzinova pratnja spala je na 500 ljudi i njegov položaj postao je sasvim bezizlazan, kad mu je iznenada stigla vest da ga je Tesalija priznala za cara, zemlja velikih magnata pridružila se vođi vizantijskog plemstva. Uspesi vizantijskog pretendenta ubrzali su njegov raskid sa srpskim kraljem. Dušan je ubrzo napustio Kantakuzina i pružio ruku carigradskom regenstvu koje se svim sredstvima trudilo da zadobije njegovu blagonaklonost. Njegov sin Uroš veren je sa sestrom mladog kralja Jovana Paleologa (leto 1343). Umesto saveznika Kantakuzin je sada imao u Dušanu protivnika. Ali je on imao još jednog saveznika, aidinskog emira Umura koji je uživao podršku Turaka, prvo Seldžuka, a onda i Osmanlija. Sa svoje strane, vlada legitimnog cara Jovana V Paleologa polagala je sve nade u podršku južnoslovenskih država, jer je pored Dušana, pridobila za sebe i bugarskog cara Jovana Aleksandra. Tokom 1343 g. Dušan je, najpre kao Kantakuzinov, a onda kao Paleologov saveznik, zauzeo Voden, Kostur i Hlerin i završio osvajanje Albanije, koja se sada, sa izuzetkom anžujskog Drača, nalazila sva pod njegovom vlašću. Posle pobede Jovana Kantakuzina u građanskom ratu i njegovog priznanja za cara, protivnička strana, radikalni ziloti su se još držali u Solunu kao odmetnici od zvaničnog Carigrada i odbijali su da priznaju Kantakuzina, ali je kraj njihove vladavine bilo samo pitanje vremena. Osećajući da se njihova vlast ljulja, ziloti su stupili u pregovore sa Srbima, želeći pre da grad predaju Dušanu, nego Kantakuzinu. Međutim, krajem 1349. godine zilotska vlada je pala. Njihov vođa Andrija Paleolog pobegao je Srbima. Od unutrašnjih borbi u Vizantiji najviše koristi je imao Stefan Dušan. Građanski rat, koji je razorio i osakatio Vizantiju, omogućio je stvaranje Dušanove velike sile. Sem Soluna, cela Makedonija do Meste se nalazi u njegovim rukama, pošto je, posle vuše uzastopnih napada, 24. septembra 1345. g. pao i jaki Ser. Već posle zauzeća Sera Dušan je pisao Mletačkoj republici da je postao „gospodar gotovo celoga Carstva Romejskog“.

Uskoro posle zauzeća Sera Dušan je uzeo titula cara Srba i Grka. Ova titula pokazuje njegovu nameru da konačno sruši Vizantija i da ga zameni novim carstvom, Srba i Grka. Borba sa Vizantijom oko prevlasti značila je za Dušana, kao nekada za bugarskog Simeona, borbu za carsko dostojanstvo, najviši izraz vizantijske politike i vrhovne suprematije. A stvaranje carstva povlačilo je sa sobom i osnivanje patrijaršije. U Skoplju, na Uskrs, 16. aprila 1346. g. novi patrijarh Joanikije zvanično, krunisao je Dušana za cara. Svečanom činu krunisanja prisustvovali su trnovski patrijarh, autokefalni ohridski arhiepiskop i predstavnici svetogorskih manastira. Sveta gora se nalazila pod Dušanovom vlašću i Dušan se mnogo trudio da stekne blagonaklonost i priznanje ovog najuglednijeg centra grčkog pravoslavlja. Dugo je boravio, kao što je već rečeno, u Svetoj gori i izlazio u susret svim željama njenih slavnih manastira, deleći im posede i privilegije. Nikada svetogorski manastiri nisu uživali takva neograničena imunitetna prava kao pod Dušanovom vlašću. Dušan je završio osvajanje epirski oblasti i pripojio svom carstvu Tesaliju 1348. godine. Upravu u Epiru poverio je svom polubratu Simeonu-Siniši, a Tesaliju Preljubu, koga je uzdigao za ćesara. Što se tiče Dušanovih osvajanja najvažnije je reći da je sa malo napora bez ijedne veće bitke na otvorenom polju, Dušan oduzeo Vizantiji preko polovinu njenih preostalih zemalja, a teritoriju svoje države gotovo udvostručio. Vojne operacije svodile su se uglavnom na opsadu pojedinih gradova, koji većinom nisu dugo pružali otpor. Dušanova vlast se protezala od Dunava do Korintskog zaliva i od Jadranskog do Egejskog mora. U dvorskim običajima, uređenju i pravnom poretku Dušanovo carstvo se umnogome ugledalo na vizantijske uzore, naročito u svom južnom delu. Ali u novoosvojenim grčkim oblastima na čelu uprave stajali su, odlikovani vizantijskim titulama, predstavnici srpskog plemstva, Dušanovi ratni drugovi, glavni dobitnici njegovih pobedničkih ratova. Zatečen red je uglavnom sačuvan, ali se vladajući sloj menjao. Doista, činilo se da je potreban još samo jedan poslenji napor pa da se osvoji i sam Carigrad i da veliki cilj bude ostvaren. No ni ovaj trijumf ni Dušan, kao ni onomad Simeon, nije doživeo. Njemu, a i Dušanu je nedostajala flota, a bez flote osvajanje Carigrada bilo je jednostavno nemoguće. Svi njegovi pokušaji da dobije pomoć mletačke pomorske snage ostali su uzaludni. Mleci nisu imali računa da u Carigrad, na mesto slabe vizantijske vlade, dovedu jakog srpskog cara. Vizantijska teritorija bila je ograničena na Trakiju i ostrva u severnom delu Egejskog mora, nemirni Solun, odsečen Dušanovim osvajanjima i jedan deo dalekog Peloponeza. Teškog potisnut od Urhana i Kantakuzina koji su pustošeli i pljačkali vizantijski deo Trakije, Jovan Paleolog je pozvao u pomoć Srbe i Bugare i dobio je pomoć od Dušana, kome je poslao kao taoca brata, Mihaila Paleologa, odred od 4.000 konjanika, prema Kantakuzinu čak i 7.000. Međutim, ni Urhan nije izneverio svog prijatelja Kantakuzina, već mu je poslao 10.000 ljudi pod zapovedništvom svog sina. Na taj način odluka u borbi između dva vizantijska cara nalazila se u rukama Turaka i Srba. Pobedila je nadmoćnija turska strana. Bugari su se povukli pred jakim turskim odredima, a srpske trupe i vizantijska vojska Jovana V potučene su u bici kod Dimotike.

Pred kraj opisivanja slavne i grandiozne vladavine cara Dušana treba završiti sa donošenjem Dušanovog Zakonika, koji simbolizuje vrhunac kulturnog uspona srpske države nakon svih burnih perioda kroz koje je prolazila. Pored svih osvajanja, dobijenih bitaka, upeha u diplomatiji, uzdizanja države u rang carstva, a crkve u rang patrijaršije podignutih i darivanih manastira, obnovljenih i izgrađenih utvrđenja i bedema, ovaj pravnički zbornik je ostavio je najupečatljiviji trag čitavoj njegovoj epohi, koji i dan danas predstavlja glavnu asocijaciju kada se pomene car Dušan. Uz Zakonopravilo, Dušanov zakonik je jedan od osnovnih izvora srpskog srednjevekovnog prava. On, kada je zauzeo brojne vizantijske gradove, koji su odranije imali brojne privilegije, među kojima se posebno ističe gradsko sudsko suđenje. Po zauzeću, izdao im je povelje, kojima je potvrdio zatečeno pravno stanje, uključujući i sudstvo. I Dušanov Zakonik je najpre potvrdio gradske privilegije, a zatim je u članu 176. potvrdio pravo novoosvojenih vizantijskih gradova na gradski mešoviti crkveno-svetovni sud. Srpska vlast u tim gradovima, kao što su Janjina, Ser, Zihna i dr. samo je preuzela mešoviti crkveno-svetovni sud, ustanovu koja je postojala u  vizantijskom pravnom sistemu doba Paleologa. Ozakonjenje i čak učvrđćenje gradskog sudskog uređenja, legitimisalo je Dušana carem u očima novih nevoljnih podanika, učešće lokalnih uglednika u gradskom mešovitom sudu značilo je zadržavanje njihovih starih privilegija, ali i prihvatanje novouspostavljenje vlasti. U Dušanovo vreme su nastale dve kompilacije iz vizantijskog prava: takozvani Justinijanov zakon i Skraćena sintagma. Te dve kompilacije su prevedene na srpskoslovenski jezik i modifikovane prema potrebama srpske države i crkve. Zbog toga se u nauci Dušanov zakonik često razlikuje od Dušanovog zakonodavstva, koje poneki autori nazivaju Dušanovom triparticijom. Justinijanov zakon bio je kratka kompilacija od ukupno 33 člana, pretežno posvećena regulisanju agrarnih odnosa. Najveći broj odredaba je preuzet iz Zemljoradničkog zakona, zatim iz Vasilika, Prohirona i EklogeTakva kompilacija nije postojala na grčkom jeziku i može se reći da je izvorna i samostalna tvorevina srpskih pravnika. Sintagma je bila nomokanon, tj zbornik svetovnog i crkvenog prava. Sintagmu je 1355. Godine sastavio solunski kaluđer Matija Vlastar. U grčkom originalu svi propisi su bili grupisani u 24 takozvana sastava, raspoređeni prema redosledu grčke azbuke. U okviru sastava bili su propisi o predmetu čiji je naziv počinjao odgovarajućim slovom. Sintagma je imala ukupno 303 predmeta. Prilikom izlaganja predmeta najpre su bili navođeni kanoni, pa zakoni i najzad tumačenja. Vlastar je koristio tumačenja Jovana Zonare i naročito Teodora Valsamona. Komentari Teodora Valsamona su bili posebno problematični jer su tendenziozno isticali nadmoć Vizantije u državnom i crkvenom pogledu, u pravoslavnoj vaseljeni. U Dušanovo zakonodavstvo je ušla posebna redakcija Sintagme, koje nema u grčkim rukopisima i koja je originalna srpska verzija poznata pod nazivom Skraćena sintagma. Tako skraćena bez vizantofilskih odredaba i komentara, ali većine čisto crkvenih propisa, Sintagma, u kojo su ostala samo 94 poglavlja od 303, bila je verovatno primenjivana prilikom suđenja u svetovnim sudovima.

Krah srpske države i slom Vizantije

Panorama doline Meteora, zapadna Tesalija. Simeon Nemanjić bio je darežljiv ktitor manastira u ovom delu današnje Grčke.

Jedan od najjačih pretendenata na vizantijsko nasledstvo uskoro je ispao iz igre: 20 decembra 1355. g. Dušan je iznenada umro, još mlad i u punoj muškoj snazi, s nepunih pedeset godina, i nije dočekao da svoje organizatorsko delo izvede do kraja. Mladi car Uroš (1355-1371), bio je još uvek nedorastao jednoj takvoj odgovornoj tituli, kakva je carska, a i kasnije kada je stasao nije pokazivao nijedne crte očeve. Nije bio u stanju da održi pod svojim žezlom raznolike i slabo povezane delove očevog carstva, rečju nije bio ni dobar vojnik, ni mudar državnik, ni vešt taktičar. Carstvo, koje je Dušan isuviše brzo izgradio, počelo je da se raspada. Svuda su se na njegovim ruševinama dizali manji samostalni ili polusamostalni vladari. Prvi koji je ustao da poremeti red u srpskoj državi beše Dušanov polubrat Simeon, namesnik u Epiru, kome je otac, Stefan Dečanski, spremao presto još kao malom detetu i radi njega izazvao sukob sa Dušanom. On je bio po majci, vaspitan i posle dugog boravka među Grcima, smatran kao polugrk.Simeon je tražio za sebe ili carsku krunu ili udeo u carevanju, kao što je bio običaj u Vizantiji. Pomoć u ovom poduhvatu dao mu je njegov tast, despot Jovan Komnin iz Valone. Grci, čim osetiše da je u Srbiji nestalo čvrste ruke Dušanove, njima se smesta poče javljati težnja da se oslobode od srpskog gospodstva. Potomak starih epirskih gospodara, despot Nićifor, javi se već u proleće 1356. godine u Tesaliji i pozva grčke sunarodnike da mu se pridruže u borbi protiv Srba. Za kratko vreme pristade uz njega sav Epir i Tesalija. Simeon, na kraju nije uspeo da dođe do srpskog prestola, ali je stvarno odvojio iz srpske državne zajednice glavni deo grčkih oblasti. U svojoj prestonici Trikali on je živeo potpuno u grčkom krugu, kao kakav grčki dinast, posvetivši se gotovo isključivo svojim podanicima grčke kulture. U njegovim poveljama grčko ime ide pre srpskog, on se sam potpisuje samo grčki i kao grčki princi ističe svoje poreklo od Paleologa, a ne od Nemanje. Nekoliko njegovih povelja očuvano je naročito u tesalskim, veoma živopisnim i na vrlo strmim stenama podignutim Meteorskim manastirima, kojima je bio darežljivi ktitor. Da slobodni Grci iz susedstva Srbije neće ostati mirni čim osete da u Srbiji stvari ne idu kako treba, i da je nestalo snažne ruke Dušanove, moglo se i očekivati. Čim je saznao za srpske međusobice, napao je Matija Kantakuzin, u zajednici sa turskim odredom nekih 5000 ljudi, srpsko područje, misleći da će na dosta lak način moći da ga povrati svojoj državi. Ali mimo očekivanja, naiđe pod Serom na dobro spremljenu srpsku vojsku, koju je vodio ćesar Vojhina. Grci i Turci biše potučeni i nagnati u beg. Sam car Matija, da spase glavu, sakrio se u nekom tršmaru blizu Filipija, ali ga tu nađoše. Uhvaćenog, Srbi su ga predali njegovom protivniku caru Jovanu Paleologu, po naredbi carice Jelene, koja se nalazila u svom serskom gradu, gde je zadržala vlast, iako se odmah po Dušanovoj smrti zamonašila, i postala monahinja Jelisaveta. Srpske međusobno zaraćene velikaše na jugu, šezdesetih godina XIV veka, nije čak ni nadireća turska opasnost nije uspela da zbliži, koja je svakim danom bila sve veća i veća.

Grčki manastir Simonopetra na Svetoj gori, temeljno obnovljen od strane srpskog despota Jovana Uglješe Mrnjačevića u XIV veku

Tih godina počinju turska osvajanja po Trakiji, već 1363. Adrijanopolj Turci prenose svoju prestonicu. Videći tu opasnost od Turaka, vizantijski car Jovan pokuša da stupi u vezu sa Srbima. On uputi, u leto 1364. godine u Ser, srpskoj carici monahinji, patrijarha Kalista, da nađe bazu za sporazum i zajedničku borbu prema Turcima. Carica je bila sklona za sporazum. Ali, usred pregovora, patrijarh se razboli i umre u Seru, gde bi i sahranjen. Posle toga car počinje pregovore sa zapadnim silama. U južnim carskim oblastima ubrzo u prvi plan se ističu braća, kralj Vukašin i despot Uglješa Mrnjačević, čovek intelektualnog interesa i vešt u diplomatiji. Poznat je naročito kao pomagač manastira. U Svetoj Gori, kuda je lično odlazio, on je obnovio manastir Manastir Simonopetra i obilato pomagao Hilandar, u kome beše sahranjen njegov tast ćesar Vojihna i njegov mali sin Uglješa. Poznat je i kao pomagač Arhanđelova manastira kod Gabrova. Nastavljajući veze koje beše počeo 1364. godine Vaseljenski sabor u Seru, on živo radi da izmiri obe crkve, Srpsku i Grčku, i da ostvari politički savez sa Vizantijom. U tom poslu pomaže ga i ohridski arhiepiskop Grigorije, kao i druga sveštena lica kojima je teško padalo bačeno carigradsko prokletstvo, no tek je u maju 1371. godine došlo do konačnog razjašnjenja. Vaspostavljeno je jedinstvo između obe crkve, na štetu naravno, Pećke patrijaršije; ali taj sporazum nije obavezivao sve Srbe nego samo podanike Uglješine, a sem toga bio je i suviše privremen. Nakon toga dolazi i bitka na Marici u kojoj u ovom tekstu neće biti podrobnije pisano, to je jedan od najsudbonosnijih događaja ne samo u istoriji srpskog naroda, nego i celog Balkana uopšte. Turska sila je slomila najopasnijeg vojničkog protivnika na Balkanu koji je, za razliku od ostalih, iole mogao da se čvrsto suprotstavi njihovoj najezdi. Srbija je ovim udarcem odjedanput survana u red država drugog i trećeg reda, kojoj je posle toga nedostajala ne samo snaga nedavnog Dušanovog vremena nego i sama vera u nju. U Vizantiji se nije ništa mnogo nabolje promenilo ni zauzećem Sera od Srba, nakon smrti Jovana i Vukašina Mrnjačevića. Sve veća opasnost od Turaka sasvim sigurno joj nije išla na ruku, iako je bila njihov vazal, njen opstanak je isključivo zavisio od spoljnih činilaca, kako zapadnih sila, tako i Osmanskog carstva, ona sama je već odavno bila nemoćna bilo šta da preduzme. Period sveopšte dominacije Osmanlija, koji je potvrđen i posle čuvene Kosovske bitke, gde su poginuli kako srpski Lazar, tako i osmanski vladar Murat, usled junačkog i čvrstog otpora srpskog naroda koji je na rubu Evrope sam, bez ičije pomoći, branio gotovo čitav stari kontinent i hrišćanstvo od nadiranja nemilosrdne i željne osvajanja muhamedinske vojske.

Stefan Lazarević, knez (1389–1402) i despot (1402–1427)

Srbija je postala turski vazal. Posle Lazara na čelo države dolazi njegov sin Stefan Lazarević (Visoki Stevan), vešt diplomata, spretan i vičan vojskovođa, oličenje hrabrog ratnika, čak  nadareni pesnik i zakonodavac,  koji je svojom politikom uspeo ne samo da Srbiju spase od potpunog propasta, već i da je idalje održi kao jednog od ključnih faktora na Balkanu. Njegovo je bilo da odraste u tmini poraza svog onemoćalog plemena. Njegovo je bilo da, sukobljen s jadom pobeđenih, spasava što se još moglo spasti. Njegovo je bilo da pogne glavu pred pobednikom koji je odrubio glavu njegovom ocu – i još veće iskušenje da mu prinese, kao žrtvu i kao plen, rođenu sestru. Kao retko koji političar i državnik uspešno je balansirao između Zapada i Istoka, katolika i pravoslavaca, islama i hrišćanstva. Sultan je pozvao sve vazale u borbu i s vojskom odlučno krenuo protiv neprijatelja. Od srpskih kneževa odazvali su se Stefan i Vuk Lazarević, kao i sinovi Vuka Brankovića, Đurađ i Grgur, koji su početkom 1402. godine priznali vrhovnu vlast sultana i povrativši tako deo porodičnih dobara, bili obavezni da prate Bajazitovu vojsku. Kako je strašni boj odmicao i postajao sve krvaviji, videvši da je bitka izgubljena, i da su sami Turci napustili svog gospodara, knez srpski Stefan, je odlučio da se povuče prema Bursi. U sukobu sa Tamerlanom 28. jula 1402. godine turske trupe su katastrofalni bile poražene u boju kod Angore, u kome je i sam sultan zarobljen, on je tom prilikom i oteo sestru srpskog kneza Oliveru, koji je na njegov nagovor kasnije vraćena. Bajazitovom smrću (9. marta 1403. godine), prestale su vazalne obaveze kneza Stefana, ali i cara Manojla II prema svom sizerenu. Hrišćani su konačno, iako na kratko, mogli da odahnu. Knez Stefan je sa bratom Vukom i odredom srpskih vojnika, najpre krenuo u Carigrad. Vizantija, koja nije imala ušešća u ovoj bici, obradovana vestima sa angorskog bojišta, sada je videla priliku za novo savezništvo i prisnije odnose sa srpskim knezom Stefanom Lazarevićem. Vizantija i Srbija, nažalost nisu uspele da iskoriste predah koji je nastupio, jer nisu imale snage za pravu regeneraciju. Ipak, situacija je sada bila bitno izmenjena, pa je nastalo znatno olakšanje za hrišćanske države.

Novo Brdo na Kosovu, ruševine nekadašnjeg srpskog srednjovekovnog utvrđenja

Titula despota, iako ne kao vladarska, svakako je bila poznata i neretko je bila dodeljivana u srpskoj državi. Uticaj Vizantije na državu Nemanjića bio je zaista ogroman. To se primećivalo u gotovo svim sferama srednjevekovnog društva. Na prvi pomen despotske titule u Srbiji nailazimo još početkom XIV veka. Titula despota dodeljivana je još u vreme cara Duщana i Uroša V. Međutim, institucija despota u XV veku suštinski je drugačija od one koju su dodljevali Duщan i Uroš. Ova titula u XIV veku dodeljivana je nosiocima vrhovne centralne vlasti, vladarima Srbije. Formula je ista, ali je sada umesto srpskih, dodeljuju vizantijski carevi, a nešto kasnije i ugarski. Napuštajući Malu Aziju, koja je sada postala tatarski plen, Stefan Lazarević je, zajedno sa bratom Vukom prispeo u Carigrad. Jovan VII, savladar Manojla II, jer je pomenuti car tada bio na višegodišnjem prpoutovanju na Zapadu tražeći pomoć, dodelio je despotsko dostojanstvo knezu srpskom Stefanu, avgusta 1402. godine. Među vladarima XV veka, koji su nosili titulu despota, Stefan Lazarević je jedini koji je to dostojanstvo stekao još uvek po običajima Vizantijskog carstva. Despotsko dostojanstvo je dobio iz ruku cara savladara, Jovana VII, koji je na takvom položaju imao puno pravo da dodeli titulu, u vizantijskoj prestonici Carigradu što neće biti slučaj sa potonjim vladarima iz kuće Brankovića. U dugoj vizantijskoj tradiciji ova titula, darivna je posebno odabranim pojedincima, najšešće srodnicima carskog doma. Prema pravilima, despot je imao rang „veličanstvo“, veoma visok položaj na dvoru i pravo da u dokumentima koristi oznaku «Carstva mi». Stare vizantijsko-srpske veze ovim su činom simbolično još jednom potvrđene. Srpski knez postao je Vizantiji važan saveznik početkom XV veka, pa su stoga povedeni važni pregovori o braku kojim bi se on još čvršće vezao za dinastiju Paleologa. Tako je došlo do ženidbe despota Stefana sa Jelenom, ćerkom Frančeska II Gatiluzija, gospodara Lezbosa. To što će postati budući carski rođak (Jelenina sestra Evgenija bila je supruga Jovana VII), bio je samo formalni povod za dobijanje despotskog dostojanstva. Titulu despota Stefan je nosio do kraja svog života.To najbolje svedoče potpisi sa njegovih povelja. Ta titula je donosila ugled vladaru u srpskoj sredini, koja je visoko cenila vizantijske institucije. To je bila prednost koju je Stefan stekao u očima savremenika, ali i korist u odnosu na srodnike i suparnike u unutrašnjim borbama u Srbiji (Vuk Lazarević i Brankovići). Iako je za Vizantiju to bilo vreme „carstva koga nema“, uloga Vizantije u svetu, i njen ugled, nadilazili su njene trenutne mogućnosti. Carstvo je živelo od stare slave, a svi savladari XV veka, i dalje su se ponosili ako bi kojim slučajem bili deo te slavne prošlosti. Vizantija je i dalje stajala na vrhu lestvice država srednjeg veka, kao jedini, pravi naslednik Rimskog carstva i ideje o univerzalnom hrišćanskom carstvu. Iako je bila na ivici propasti, zbog osmanske najezde, ona je smogla snage i volje, kako bi dodelila Stefanu Lazareviću despotsku titulu. Na taj način želela je da Srbiju još tešnje veže za sebe i u nekoj daljoj perspektivi privuče državnoj politici Vizantije. Nakon toga izbija građanski rat i bitka kod Tripolja u kojoj je Stefan savladao vojsku kojom je komandovao Đurađ Branković uz podršku Osmanlija i Uglješe Vlatkovića koji je se u toku okršaja iznenada pridružio Stefanu. Pobeda kod Tripolja, omogućila je Stefanu da povrati svoju vlast i uticaj u Srbiji, što je dodatno učvrstio tokom narednih godina.

Mermerna ploča sa natpisom o popravci dela Carigradskih bedema o trošku despota Đurđa, 1448. godine

Posle dolazi i do sukoba unutar Osmanske države i njenih pretendenata na presto Muse i Sulejmana, gde se Brankovići i Lazarevići ponovo nalaze na zaraćenim stranama, svako sa svojim turskim saveznikom. Tada je izbila bitka kod Kosmidiona, nadomak samog Carigrada, posle koje je Stefanu 1410. g. opet u Carigradu priređen svečani doček i gde mu je iznova potvrđena despotska titula, on se potom u Srbiju vraća morskim putem,. Nedugo zatim, veze sa Vizantijom su oslabile, jer se Stefan okreće Ugarskoj. Stefan Lazarević je očigledno procenio da mu prijateljski odnosi sa slabom i rasparčanom Vizantijom ne donosi mnogo koristi pa je oslonca našao u svom severnom susedu, što je i urodilo plodom dobijanjem novih severnih teritorija na upravu. Tada dolazi i do izmirenja, nakon pogubljenja Vuka Lazaraevića i Lazara Brankovića od strane Muse, dva ljuta neprijatelja i suparnika despota Stefana i Đurđa Brankovića  što se kao posledica manifestuje i Đurđevom drugom po redu ženidbom sa Irinom Kantakuzinovom 1414. godine i njegovom, za razliku od Stefana, približavanju Vizantiji i hrišćanskom savezu. Irina Kantakuzin (iz narodnih pesama prokleta Jerina), na srpski dvor došla je iz Soluna (poticala je iz one grane Kantakuzina, koja se početkom XV veka nastanila u Solunu). Uskoro vizantijski despot, odlikovan na carskom dvoru Paleologa, postaje ugarski velikaš i dostojanstvenik dvora Žigmunda Luksemburškog. Malo kasnije, Osmanlije se posle građanskog rata izdižu i opet dolaze do izražaja na Balkanu. Nakon neuspele opsade vizantijske prestonice Turci na čelu sa energičnim Muratom II 1423.g. ponovo upadaju u južnu Grčku, čitava Moreja je opustošena. Vizantijska vlada je jedva uspela da nekako iznađe način za  primirje i potpisivanje mirovnog ugovora do kojeg je došlo 1424. g.  gde se ona obavezala i na plaćanje danka. Na taj način Vizantija još jedanput potpada pod vazalni odnos prema Osmanlijama, koga se bila oslobodila posle Angorske bitke. Turci su ubrzanim jurišom zauzeli i Solun 1430. godine. O očajničkom položaju, tražeći saveznike car Jovan VIII dospeva do Budima gde je primljen od strane Žigmunda, a na sastanku je pored njih dvojice učestvovao i Visoki Stevan.  

Nakon smrti Stefana Lazarevića na čelo Srbije dolazi Đurađ Branković koji će vladati sve do 1456. Po njegovom dolasku na presto on odmah dobija titulu despota od cara iz Carigrada, njegovom svečanom krunisanju prisustvovala je cela njegova porodica, koja je inače i prikazana na Esfigmenskoj povelji, razume se i predstavnici svetovne i duhovne vlasti, sam taj čin upriličen je u Žiči. Srbija se tada nalazila na poprištu sukoba između Turaka i Ugarske. Uporedo s tim car Jovan uspeva da nekako nametne svoju vlast u Moreji. U to vreme došlo je do solidarnosti dve hrišćanske države, kojima je pretila zajednička opasnost od muslimanskih osvajača. Vizantijski istoričar, Atinjanin Laonik Halkokondil, koji detaljno prikazuje epohu osmanlijskih osvajanja i propasti Vizantije, prikazujući borbe balkanskih naroda s Osmanlijama, Halkokondil, kao i drugi istoričari ove epohe, ne ispoljava prema tim narodima ono oholo prezrenje koje su prema njima pokazivali vizantijski pisci prethodnih vekova, već govori o Južnim Slovenima sa simpatijom kao o sapatnicima Vizantinaca. Valja spomenuti da su dolaskom Jerine u Srbiju sa njom pristigli i mnogobrojni Grci koji su zauzimali mnoge položaje na srpskom dvoru, deo njih je živeo u Novom Brdu sa svojim porodicama. Jedan od njih je njen brat Georgije, koji je se sa svojim bratom Tomom takođe pridružio sestri u Smederevu. Duže vreme boravio u Srbiji, gde je i njegova ćerka bila Ana rođena i odrasla. Za Vladislava, sina hercega Stefana Kosače, verena je 1453. Tri godine kasnije verenici su sklopili brak, koji je utvrdio mir između despota Đurđa i hercega Stefana. Tomina ćerka Jelena Paleolog bila je udata za trećeg Đurđevog sina, Lazara Brankovića potonjeg despota i obeležila je poslednje dane srpske despotovine. Đurađ za vreme primirja između Ugarske i Osmanskog carstva iznalazi mir, ali ni predaja Mare sultanovom haremu ga nije spaslo turskog napada, oni nikako nisu verovali despotu, smatrali su ga za ugarskog eksponenta i gledali ga sa ogromnim podozrenjem i sumnjom. Srbija postaje kolateralna šteta i njene teritorije usled osmansko-ugarskog rata bivale su pljačkane i pustošene, propast Srbije je bio očigledan i desio se 1439 god. kada je prvi put potpala pod tuđinsku vlast, prilikom odbrane Smedereva, mnogobrojni Grci su se istakli u borbama protiv Turaka. No uskoro, nakon Muratovog oslepljivanja dvojice Đurđevih sinova, uz pomoć sultanije Mare on stupa u pregovore sa sultanom i šalje poslanstvo u Jedrene. Despot Đurađ imao je poseban ugovor sa sultanom. Murat mu je vratio oslepljene sinove i zemlju sa dvadeset četiri grada. Despot se obavezao da će mu biti „večni prijatelj“ i da će plaćati godišnji danak. U avgustu mesecu 1444. godine Đurađ je otišao u Smederevo. Despot je posle toga imao dobre odnose sa sultanom, a na bilo kakav sukob više nije čak ni pomišljao. Konstantin Dragaš, pak na jugu grčke niže uspehe, osvojio je nekoliko gradova i celu Atiku, to je dalo nadu da se može povratiti sjaj nemoćnoj Carevini. Međutim san o ponovnom preporodu ubrzo je srušen 1446. godine kada je pod vođstvom Murata izvršeno nezapamćeno pljačkanje Peloponeza. Nakon Hunjadijevog poraza protiv Turaka, Vizantija se nalazi u bezizlaznom i bespomoćnom položaju, sve nade uprte u zapad su nestale, čekao se samo konačni trenutak propasti nje kao i srpske države. Godine 1448. na presto, posle smrti Teodora II dolazi Konstantin HI Paleolog Dragaš, treći sin Manojla II Paleologa i Srpkinje Jelene Dragaš, kćeri Konstantina Dejanovića koji je krunisan uz tursku saglasnost u Moreji, a tek godinu kasnije dospeva u Carigrad.

Opsada Carigrada. Detalj sa freske spoljašnje fasade crkve u Vatra Moldovicei, Rumunija, prva polovina XVI veka

Epilog

Posle smrti dugogodišnjeg osmanskog sultana Murata II 1451. dolazi devetnaestogodišnji mladi i ambiciozni Mehmed II Osvajač koji konačno opseda i napokon osvaja carsku prestonicu Carigrad u aprilu 1453. godine u kome junački svoj život gubi  poslednji vizantijski car, ujedno i jedini koji je na tom tronu ikada bio srpskog porekla,on je predstavljao simbol borbe ova dva pravoslavna naroda protiv zajedničkog neprijatelja, njime se i završava priča o vizantijsko-srpskim odnosima, tragičan događaj koji je sticajem okolnostio bio odlagan stotinama godina usledio je i nagovestio pad Smedereva poslednje prestonice srpske despotovine 1459. godine. Tako Vizantija i Srbija doživljavaju identičnu sudbinu, ono što je samo, naizgled, pomoglo Srbiji da koju godinu duže živi nego Vizantija, jeste njeno veće bogatstvo zbog eksplotacije rudnika, povremeno oslanjanje na Ugrasku, i geografska udaljenost od glavnih pravaca turskog prodiranja.

Vidi još

• Istorija Srbije u srednjem veku
• Vizantija
• Pokrštavanje Slovena
• Sprsko-vizantijski stil
• Vizantijsko-srpski ratovi
• Srpska despotovina
• Srpsko srednjevekovno pravo

Literatura

• Ilustrovana istorija Srba. Knj. 1 / Knj. 2 V. Ćorović, Politika: Narodna knjiga, 2005.
• Istorija Vizantije / Georgije Ostrogorski, Miba books, 2017.
• Uporedna pravna tradicija / S. Avramović i V. Stanimirović, Pravni Fakultet 2017.
• Srpska pravna istorija / Z. Mirković, Pravni fakultet 2019.
• Sveti Sava: princ i prosvetitelj / Grupa autora, Svetigora; redakcija mitropolije crnogorsko-primorske, Cetinje 2006.