Godine 1922. se sa porodicom preselio u Peć, gde je završio osnovnu školu i nižu gimnaziju, dok je više razrede gimnazije pohađao je u Prizrenu. Nakon mature, 1933. upisao je Pravni fakultet u Beogradu, gde se priključio revolucionarnom studentskom pokretu. Iste godine je primljen u članstvo Saveza komunističke omladine, a naredne 1934. u članstvo Komunističke partije. Tokom boravka u Beogradu, radio je u partijskoj tehnici na izdavanju lista Mladi komunist, zbog čega je početkom 1935. uhapšen. Nakon nekoliko meseci provedenih u istražnom zatvoru, bio je proteran u Peć, gde je nastavio sa svojom partijskom aktivnošću.
U leto 1937. radio je na stvaranju Oblasnog komiteta KPJ za Kosovo i Metohiju, nakon čega je imenovan za njegovog sekretara. U jesen iste godine se razboleo od tuberkuloze, zbog čega je čitavu 1938. i polovinu 1939. proveo na lečenju na Golniku. Juna 1939. učestvovao je na savetovanju rukovodstva KPJ na Šmartnoj gori. Nakon povratka na Kosovo i Metohiju, krajem avgusta iste godine radio je na borbi protiv frakcionaštva, a u septembru je ponovo bio izabran za sekretara Oblasnog komiteta za Kosmet. Maja 1940. organizovao je demonstracije u Peći, nakon čega je uhapšen i sproveden u beogradski zatvor „Glavnjaču”, odakle je pušten zbog ponovnog pogoršanja zdravstvenog stanja. Avgusta 1940. izabran je za člana Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru, a u oktobru je učestvovao na Petoj zemaljskoj konferenciji KPJ.
Nakon okupacije Jugoslavije1941. radio je na organizovanju Narodnooslobodilačkog pokreta na Kosovu i Metohiji, ali je polovinom jula bio uhapšen i interniran u logor u Albaniji. Na inicijativu Oblasnog komiteta KPJ za Kosmet, a uz pomoć albanskih komunista oslobođen je iz logora, nakon čega je u oktobru 1941. imenovan za delegata CK KPJ u Albaniji sa zadatkom da radi na okupljanju komunističkih grupa, stvaranju KP Albanije i organizovanju oslobodilačke borbe. Njegovom inicijativom najpre je novembra 1941. formirana Komunistička partija, a potom su formirani Glavni Narodnooslobodilački odbor, Glavni štab NOV Albanije i Antifašističko nacionalnooslobodilačko veće. Zajedno sa Enverom Hodžom i drugim albanskim komunistima, aktivno je radio na organizovanju Narodnooslobodilačke borbe u Albaniji.
Septembra 1944. na poziv Vrhovnog štaba NOV i POJ došao je na Vis, odakle je upućen na Kosovo i Metohiju, gde je ponovo preuzeo dužnost sekretara Oblasnog komiteta. U završnom periodu Narodnooslobodilačkog rata u Jugoslaviji aktivno je radio je na razvoju narodne vlasti na Kosovu i Metohiji, kao i masovnijem uključivanju albanskog stanovništva u Narodnooslobodilački pokret. Kao jednu od vodećih ličnosti partizanskog pokreta na Kosmetu, u atentatu ga je 13. marta 1945. u Prištini ubio albanski nacionalista Haki Taha.
Za narodnog heroja proglašen je 12. marta 1945. godine.
Miladin Popović je rođen 23. septembra1910. godine[v] u selu Lopate, kod Lijeve Rijeke, koja se nalazi na polovini puta između Podgorice i Andrijevice. U vreme njegovog rođenja, selo Lopate je brojalo oko dvadesetak domova, a najbrojnije porodice su bili Miloševići, Đukići i Vesovići, dok je Popovića bilo u šest domova. Oni s bili ugledna crnogorska porodica — Miladinov pradeda Risto Popović je bio prvak i potkomandir Lijeve Rijeke; Miladinov deda Dmitar je bio pravoslavnisveštenik, a poginuo je predvodeći četu u borbi sa Turcima kod manastira Morača; Miladinov otac Jevrem (1875—1958) je bio oficir Crnogorske vojske. Jevrem Popović se 1906. godine oženio Stanom Radonjić (1889—1955), iz sela Ubli u Kučima i sa njom dobio dvojicu sinova — Mihaila, rođenog 1909. i Miladina, rođenog 1910. godine.[5]
Miladin i njegov stariji brat Mihailo su detinjstvo proveli u rodnom selu, odrastajući uz majku i babu i pradedu Rista, koji je bio u dubokoj starosti. Njihovi stričevi i otac Jevrem, su tokom 1912. i 1913. godine bili učesnici Balkanskih ratova, a od 1914. godine i Prvog svetskog rata. Nakon okupacije Crne Gore, 1916. godine Jevrem Popović je kao oficir Crnogorske vojske bio interniran u logor Boldogasonj u Mađarskoj, a njegovoj porodici su austrougarske okupacione vlasti oduzele svu stoku i životne namirnice. Čitava porodica Popović je tako bila ostavljena bez sredstava, pa su se morali hraniti šumskim plodovima i dr. Početak okupacije je prekinuo i Miladinov polazak u osnovnu školu, a on je potom zajedno sa starijim bratom morao učestvovati u sitnjenju kamena za izgradnju puta koji je okupator gradio za svoje potrebe od Podgorice do Mateševa, preko Lijeve Rijeke. Kao naknadu za ovaj posao oni su dobijali obrok, koji su potom delili sa ukućanima. Surova okupacija i gladovanje, prouzrokovali su razne bolesti, a kao dugotrajna posledica kod Miladina i njegovog brata se javila tuberkuloza, od koje su patili do kraja života.[5]
Varošica Peć početkom 1920-ih godina
Posle završenog Prvog svetskog rata, 1918. godine Miladinov otac Jevrem se vratio iz logora i u novoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca je postao oficir Jugoslovenske vojske. U činu kapetana prve klase preuzeo je komandu nad jednom četom u 38. pešadijskom puku u Podgorici. Dok je on službovao u Podgorici, porodica je još neko vreme ostala u selu, pa je Miladin u Lijevoj Rijeci završio drugi i treći, a u Podgorici četvrti razred osnovne škole. Kada je 1922. godine Miladinov otac otišao u penziju, on se sa porodicom preselio u Peć. U centru varoši je kupio plac, na kome je izgradio kuću u koju se porodica uselila sredinom 1924. godine. Ovde je Miladin završio četiri razreda gimnazije i malu maturu, a radi nastavka školovanja je morao da pređe u Prizren, gde je završio više razrede gimnazije i veliku maturu 1933. godine. Pošto je u sedmom razredu bio isključen iz gimnazije, taj razred je vanredno polagao u Prištini.[5][2]
U toku školovanja Miladin je bio osrednji đak. Najviše je voleo literaturu, a posebno narodne pesme koje je zavoleo još u detinjstvu odrastajući uz pradedu Rista. Rado je čitao istorijsku i geografsku literaturu, a od stranih jezika je posebno voleo francuski jezik. U višim razredima gimnazije Miladin je počeo da se interesuje za društvena i politička dešavanja, pa se našao u krugu desetak mladića koji su počeli da se interesuju za marksizam. Njegovo političko delovanje prvi put je od strane školskih organa registrovano u sedmom razredu gimnazije, u toku školske 1931/1932. godine, pa je početkom 1932. godine bio isključen iz Prizrenske gimnazije. Nakon preseljenja u Metohiju, Miladin i njegov brat Mihailo nisu prekinuli kontakt sa svojim rodnim krajem u Lijevoj Rijeci, pa su uvek kada su imali vremena tamo odlazili. Dolazeći preko letnjeg raspusta u rodno selo, Miladin je ovde okupljao veći broj omladinaca — đaka i studenata i sa njima pričao o društvenim i političkim problemima i prenosio im svoja marksistička gledišta na ove teme.[5][2]
Nakon položene mature Miladin je 1933. godine upisao Pravni fakultet u Beogradu. Odmah po dolasku na studije on se povezao sa revolucionarnim studentskim pokretom i zbog zapažene aktivnost je već krajem iste godine bio primljen u tada ilegalni Savez komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ). Već početkom naredne 1934. godine Miladin je bio primljen i u članstvo Komunističke partije Jugoslavije (KPJ). Kako je brzo ušao u red najaktivnijih i najistaknutijih studenata-komunista, krajem iste godine je postao član Mesnog komiteta SKOJ-a za Beograd. Takođe, u toku iste godine je bio angažovan na veoma odgovornom poslu u tehnici Oblasnog komiteta SKOJ-a za Srbiju, a od marta 1935. u tehnici Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju. Pošto je bio visok i krupan, još na početku studija Miladin je od svojih drugova dobio nadimak „Top”. Ovaj nadimak ipak nije prikazivao samo njegovu fizičku stranu, već i njegovu upornost u radu na izvršavanju partijskih zadataka.[6][2]
U jesen 1934. godine, pred svoj odlazak u Francusku, gde je stradao u Marsejskom atentatu, kralj Aleksandar Karađorđević je posetio Peć. Iako malobrojni, komunisti Peći su nakon ove posete pripremili dva proglasa — Radnom narodu Metohije i Radnoj omladini sela i grada, studentima i gimnazistima, koji su potom bili rasturani u gradu i njegovoj okolini. Policija je strpljivo pratila rad mlade komunističke organizacije i polovinom januara 1935. godine je uhapsila dvojicu istaknutih pećkih komunista — Boru Vukmirovića i Mitra Radusinovića. Iako su tokom istrage bili mučeni, oni nisu ništa priznali. Policija je nastavila sa hapšenjima i uhapsila je nekoliko učenika Pećke gimnazije. Miladin se u ovo vreme nalazio u Beogradu i nije poznato da li je imao veze sa ovim akcijama pećkih komunista, ali je u toku istrage i on bio uhapšen i sproveden u pećki zatvor, poznat kao „Šeremetovača”. U toku istrage je bio tučen i maltretiran, a kako ništa nije priznao bio je oslobođen i pušten na slobodu. Pred sud su izvedeni samo Vukmirović i Radusinović, koji su osuđeni na nekoliko meseci zatvora.[6]
Nakon povratka u Beograd, Miladin je nastavio sa ilegalnim radom u partijskoj tehnici na pripremanju lista Mladi komunist, koji je bio organ Oblasnog komiteta SKOJ-a za Srbiju i čiji je prvi broj izašao 1. maja1934. godine. Krajem novembra i početkom 1935. godine beogradska policija je uspela da otkrije i uhapsi oko 150 članova Komunističke partije, koji su delovali u Pokrajinskom komitetu za Srbiju, Mesnom komitetu za Beograd, Rejonskim komitetima, kao i partijskoj tehnici. Među uhapšenima su bili — Đorđe Mitrović, Trajko Stamenković, Svetozar Vukmanović, Filip Bajković, Petar Velebit, Bosa Cvetić i dr. U istražnom zatvoru Uprave grada Beograda, poznatom kao „Glavnjača” Miladin je ponovo bio tučen i maltretiran. Teretili su ga da je Lepi Momirović diktirao komunističke sastave koje je ona kucala na matrici za umnožavanje, ali uprkos batinama nije ništa priznao. Zajedno sa drugim optuženima je nakon nekoliko meseci izveden pred Državni sud za zaštitu države, ali je usled nedostatka dokaza bio oslobođen.[6][7]
Višemesečni boravak u zatvoru i policijska tortura, narušili su Miladinovo zdravlje pa mu se ponovo aktivirala tuberkuloza. Prilikom puštanja iz zatvora, bio je proteran u mesto boravka i zabranjeno mu je da napušta Peć, bez odobrenja policije. Nakon dolaska u Peć Miladin se povezao sa pećkim komunistima i nastavio sa političkim delovanjem. Kraće vreme je radi lečenja boravio u rodnom kraju u Lijevoj Rijeci, što je takođe iskoristio za politički rad pa je tamo formirao prvu partijsku ćeliju. Prilikom svečanog puštanja u rad železničke pruge između Kosova Polja i Peći, na Petrovdan 12. jula 1936. godine, komunisti iz Peći su odlučili da na železničkoj stanici u Peći, gde je trebalo da dođu mnogi ugledni gosti, organizuju demonstracije. U Peći se tada nalazilo i nekoliko studenata-komunista koji su pomogli partijskoj organizaciji u realizaciji ovog protesta. Uprkos odluke, da zbog lošeg zdravlja ne učestvuje u ovoj akciji, Miladin se pridružio demonstrantima, ali ih je morao napustiti pre početka hapšenja, kojom prilikom je uhapšeno 30 lica.[6][8]
Pećki komunisti su u jesen 1936. godine veliku pažnju posvetili opštinskim izborima na teritoriji Dunavske i Vardarske banovine, koji su bili zakazani za decembra. Oni su počeli da se zalažu za ulazak u opštine onih ljudi koji uživaju narodno poverenje, ali ova ideja nije nalazila na razumevanje i podršku tadašnjih političkih partija. Na teritoriji baranske opštine u Pećkom srezu, komunisti su uspeli da uspostave saradnju sa jednim od nosilaca liste tada vladajuće Jugoslovenske radikalne zajednice Ali Hadžijom i on je na svojim skupovima dozvolio da učestvuju i istupaju komunisti. On se time svrstao u red opozicionara i neprijatelja vlasti, pa je na dan izbora 6. decembra 1936. godine u selu Barane, kod Peći, usled odaziva velikog broja ljudi na izbore, koji su uglavnom glasali za njegovu listu, izborna komisija počela da falsifikuje rezultate. Ovo je izazvalo bes veće grupe meštana koji su došli na izborno mesto i uništili izborni materijal. Nakon ovoga je intervenisala žandarmerija i u tim sukobima je stradalo sedmoro, a ranjeno više od 30 lica, među kojima je bilo i Srba i Albanaca. Miladin Popović je bio inicijator da Mesni komitet KPJ za Peć povodom ove tragedije izda proglas na srpskom i albanskom jeziku, u kome su bili oštro osuđeni pokolj i politika terora.[9][10]
Poštanska marka PTT Jugoslavije sa likom Miladina Popovića izdata 1985. godine povodom 40. godina Pobede nad fašizmom
U leto 1936. godine je izbio građanski rat u Španiji, a novembra iste godine u listu „Proleter“ bio je objavljen članak Josipa Broza Tita, u kome je on u ime Centralnog komiteta KP Jugoslavije pozvao sve komuniste i antifašiste da se uključe u odbranu Španske republike. Početkom 1937. godine politički i organizacioni sekretari KPJ — Milan Gorkić i Adolf Muk su zakupili francuski brod „La Kors” koji je imao zadatak da na Crnogorskom primorju ukrca oko 300 dobrovoljaca, koje je organizovao Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru. U prikupljanju dobrovoljaca za Španiju, učestvovali su i komunisti iz Peći koji su uspeli da organizuju grupu od 23 dobrovoljca. Jedan od njih je bio i Miladin Popović koji je bio vođa grupe koja je iz Peći preko Podgorice stigla u Virpazar, a odatle se pešice uputila prema jadranskoj obali. U selo Mišići, kod Čanja su stigli 3. marta i povezali se sa drugim dobrovoljcima. Obaveštena od strane italijanske tajne službe, jugoslovenska policija je otkrila komunističku nameru i u noći 3/4. marta, osujetila odlazak dobrovoljaca, a mnoge i pohapsila.[9]
Još krajem 1936. godine, usled policijske provale u partijsku organizaciju u Crnoj Gori, veza između Mesnog komiteta KPJ za Peć i Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak je bila prekinuta. Tada vodeći pećki komunisti — Radovan Vuković i Miladin Popović su odlučili da se preko partijskih organizacija koje su delovale u Kosovskoj Mitrovici, Prištini i Vučitrnu povežu sa Pokrajinskim komitetom KPJ za Srbiju. Sreten Žujović, član CK KPJ koji je bio zadužen za obnavljanje partijskih organizacija u Srbiji, aprila 1937. godine je u Peć uputio Krstu Popivodu sa zadatkom da dobije osnovne informacije o stanju partijske organizacije u Peći, ali i čitavoj Metohiji. Nakon Popivodinog povratka iz Peći, Žujović je u julu iste godine uputio Momu Markovića sa zadatkom da obiđe partijske organizacije na Kosovu i Metohiji i izvidi mogućnost stvaranja zasebnog Oblasnog komiteta. Nakon obilaska partijskih organizacija u Kosovskoj Mitrovici, Trepči i Vučitrnu, Marković je došao u Peć. Ovde se najpre susreo sa Miladinom Popovićem, koga je poznavao još sa Beogradskog univerziteta, a potom i sa drugim istaknutim pećkim komunistima, među kojima su bili — Boro Vukmirović, Ramiz Sadiku, Radovan Zogović, Vidak Marković, Radomir Gerić i dr.[9][11][10]
Uvidevši da je partijska organizacija u Peć najjača na Kosmetu, Moma Marković je odlučio da ovde formira Oblasni komitet KPJ za Kosovo i Metohiju. U tom cilju je 25. jula 1937. godine na Crnom vrhu iznad Peći održana Prva oblasna konferencija KPJ za Kosovo i Metohiju. Konferenciji je prisustvovalo dvadesetak komunista iz Peći, dok predstavnici partijskih organizacija sa Kosova nisu bili prisutni.[g] U toku rada Konferencije, bilo je podneto pet referata — Miladin Popović je izneo referat o političkim pitanjima, u kome je izneo političke prilike u svetu i zemlji, a posebno na Kosovu i Metohiji; Boro Vukmirović je podneo referat o organizacionim pitanjima, u kome je ukazao na stanje partijskih organizacija, kao i na potrebu njihovog daljeg razvoja i učvršćivanja; Vidak Marković je podneo referat o nacionalnom pitanju, u kome je analiziran težak položaj Albanaca u Kraljevini Jugoslaviji; Andro Čukić je podneo referat o sindikalnom pitanju, a Aca Marković o trockističkim pojavama. Na kraju Konferencije formiran je Oblasni komitet u koji su ušli — Andro Čukić, Ramiz Ćema, Ramiz Sadiku, Boro Vukmirović kao organizacioni i Miladin Popović, kao politički sekretar.[d] Tada formirani Oblasni komitet KPJ za Kosovo i Metohiju se sve do avgusta 1940. godine nalazio u sastavu Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru, Boku, Sandžak i Kosovo i Metohiju.[9][11][13][10]
Miladin nije odustajao od ideje o odlasku u Španiju, gde bi se u redovima Internacionalnih brigada borio protiv fašizma. U toku leta 1937. godine je okupio novu grupu dobrovoljaca i sa njima krenuo put Španije. U blizini jugoslovensko-austrijske granice ova grupa je bila otkrivena i uhapšena. Miladin je tada bio proteran u rodno mesto, do koga je etapno sprovođen od jedne do druge žandarmerijske stanice. Ovo takozvano „šut putovanje” umelo je da se oduži i potraje i nekoliko nedelja, sa dužim zadržavanjima u pojedinim žandarmerijskim stanicama. Takođe, ova sprovođenja su bila praćena i policijskom torturom, što se odrazilo na Miladinovo zdravlje i ponovno pojavljivanje tuberkuloze. Usled teškog zdravstvenog stanja, Miladin je čitavu 1938. i dobar deo 1939. godine proveo u poznatom lečilištu za plućnu tuberkulozu na Golniku, kod Kranja.[9] U toku boravka na lečenju Miladin nije prekidao vezu sa partijskom organizacijom. Juna 1938. godine studenti Beogradskog univerziteta, koji su bili sa Kosova i Metohije su u znak protesta protiv akcije vlasti Kraljevine Jugoslavije, koja je u toku kolonizacije Kosova i Metohije oduzimala zemlju Albancima i dodeljivala je kolonistima, napisali letak koji je potom bio deljen po mestima na Kosmetu. Miladin je aktivno učestvovao u pripremi ovog teksta i bio prvi od ukupno 67 studenata koji su potpisali ovaj letak.[14][15]
Početkom juna 1939. godine Miladin je iz Golnika otišao u Tacen, kod Ljubljane, gde je na Šmartnoj gori9. i 10. juna održano zemaljsko savetovanje rukovodećeg kadra KPJ, kojim je rukovodio generalni sekretar KPJ Josip Broz Tito. Na ovom savetovanju prisustvovao je 31 delegat iz svih krajeva Jugoslavije, izuzev Makedonije i Dalmacije. Tito je na savetovanju podneo referat o stanju u partiji, a pred njega su na savetovanju govorili — Edvard Kardelj, Ivo Lola Ribar, Franc Leskošek i Aleksandar Ranković.[16] Nakon savetovanja Miladin se ponovo vratio na Golnik, ali je intenzivirao vezu sa partijskom organizacijom, posebno nakon saznanja da je po izlasku sa robije isključeni član Politbiroa CK KPJ Petko Miletić došao u selo Slatina, kod Vučitrna gde mu je bila kolonizovana familija. On je tada otpočeo sa frakcionaškim delovanjem, obilazio je partijske organizacije po Metohiji, Crnoj Gori i Makedoniji i unosio zabunu u partijske redove.[đ] Oblasni komitet KPJ za Kosovo i Metohiju i Mesni komitet KPJ za Peć, predvođeni Borom Vukmirovićem i Ramizom Sadikom, su mu se suprotstavili, ali nisu uspeli da u potpunosti likvidiraju pojavu frakcionaštva. U toku leta 1939. godine Miladin je nakratko boravio u Peći i o stanju u partijskim organizacijama i štetnom delovanju Petka Miletića informisao generalnog sekretara KPJ. Pošto se krajem avgusta u potpunosti oporavio, Miladin je napustio Golnik i vratio se u Metohiju, gde je odmah započeo sa obilaskom partijskih organizacija.[18][15]
Neposredno po dolasku na Kosovo i Metohiju, Miladin se zajedno sa Borom Vukmirovićem avgusta 1939. godine u Đakovici susreo sa Eminom Duraku i Fadiljom Hodžom, koji su iz Albanije došli po nalogu skadarske komunističke grupe sa zadatkom da uspostave vezu sa Oblasnim komitetom KPJ za Kosovo i Metohiju. Miladin je o ovom susretu obavestio generalnog sekretara KPJ, koji mu je u toku septembra uputio direktivu da uspostavi vezu sa komunističkim pokretom u Albaniji.[19] Krajem septembra u selu Vitomirici, kod Peći održana je Druga oblasna konferencija KPJ za Kosovo i Metohiju. U toku rada Konferencije, bila su podneta tri referata — Miladin Popović je podneo referat o političkoj situaciji; Mileva Vuković referat o radu sa omladinom i ženama i Krsto Filipović o radu u sindikatima. Na Konferenciji je izvršen obračun sa frakcionašima koji su potpali pod uticaj Petka Miletića. Ovu „desnu grupu” predvodio je Andro Čukić, a među isključenim članovima KPJ bili su — bivši politički sekretar Oblasnog komiteta Petar Radović,[e] Veco Abramović, Božo Miletić, Zejnelj Salihu i dr. Ova isključenja iz KPJ bila su izvršena na osnovu odluke CK KPJ o isključenju Petka Miletića iz partije, koja je bila objavljena u listu „Proleter”, a potvrdio ih je Treći plenum Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru, Boku, Sandžak i Kosovo i Metohiju. Na Konferenciji je reorganizovan Okružni komitet koji je nakon toga imao 11 članova, kao i Biro Oblasnog komiteta koji su činili politički sekretar Miladin Popović i organizacioni sekretar Boro Vukmirović. Tada je bio formiran i Okružni komitet SKOJ-a za Kosovo i Metohiju za čijeg je sekretara bila izabrana Mileva Vuković. Neposredno pre povratka Miladina Popovića na Kosmet, početkom avgusta 1939. godine u okolini Podgorice je bila održana Sedma pokrajinska konferencija KPJ za Crnu Goru, Boku, Sandžak i Kosovo i Metohiju na kojoj su za članove Pokrajinskog komiteta, bila izabrana i dva člana iz Metohije — Boro Vukmirović i Mileva Vuković.[18][21][22]
Nakon Oblasne konferencije rukovodstvo KPJ na Kosmetu je izdalo dve okružnice u kojima je partijskim organizacijama i članovima partije objašnjen stav i mere koje su bile preduzete u borbi protiv frakcionaštva. Takođe, širom mesta na Kosovu i Metohiji je bio rasturan Proglas Centralnog komiteta KPJ povodom nemačkog napada na Poljsku i početka Drugog svetskog rata. Ovim povodom su održavani mnogi skupovi i sastanci na kojima je tumačena aktuelna situacija u svetu, kao i zahtevano pravo glasa žena i druge partijske akcije. Poseban uspon doživele su skojevske organizacije, koje su sprovodile razne omladinske akcije — održavane su omladinske političke konferencije, izleti, posela, sakupljanje priloga za nabavku revolucionarne literature, a oživeo je i rad komunista u sportskim i omladinskim udruženjima. I pored većeg angažovanja, Oblasni komitet u ovom periodu nije uspeo da oko svoje politike u značajnijem broju okupi albansko stanovništvo, pa je veća pažnja na angažovanju Albanaca bila usmerena na delovanje Okružnog komiteta SKOJ-a među mladim Albancima od kojih su mnogi postali skojevci. Jednu od većih akcija u ovom periodu komunisti Peći su izveli 11. maja 1940. godine kada su na pijačni dan na Žitnoj pijaci organizovali protest protiv skupoće i profašističke politike Vlade Cvetković-Maček. Govornici na protestu bili su komunisti Vasilije Đukić i Radoslav Burić, ali su se odmah na pijaci pojavili žandarmi sa namerom da rasture protestni zbor. Ubrzo je došlo do sukoba sa žandarma u kome je bilo ranjeno više od 10 demonstranata (među kojima i Mićo Gilić), a njih 28 je uhapšeno i sprovedeno u pećki zatvor „Šeremetovača”. Među uhapšenima je bio i Miladin Popović, kao i grupa istaknutih pećkih komunista — Mitar Radusinović, Stanko Burić, Milivoje Todorović, Boško Tomković, Aca Marković, Milutin Pavličić i dr. Narednog dana su otpočela saslušavanja uhapšenih, a u znak protesta protiv policijske torture Miladin je uhapšenima savetovao da odbiju da potpišu zapisnik. U toku sledeće noći, izdvojena je grupa od 11 uhapšenih, koji su bili okarakterisani kao vođe demonstracija i oni su sprovedeni u Beograd, gde su smešteni u zatvor Uprave grada Beograda poznat kao „Glavnjača”. Ovde je Miladin ostao preko mesec i po dana, nakon čega je zbog pogoršanja zdravstvenog stanja bio pušten na slobodu i proteran u Peć.[18][17][23]
Nakon povratka u Peć, Miladin se uprkos lošem zdravstvenom stanju ponovo posvetio partijskom radu. U toku jula 1940. godine zajedno sa Krstom Popivodom delegatom CK KPJ pri Pokrajinskom komitetu KPJ za Crnu Goru, obišao je partijske organizacije na Kosovu i Metohiji — u Peći, Đakovici, Prizrenu, Uroševcu, Prištini i Kosovskoj Mitrovici, gde su prisustvovali njihovim mesnim i sreskim konferencijama. Ove konferencije bile su završne pripreme za održavanje Treće oblasne konferencije KPJ za Kosovo i Metohiju, koja je održana krajem jula u selu Vitomirici, kod Peći. Na Konferenciji su prisustvovali delegati svih partijskih organizacija sa Kosova i Metohije, kao i instruktori CK KPJ pri Pokrajinskom komitetu KPJ za Crnu Goru — Krsto Popivoda i Vlado Popović. U toku Konferencije su bila podneta dva referata — o političkom pitanju koji je podneo Miladin Popović i o organizacionom pitanju koji je podneo Boro Vukmirović, a jedan od zaključaka Konferencije je bio da je glavni zadatak organizacije i celokupnog članstva rad na većem angažovanju Albanaca i njihovom okupljanju oko politike KPJ. Na kraju Konferencije je bio izabran novi Oblasni komitet čiji su članovi bili — Mileva Vuković, Dušan Mugoša, Pavle Jovićević, Ramiz Sadiku, Ali Šukrija, Milija Kovačević, Krsto Filipović, Predrag Ajtić, Velja Petrović i Ramiz Đema. Za političkog i organizacionog sekretara ponovo su bili izabrani Miladin Popović i Boro Vukmirović. Takođe, na Konferenciji su bili izabrani i delegati za Osmu pokrajinsku konferenciju KPJ za Crnu Goru, Boku, Sandžak i Kosovo i Metohiju.[24][25][26]
Generalni sekretar KPJ Josip Broz Tito, sa kojim je Miladin Popović imao nekoliko ličnih susreta — juna 1939, avgusta i oktobra 1940; februara i jula 1941. godine
Avgusta 1940. godine, Miladin Popović je sa još trojicom delegata Oblasnog komiteta — Borom Vukmirovićem, Ali Šukrijom, sekretarom MK KPJ za Kosovsku Mitrovicu i Milijom Kovačevićem, sekretarom MK KPJ za Đakovicu otišao na Žabljak, gde je u kući Tome i Anke Žugić u Žugića Barama, zaseoku sela Novakovići od 16. do 18. avgusta bila održana Osma pokrajinska konferencija KPJ za Crnu Goru. Konferenciji su prisustvovala 33 delegata, a bio je prisutan i generalni sekretar KPJ Josip Broz Tito, kao i delegati CK KPJ Ivan Milutinović i Krsto Popivoda. Tokom Konferencije je podneto nekoliko referata, a Milutin i Boro su uzeli učešća u raspravi nakon referata o političkim pitanjima, koji je podneo Blažo Jovanović i referata o organizacionim pitanjima, koji je podneo Krsto Popivoda. Miladin je prisutne delegate, kao i generalnog sekretara, informisao o razvoju partijske organizacije na Kosovu i Metohiji, političkom stanju i borbi protiv frakcionaških grupa, koje su se razvile delatnošću Petka Miletića. U vreme održavanja Konferencije Komunistička partija je na Kosovu i Metohiji imala četiri mesna komiteta sa ukupno 239 članova, od čega 23 Albanaca i 12 žena, dok je Savez komunističke omladine imao pet mesnih komiteta sa oko 1.200 članova. Od strane delegata sa Kosova i Metohije, na Konferenciji je iznet predlog da se Oblasni komitete za KiM odvoji od Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru i direktno poveže sa Centralnim komitetom KPJ, čime bi Oblasni komitet bio podignut na nivo Pokrajinskog komiteta. Generalni sekretar i prisutni delegati su prihvatili ovaj predlog i on je uzet u kao predlog o kome će razmatrati Peta zemaljska konferencija. Na kraju Konferencije je bio izabran novi Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru, Boku, Sandžak i Kosovo i Metohiju, među čije članove je bio izabran i Miladin Popović, a rukovodstvo Pokrajinskog komiteta su činili — Božo Ljumović, politički i Blažo Jovanović, organizacioni sekretar. Takođe, na Konferenciji je izabrano deset delegata za Petu zemaljsku konferenciju, među kojima su bili Miladin i Boro Vukmirović.[24][27][26]
Najveći, od odlaska u ilegalnost 1920. i najznačajniji, nakon Četvrtog kongresa1928. godine partijski skup jugoslovenskih komunista bila je Peta zemaljska konferencija KPJ održana od 19. do 23. oktobra 1940. godine u Dubravi, kod Zagreba. Ovoj Konferenciji je prisustvovalo 105 delegata iz čitave Jugoslavije, a Oblasni komitet za Kosmet su predstavljali Miladin Popović i Boro Vukmirović, koji su uzeli učešća u raspravama o određenim pitanjima. Boro je kao organizacioni sekretar, zajedno sa ostalim organizacionim sekretarima pokrajinskih komiteta podneo izveštaj o stanju u partijskoj organizaciji, dok je Miladin govorio o razvoju partije na Kosovu i Metohiji. U četvrtoj tački Rezolucije, koja je usvojena na Konferenciji, prihvaćen je predlog delegata sa Kosova i Metohije iznet na Osmoj pokrajinskoj konferenciji za Crnu Goru da se Oblasni komiteta KPJ za Kosovo i Metohiju odvoji od Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak i poveže direktno sa Centralnim komitetom KPJ. Na kraju konferencije je izabran novi Centralni komitet od 22 i novi Politbiro od 7 članova, kao i 16 kandidata za članove Centralnog komiteta.[ž] Iz Zagreba Miladin i Boro su se vratili u Peć, gde su odmah održali proširenu sednicu Oblasnog komiteta i na njoj prisutne informisali o odlukama donetim na Konferenciji.[24][27][29]
Nakon Pete zemaljske konferencije i osamostaljivanja Oblasnog komiteta KPJ za Kosovo i Metohiju intenzivirale su se veze sa Centralnim komitetom KPJ. Miladin je zbog ovoga češće odlazio u Beograd, gde je imao sastanke sa članovima Politbiroa CK KPJ koji su se nalazili u Beogradu — uglavnom Aleksandrom Rankovićem, Ivanom Milutinovićem i Milovanom Đilasom. Krajem decembra 1940. godine održano je prošireno savetovanje Oblasnog komiteta za Kosmet na kome su dodatno proučeni zaključci doneti na Petoj zemaljskoj konferenciji, a bili su podneti i referati o svim sektorima partijskog rada. Ovom savetovanju prisustvovao je i Ivan Milutinović član Politbiroa CK KPJ. Gotovo u isto vreme, veći broj članova KPJ sa Kosmeta — njih ukupno 57 bilo je mobilisano u rezervni sastav 56. pešadijskog puka u Đakovici. Vlast je ovo koristila kao vid izolacije komunista, onda kada policija nije imala dovoljno materijala za njihovo hapšenje. Jedan od mobilisanih bio je i član rukovodstva Oblasnog komiteta Krsto Filipović, koji je dobio zadatak da od mobilisanih komunista formira partijsku organizaciju. Zajedno sa članom Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru Mitrom Bakićem, koji je od strane CK KPJ bio zadužen za rad po vojnoj liniji, Filipović je formirao pukovski komitet koji je održavao sastanke sa svim mobilisanim članovima KPJ. Takođe, u toku oktobra u Peći je bila uhapšena grupa komunista, među kojima su bili Stanko Burić, Miloš Gilić, Pavle Jovićević, Mileva Vuković i dr. Oni su bili optuženi za organizaciju demonstracija od 11. maja i predati Državnom sudu za zaštitu države. Policija je sve više pratila rad komunista u Peći, pa su Miladin i Boro Vukmirović krajem 1940. i početkom 1941. godine morali preći u ilegalnost. Krajem januara Miladin i Boro su ponovo otišli u Zagreb, gde su pohađali jednomesečnu partijsku školu CK KPJ, kojom je rukovodio Krsto Popivoda. Zajedno sa još dvadesetak komunista, iz svih pokrajinskih komiteta oni su prisustvovali predavanjima koja su pored Popivode držali — Edvard Kardelj, Ognjen Prica, Ivo Lola Ribar, kao i generalni sekretar KPJ Josip Broz Tito. Nakon završetka partijske škole početkom marta oni su se vratili u Peć.[24][30][31][32]
Ne dugo po povratku Bore Vukmirovića i Miladina Popovića iz Zagreba u Peć, došlo je do niza lokalnih događaja protkanih sa opštim političkim dešavanjima u Kraljevini Jugoslaviji. Već od početka 1941. godine postojali su pritisci Trećeg rajha na Jugoslaviju da pristupi Trojnom paktu, a kako je Vlada Cvetković-Maček vodila politiku ne protivljenja ovim pritiscima, došlo je velikih nezadovoljstva u široj javnosti. Ovo je iniciralo i sukobe između patriotskih i pronemačkih nastrojenih grupa i građana. Jedan ovakav sukob dogodio se i među učenicima Pećke gimnazije, između pristalica revolucionarne komunističke omladine i profašističke ljotićevske omladine. Kako su još ranije učenici-ljotićevci kod školskih vlasti denuncirali učenike-komuniste, koji su zbog ovoga isključivani iz gimnazije, skojevska organizacije je odlučila da iskoristi antifašističko raspoloženje građana i za 28. mart organizuje štrajk učenika. Ovim povodom je 27. marta u selu Brežanik, kod Peći sazvana sednica Oblasnog komiteta KPJ za Kosovo i Metohiju. Dok se održavala sednica, rukovodstvo Oblasnog komiteta je dobilo informaciju da je u Beogradu izvršen vojni-puč i da su u Peći počele manifestacije podrške puču. Oni su se odmah uputili u grad, gde su se pridružili okupljenim građanima ispred hotela „Korzo”, a jedan od govornika na skupu je bio i komunista Boro Vukmirović.[24][30]
Neposredno pre napada Sila osovine na Jugoslaviju, 6. aprila 1941. godine veći broj članova KPJ se odazvao pozivu na mobilizaciju. Miladin Popović zbog tuberkuloze, a Dušan Mugoša zbog povrede noge nisu bili mobilisani, pa su nakon početka rata počeli sa okupljanjem nemobilisanih dobrovoljaca. Miladin se nalazio na čelu delegacije koja je od Komande mesta u Peći tražila naoružanje za dobrovoljce kako bi učestvovali u pružanju otpora neprijatelju. Pošto su bili odbijeni pošli su u Štab Treće armije gde su naoružanje tražili od njenog komandanta generala Ilije Brašića. On je grupu dobrovoljaca primio u jedinicu, ali je nije naoružao jer je ubrzo došlo do kapitulacije. Pojedine jedinice Treće armije — Zetska divizija, Komski odred i desna kolona Kosovske divizije su u toku Aprilskog rata pružile snažan otpor italijanskim snagama i izvršile uspešan prodor u Albaniju. U ovim borbama su se posebno istakla dva bataljona iz 56. pešadijskog puka, u kojima je bilo dosta mobilisanih komunista, među kojima se posebno istakao Filip Strugar, član Mesnog komiteta KPJ za Peć koji je poginuo. Bez veze sa divizijom, ove jedinice su se neobaveštene o kapitulaciji borile u okolini Skadra sve do 23. aprila. Brzim prodorom jedinica nemačke Devete oklopne divizije iz pravca Bugarske okupiran je čitav prostor Kosova i Metohije, koji je potom podeljen na italijansku, nemačku i bugarsku okupacionu zonu. Nemci su zbog značaja rudnika Trepče, okupirali severni deo Kosova i stavili ga pod svoju vojnu upravu; Bugari su okupirali jugoistočni deo Kosova i zajedno sa centralnim i zapadnim delom Makedonije, kao i delom južne Srbije pripojili ga Bugarskom carstvu; Italijani su okupirali središnji deo Kosova i kompletnu Metohiju i zajedno sa delovima Crne Gore i zapadne Makedonije pripojili ih Velikoj Albaniji. Odmah po dolasku, okupacione trupe — najpre nemačke, a potom italijanske su se predstavile kao oslobodioci Albanaca, nakon čega je došlo do otvorenog delovanja vulnetariskih grupa i njihovih napada na kolonistička naselja. Jedan od prvih takvih napada bio je na selo Vitomiricu, u blizini Peći. Srpski seljaci su Albancima pružili otpor, ali su bili primorani da se povuku u Peć. Nakon par dana oni su se ponovo vratili u Vitomiricu, a krajem aprila selo su obišli Miladin Popović i Boro Vukmirović i održali sastanak sa članovima i simpatizerima KPJ, koje su posavetovali da ne reaguju na manje incidente, a ukoliko dođe do napada na selo da učestvuju u odbrani.[24][33]
Početkom maja 1941. u Peći je održan sastanak Biroa Oblasnog komiteta KPJ za Kosmet na kome je na osnovu informacije da italijanski fašisti pripremaju hapšenje i likvidaciju svih poznatih komunista, doneta odluka da se članovi Oblasnog komiteta privremeno sklone iz Metohije i pređu u Crnu Goru. Na istom sastanku je odlučeno da dužnosti Oblasnog komiteta privremeno obavlja rukovodstvo na čelu sa Ramizom Sadikom. Nakon 15—20 dana, na intervenciju Centralnog komiteta KPJ, članovi Oblasnog komiteta su vratili u Metohiju. Kako bi dobili jasnije informacije i direktive, Miladin je u toku maja otišao u Beograd, gde se sastao sa članovima CK KPJ koji su ga informisali o zaključcima donetim na Majskom savetovanju, održanom u Zagrebu. Okupljanje masa na najširoj osnovi u borbi protiv okupatora i njegovih pomagača, borba protiv raspirivanja nacionalne mržnje i bratoubilačkog rata i učvršćenje i proširenje partijske organizacije i njeno jačanje uticaja na narod, na antifašističkoj i patriotskoj osnovi — bili su zadaci koje je rukovodstvo KPJ stavilo pred svoje članove i organizacije. Nakon dobijenih direktiva, Miladin je u povratku za Peć, svratio u Kosovsku Mitrovicu, gde se sastao sa članovima Mesnog komiteta i upoznao ih sa novim zadacima i direktivama. Krajem maja Miladin je u Peći održao sastanak Oblasnog komiteta na kome je članove upoznao sa direktivama dobijenim u Beogradu. Takođe, na ovom sastanku je odlučeno i da se organizuje odbrana kolonističkih sela, koja su bila napadana od strane vulnetarskih bandi radi pljačkanja i iseljavanja. Ova odluka je ipak doneta sa zakašnjenjem jer su iz Metohije bili iseljeni skoro svi kolonisti, a jedini otpor pružen je u Vitomirici i Dobruši. Slična situacija je bila i na delu Kosova pod italijansko/albanskom okupacijom gde su jedino branjena sela Vrelo, Pomazatin, Staro Gracko, Tankosić i dr. U toku maja Miladin je održao sastanak sa grupom komunista iz Albanije, sa kojom je obnovio kontakt još početkom aprila. Grupa od oko 15 albanskih komunista, većinom rođenih na Kosmetu, među kojima su bili — Fadilj Hodža, Džavid Nimani, Dževdet Hamza i dr, tada se vratila iz Albanije i povezala se sa Komunističkom partijom. Rukovodstvo Oblasnog komiteta je smatralo da će delovanjem ove grupe uspeti da prodre u albanske mase i uključi ih u Narodnooslobodilački pokret (NOP), pa je tim povodom izdalo Proglas na albanskom jeziku u kome je ukazalo na pravu politiku okupatora, osudilo teror nad kolonistima i pozvalo Albance da se bore protiv fašističkog porobljivača.[34][33][35]
Krajem juna 1941. godine, neposredno nakon napada na Sovjetski Savez, Miladin je organizovao savetovanje Oblasnog komiteta KPJ za Kosovo i Metohiju. Na prvom ratnom savetovanju je konstatovano da je usled proterivanja kolonista sa Kosmeta, broj članova KPJ smanjen za polovinu, a da u radu partije u albanskim masama nije napravljen pomak. U skladu sa novonastalom situacijom odlučeno je da formiraju prve borbene grupe koje bi mogle da vrše oružane akcije. Još u toku Aprilskog rata i neposredno nakon njega, članovima KPJ je bila upućena direktiva da sakupljaju i skrivaju naoružanje i vojnu opremu. Početkom jula Miladin je ponovo otišao u Beograd, gde je sastao sa članovima CK KPJ koji su ga upoznali sa novonastalom političkom situacijom. Tada se sastao i sa generalnim sekretarom KPJ Josipom Brozom Titom, od koga je dobio nove direktive za rad komunista na Kosmetu — onemogućavanje rada rudnika Trepča, sprečavanje eventualnog transporta Albanaca na Istočni front, učvršćivanje partijskih organizacija, vršenje sabotaža i diverzija protiv okupatora i povezivanje sa komunističkim grupama u Albaniji. Prilikom povratka Miladin je ponovo svratio u Kosovsku Mitrovicu, gde je održao sastanak sa članovima partije i formirao novi Mesni komitet na čijem su čelu bili Ali Šukrija i Dane Brkljač, rudar Trepče. Po povratku u Peć, 7. jula 1941. godine je održao sednicu Oblasnog komiteta na kojoj je članovima preneo direktive CK KPJ. U cilju rada na organizovanju partizanskih grupa i vršenju sabotaža, tada je bio formiran Vojni komiteta za Kosovo i Metohiju u koji su ušli Boro Vukmirović, Mitar Radusinović i Pavle Brajović.[34][36]
Znajući da je onesposobljavanje rudnika Trepča, iz koga je okupator eksploatisao olovo i cink, jedan od prioritetnih zadataka partijske organizacije na Kosovu i Metohiji, Miladin je u Kosovsku Mitrovicu najpre uputio Krstu Filipovića, člana Oblasnog komiteta, a potom je i sam tamo otišao. Oni su ovde održali više sastanaka sa članovima i simpatizerima KPJ, posebno rudarima i radili na planovima predstojećih akcija. Iz Mitrovice Miladin i Krsto su otišli u Rašku, gde se tada već nalazio Dušan Tomović, član Mesnog komiteta KPJ za Kosovsku Mitrovicu. U selu Beocima, oni su 13. jula 1941. godine održali sastanak sa grupom članova i simpatizera KPJ na kome je odlučeno da se formira Kopaonički odred. Ova direktiva sprovedena je u delo 25. jula kada je u blizini sela Stanuloviće, na Kopaoniku od rudara Trepče i šumskih radnika formiran Kopaonički partizanski odred. Tokom boravka u Raškoj, Miladin je dobio vest da je u Crnoj Gori izbio masovni Trinaestojulski ustanak, pa je nakon izdatih direktiva za formiranje odreda krenuo za Berane. Odlučio je da ode u Crnu Gori i poveže se sa tamošnjim partizanima u cilju prenošenja oslobodilačke borbe u Metohiju. Zajedno sa Krstom Filipovićem, Stankom Danilovićem i Mirkom Tomićem iz Nikšića, kao i svojim bratom Mihailom, Miladin je iz Novog Pazara krenuo u pravcu Berana. Putovali su malim autobusom, a ispred Rožaja su ih zaustavili italijanski vojnici. Kako uveravanja da su pošli da obiđu familiju nisu bila uverljiva, on su uhapšeni. U Rožaju su izvedeni pred vojni sud koji ih je 24. jula osudio na internaciju u logor u mestu Pećin, u centralnoj Albaniji.[34][36][37]
Hapšenjem i internacijom u Albaniju prekinut je Miladinov rad na organizovanju oslobodilačke borbe na Kosovu i Metohiji. Ipak nekoliko dana nakon njegovog hapšenja, 30. jula 1941. godine grupa od sedam rudara Trepče je miniranjem uništila tri stuba rudničke žičare, koja je vodila od Starog Trga do Zvečana, čim je izvedena prvu sabotaža u rudniku, koja je ujedno bila i prva veća oružana akcija izvedena na Kosovu i Metohiji. Nakon ove akcije, rudari su se probili na Kopaonik, gde su se priključili Kopaoničkom odredu. Već krajem avgusta Kopaonički odred je počeo sa većim oružanim akcijama. U toku septembra odred je izvršio više uspešnih napada na rudnike u Belom Brdu, Trepči i Jarando. Nakon Prve neprijateljske ofanzive, decembra 1941. godine četa rudara iz ovog odreda je uspela da se probije u istočnu Bosnu, gde je stupila u tada formiranu Prvu proletersku udarnu brigadu.[34][36][38]
Tri dana nakon suđenja, krajem jula 1941. godine Miladin i njegovi drugovi su preko Peći prebačeni iz Rožaja u Pećin u Albaniji. Ne dugo po dolasku u logor oni su uspeli da uspostave vezu sa Oblasnim komitetom KPJ za Kosovo i Metohiju. Rukovođenje Oblasnim komitetom tada je preuzeo Boro Vukmirović, a jedan od glavnih zadataka koje je postavio bio je uspostavljanje veze sa albanskim komunistima kako bi se organizovalo Miladinovo spašavanje iz logora. Početkom avgusta Vukmirović je održao sastanak sa grupom komunista iz Albanije, koji su se nalazili na Kosmetu i potom je u Tiranu uputio Fadilja Hodžu i Dušana Mugošu sa zadatkom da uspostave veze sa komunističkim grupama i izvide mogućnost oslobođenja uhapšenih drugova iz logora. Nakon uspostavljanja veza sa komunističkim grupama, Hodža i Mugoša su se početkom oktobra vratili u Peć, gde je odmah održan sastanak članova Oblasnog komiteta sa predstavnicima albanskih komunista, među kojima je bio Kočo Taško. Na ovom sastanku se raspravljalo i o potrebi ujedinjenja svih albanskih komunističkih grupa u jedinstvenu Komunističku partiju Albanije, kao i o radu na organizovanju otpora italijanskom okupatoru, koji je još 1939. godine okupirao Kraljevinu Albaniju. Nakon primedbe Taška da je potrebno da neko od rukovodilaca KPJ dođe u Albaniju i pomogne oko rada na stvaranju Komunističke partije, Oblasni komitet je odlučio da taj posao obavi Miladin Popović, nakon oslobođenja iz logora, s obzirom da je on imao najveće iskustvo u radu na stvaranju organizacija KPJ na Kosovu i Metohiji. Pored Miladina, Oblasni komitet je za drugog delegata KPJ u Albaniji odredio Ali Šukriju, ali je ova odluka povučena s obzirom na mali broj albanskih kadrova u KPJ, kao i činjenici da je on bio sekretar Mesnog komiteta KPJ u Kosovskoj Mitrovici. Nakon toga je za drugog delegata KPJ u Albaniji bio određen Dušan Mugoša, pošto je on znao albanski jezik.[39]
Miladin Popović, Liri Belišova[z] i Enver Hodža, marta 1943. godine u Albaniji za vreme Prvog kongresa komunističke omladine
U vreme dok su se u Vitomirici, kod Peći početkom oktobra 1941. godine održavali sastanci između članova Oblasnog komiteta i predstavnika albanskih komunističkih grupa, članovi Korčanske komunističke grupe su na osnovu ranijih planova sa Hodžom i Mugošom uspeli da 11. oktobra 1941. godine izvedu bekstvo Miladina Popovića i njegovih drugova iz logora u Pećinu. Nakon oslobođenja, oni su prebačeni u Tiranu, gde su bili smešteni u jednoj bogatoj kući, koja nije bila na sumnji italijanskog okupatora i policije. Neobavešten o Miladinovom oslobođenju, Dušan Mugoša je stigao u Tiranu sa zadatkom da organizuje njegovo oslobođenje. Partijska veza sa kojom se povezao u Tirani, Mugošu je odvela u istu kuću gde su se nalazili Miladin i drugi oslobođeni drugovi. Nakon prijatnog iznenađenja, Mugoša je Miladinu preneo direktivu Oblasnog komiteta da je određen za delegata KPJ u Albaniji. Par dana kasnije, drugovi koji su sa Miladinom oslobođeni iz logora su se vratili u Jugoslaviju — Stanko Danilović je preko Skadra otišao za Crnu Goru, a Krsto Filipović i Miladinov brat Mihailo Popović u Peć.[39]
Odluka Oblasnog komiteta da bude delegat KPJ u Albaniji Miladina nije iznenadila. Još juna 1939. godine prilikom boravka na savetovanju rukovodstva KPJ na Šmartnoj gori, generalni sekretar KPJ Josip Broz Tito je Miladinu dao zadatak da radi na povezivanju sa komunističkim grupama u Albaniji i pruži im potrebnu pomoć u radu na stvaranju jedinstvene Komunističke partije. Tom prilikom on je dobio i nekoliko adresa albanskih emigranata koji su živeli u Jugoslaviji i koji je trebalo da mu pruže pomoć na realizaciji ovog zadatka. Takođe, Tito je ovaj zadatak poverio i partijskoj organizaciji u Crnoj Gori, pošto je Kominterna dala sugestiju Centralnom komitetu KPJ da pomogne albanskim komunistima na stvaranju Komunističke partije. Italijanska okupacija Albanije, 1939. godine je otežala realizaciju ovog zadatka, ali su veze sa komunističkim grupama ipak bile uspostavljene. Avgusta 1939. u Đakovicu su došli Emin Duraku i Fadilj Hodža, koji su bili povezani sa Skadarskom komunističkom grupom. Ova veza je bila održavana tokom 1940. godine, a novembra iste godine u Beograd je iz Pariza doputovao Thanas Ziku, albanski komunista grčkog porekla koji je bio član Korčanske komunističke grupe. Miladin Popović i Ali Šukrija su se susreli sa njim, ali je on ubrzo umro jer je bio težak tuberkulozni bolesnik. Veze sa albanskim grupama su obnovljene u periodu nakon okupacije Jugoslavije 1941. godine, kada je na Kosmet došla grupa albanskih komunista, koji su bili rodom odavde. Prilikom Miladinovog boravka u Beogradu, početkom jula 1941. godine, Tito mu je ponovio zadatak da radi na održavanju veza sa albanskim komunističkim grupama s ciljem stvaranja Komunističke partije i organizovanja borbe protiv okupatora u Albaniji.[39][41]
Zajedno sa Dušanom Mugošom, Miladin se u drugoj polovini oktobra 1941. godine detaljno upoznao sa stanjem u komunističkim grupama koje su delovale u Albaniji, kao i sa njihovim međusobnim odnosima. Od ukupno osam partijskih grupa, koje su većinom okupljale marksističke intelektualce, Miladin je izdvojio tri grupe — Skadarsku grupu (alb.Grupi Komunist i Shkodrës), Korčansku grupu (alb.Grupi Komunist i Korçës) i Grupu mladih (alb.Grupi Komunist i të Rinjve). Ove grupe nisu imale skoro nikakve veze sa narodnim masama i bile su potpuno razjedinjene, posebno nakon smrti istaknutog albanskog komuniste Alija Keljemendia, februara 1939. godine. Ocenjujući da bez formiranja jedinstvene partije nije moguće pokrenuti oružanu borbu, Miladin i Dušan su aktivno radili na pripremi osnivačkog sastanaka. Krajem oktobra i početkom novembra 1941. godine oni su u Tirani okupili više od 20 predstavnika svih komunističkih grupa, koji su podneli izveštaje o radu svojih organizacija. Tokom ovih sastanak došlo je do oštrih sukoba između predstavnika pojedinih grupa, nakon čega su Miladin i Dušan odlučili da u privremeno rukovodstvo partije ne uđe nijedan od rukovodilaca postojećih komunističkih grupa, kako bi se sprečile frakcionaške borbe. Dan nakon godišnjice Oktobarske revolucije, u Tirani je 8. novembra 1941. godine održan osnivački sastanak Komunističke partije Albanije (alb.Partia Komuniste e Shqipërisë) na kome je izabran privremeni Centralni komitet[i] i utvrđeni zadaci daljeg delovanja.[42] Ubrzo nakon toga narodu Albanije je upućen Proglas u kome je pozvan na stvaranje Narodnooslobodilačkog fronta i oružanu borbu protiv fašističkog okupatora. Jedna od prvih akcija nove partije bilo je organizovanje demonstracija protiv okupatora na godišnjicu donošenja Dekleracije o nezavisnosti 28. novembra 1941. godine u Tirani, Draču i Korči.[43][44] Uslovi ilegalnog rada, posebno u prvo vreme Miladinovog boravka u Albaniji, nisu dozvoljavali da drugovima sa kojima se sastajao i razgovarao javno govori svoje ime i funkciju, pa je od albanskih komunista dobio ilegalno ime Ali Gostivari, ali su ga češće zvali šoku (drug) Ali, dok je Mugoša imao ilegalno ime Sali Murat. Miladin, koji u početku nije dobro poznavao albanski jezik, prisutnima u razgovoru se obraćao sa druže, a kako većina Albanaca nije razumela značenje ove reči oni su ga prozvali „Družea”.[45]
Skulptura albanskog partizana i fotografije narodnih heroja u Narodnom muzeju u Tirani
Nakon osnivanja Komunističke partije, Miladin je pokušao da uspostavi vezu sa Centralnim komitetom KPJ, kako bi ga izvestio o stvaranju partije i dobio instrukcije za dalji rad. Kako je u ovo vreme u Srbiji trajala Prva neprijateljska ofanziva, a rukovodstvo KPJ se povlačilo iz Užica prema Foči, veza nije bila ostvarena. Ipak veza sa Oblasnim komitetom KPJ na Kosmetu nije bila prekinuta i Miladin se tokom čitavog boravka u Albaniji interesovao za stanje u ovoj oblasti. Sredinom decembra 1941. godine Miladin je nakratko boravio u Peći, gde je posetio roditelje i vodio razgovore sa članovima Oblasnog komiteta, a njegov pratilac na ovom putovanju bio je Ismet Šaćiri. Na posle osnivanja Komunističke partije, pojedinci iz ranijih komunističkih grupa nisu prihvatali njenu liniju, a najviše problema bilo je sa Anastasom Ljuljom i Sadikom Premtajem iz Grupe mladih. I pored prihvatanja svih argumenata, oni su u radu nastavili po starom. Anastas je kasnije postao otvoreni izdajnik partije zbog čega je 1943. godine ubijen, a Premetaj se pridružio balistima i 1944. godine sa nemačkim okupatorom emigrirao iz zemlje.[43]
Već krajem 1941. godine počelo se sa stvaranjem diverzantskih i udarnih grupa koje su imalo do desetak ljudi i vršile prve sabotaže i akcije. Početkom 1942. godine počelo je sa formiranjem partizanskih grupa i četa koje su na proleće otpočele sa delovanjem protiv okupatora. Oružane akcije koje su izvodili ove partizanske grupe imale su veliki politički uticaj na albanski narod, koji je sve više počeo da se opredeljuje za Narodnooslobodilački pokret.[42] Sa povoljnim razvojem situacije, sve više se osećala potreba za obnavljanjem veze sa Centralnim komitetom KPJ. Početkom marta 1942. godine Miladin je poslao Dušana Mugošu u Peć sa zadatkom da preko Oblasnog komiteta stupi u vezu sa CK KPJ. Kako se partijska organizacija na Kosmetu nalazila u teškoj situaciji izazvanoj hapšenjem nekoliko grupa komunista, ona je bila bez veze sa rukovodstvom KPJ. Prilikom povratka u Albaniju, Mugoša je Miladinu doneo vest o hapšenju njegovog brata Mihaila i njegovoj mogućoj internaciji u Albaniju. Nešto kasnije, Miladin je iz Peći dobio vest da je uhapšen i njegov otac Jevrem, koji je najpre interniran u Albaniju, a potom u logor na italijanskom ostrvu Ponca u Sredozemnom moru. Polovinom aprila 1942. u Tirani je održano šire partijsko savetovanje na kome je bio analiziran dotadašnji rad i zaključeno da su uslovi sazreli za formiranje većih partizanskih jedinica i izvođenje većih akcija. Nakon savetovanja, Dušan Mugoša je otišao u Fjer, gde je održao sastanak sa tamošnjim Sreskim komitetom. Kako je ova partijska organizacija imala dobre veze sa zatočenim internircima, on je uspeo da preko nje sazna da se ovde nalazi Miladinov brat, koji je odmah potom oslobođen i prebačen u Tiranu, u bazu rukovodstva KPA gde se nalazio i Miladin. Tada je učinjen novi pokušaj da se preko Crne Gore uspostavi veza sa Centralnim komitetom KPJ. Na put su krenuli Vaso Strugar (1915—1942), koga je još ranije Glavni štab NOPO Crne Gore uputio u Tiranu i Mihailo Popović (1909—1942), koji je imao zadatak da se po dolasku u Crnu Goru prebaci u Peć. Na ovom putu njih su na Skadarskom jezeru, u blizini sela Vranjina, kod Lijeve Rijeke zarobili četnici i streljali.[43]
Borba albanskih partizana, detalj sa slike izložene u Narodnom muzeju u Tirani
Nakon pojave prvih partizanskih grupa i njihovih akcija s proleća 1942. godine, italijanski okupator je u Albaniji otpočeo sa kaznenim ekspedicijama, hapšenjima i stvaranjem novih logora što je dodatno uticalo na stanovništvo da se uključi u Narodnooslobodilačku borbu. Diverzanti su Tirani izveli akcije u kojima je uništena telefonska centrala, kao i vojna postrojenja na aerodromu. U Valoni je izvršen napad na stanicu fašističke milicije i karabinjera i uništeni vojni magacini, a u Korči je zapaljena zgrada fašističkog rukovodstva. Broj partizanskih četa je stalno rastao, a bile su formirane i druge antifašističke organizacije. Kako bi se sve antifašističke organizacije okupile u borbi protiv okupatora, kao i kako bi se sumirali dotadašnji rezultati u borbi u selu Peza, kod Tirane je održana Prva antifašistička konferencija, na kojoj su pored komunista učestvovali i — nacionalisti, okupljeni oko Midhata Frašerija, koji je kasnije organizovao profašističku organizaciju Bali Kombetar i monarhisti, okupljeni oko Abaza Kupe, koji je bio u vezi sa svrgnutim kraljem Zoguom i kasnije osnovao organizaciju Pokret legaliteta. Uprkos ideološkim razmimoilaženjima, tada je stvoren Antifašistički nacionalnooslobodilački front (alb.Lëvizja Antifashiste Nacional-Çlirimtare) čiji je zadatak bio formiranje nacionalnooslobodilačkih odbora koji bi predstavljali novu vlast na okupiranoj i slobodnoj teritoriji i starali se o mobilizaciji ljudstva u partizanske jedinice i njihovom snabdevanju. Tada je takođe odlučeno da se u vođenju oružane borbe pređe sa manjih na veće partizanske jedinice. Iako bez direktne veze sa rukovodstvom KPJ, Miladin koji je aktivno radio na organizaciji ove Konferencije, služio se iskustvom jugoslovenskih partizana, o kome je dobijao vesti od Oblasnog komiteta za Kosmet, kao i na osnovu tekstova iz partijskog lista „Proleter”.[46]
Kako se oslobodilačka borba u Albaniji dobro razvijala, sve više se osećala potreba povezivanja sa rukovodstvom KPJ i Kominternom. Pošto je nekoliko prethodnih pokušaja uspostavljanja veze sa CK KPJ propalo, Miladin Popović je ovaj zadatak poverio Dušanu Mugoši, koji je 25. maja 1942. godine iz Tirane krenuo u Crnu Goru sa zadatkom da pronađe CK KPJ i Vrhovni štab NOPOJ i preda im izveštaj o radu u Albaniji i molbu Privremenog CK KP Albanije da Kominterna odobri sazivanje Prve zemaljske konferencije i primi KP Albanije u Komunističku internacionalu. Nakon preko 80 dana putovanja, koje je bilo ispunjeno — povezivanjem od jedne do druge partijske veze, probijanjem kroz italijansko-nemačke borbene linije, kao i prelascima preko četničkih teritorija, Mugoša je 18. avgusta 1942. stigao u okolinu Glamoča, gde je tada boravio CK i Vrhovni štab. On je Josipu Brozu Titu referisao o stanju u Albaniji, kao i o njegovom i Miladinovom radu na stvaranju albanske partije i pokretanju oslobodilačke borbe. U središtu Vrhovnog štaba i CK KPJ Mugoša je ostao do početka oktobra, kada je zajedno sa Blažom Jovanovićem ponovo upućen u Albaniju. Jovanović je od Tita dobio zadatak da ode u Crnu Goru i preuzme rukovodstvo nad Pokrajinskim komitetom KPJ za Crnu Goru, ali da pre toga zajedno sa Mugošom ode u Albaniju i u svojstvu delegata CK KPJ pruži pomoć u organizovanju Prve konferencije KP Albanije i da rukovodstvu KP Albanije prenese dotadašnja iskustva KP Jugoslavije i organizovanju i vođenju Narodnooslobodilačkog pokreta. Početkom novembra oni su krenuli u Albaniju, zajedno sa još petnaest boraca, među kojima je bio i Vojin Todorović.[46][47]
Nakon dolaska u Albaniju, polovinom decembra, delegati iz Jugoslavije su zajedno sa Miladinom i članovima privremenog rukovodstva KP Albanije započeli rad na organizaciji Konferencije. Zajedno sa Miladinom, oni su albanskim drugovima pomagali pri izradi referata i Rezolucija, kao i oceni političke situacije. Kao delegati CK KPJ, oni su imali ovlašćenja i za izbor rukovodstva KP Albanije. Miladin je još prilikom formiranja KPA, kao i kasnije, iz partije isključio sve frakcionaše i one koji nisu želeli da se drže linije partije i slušaju direktive, dok se u rukovođenju partijom najviše oslanjao na mlađe kadrove, uglavnom iz nekadašnje Skaradske i Korčanske komunističke grupe. U sklopu priprema Prve konferencije, širom Albanije su bili održavani sastanci partijskih ćelija, mesne, sreske i okružne konferencije na kojima su birana lokalna rukovodstva. Od 17. do 22. marta 1943. godine u selu Labinotu, kod Elbasana, u centralnoj Albaniji je održana Prva zemaljska konferencija Komunističke partije Albanije, kojoj je prisustvovalo oko 70 delegata. Na Konferenciji je bio izabran prvi Biro Centralnog komiteta KP Albanije, koji su sačinjavali — generalni sekretar Enver Hodža, organizacioni sekretar Koči Dzodze i članovi Sejfula Mališov, Imer Dišnica, Kristo Temeljko, Ramadan Čitaku, Pandi Kristo, Nako Spiru i Liri Gega.[j] Izbor Hodže i Dzodzea na najviše pozicije, velikim delom je bila zasluga Miladina Popovića koji je sa njima sarađivao od prvih dana boravka u Albaniji. Hodžu i Miladina je posebno zbližila činjenica da su obojica govorili francuski jezik, jer po dolasku u Albaniju Miladin nije znao albanski i uglavnom se služio francuskim.[48] Takođe, jednom prilikom oni su se našli u smrtnoj opasnosti kada su ih opkolili italijanski karabinjeri u okolini Tirane, ali su uspeli da se spasu.[47] Nakon Konferencije, Miladin je sa delom članova Centralnog komiteta krenuo na jug Albanije, dok se Blažo Jovanović vratio u Crnu Goru, odakle je o održanoj Konferenciji informisao CK KP Jugoslavije.[46]
Još u proleće 1942. godine italijanski okupator je uspeo da u Tirani otkrije jednu od glavnih tehničkih baza KP Albanije i zapleni znatan deo partijske arhive. Na taj način Italijani su otkrili imena većine članova rukovodstva, kao i imena jugoslovenskih delegata Miladina Popovića i Dušana Mugoše. Činjenicu da se među albanskim komunistima nalaze jugoslovenski delegati, fašistički okupator je odlučio da iskoristi za širenje nacionalne mržnje i time pokuša da spreči razvoj oslobodilačke borbe u Albaniji. Fašistički listovi optuživali su Miladina i Dušana kao glavne krivce za organizovanje borbe u Albaniji, dok su albanske komuniste optuživali da su srpski i ruski agenti, koji žele da Albaniju pripoje Srbiji. Ova propaganda, vođena je još agresivnije na prostoru Kosova i Metohije.[49][50]
Gore Miladin Popović i nepoznati albanski partizan, a dole Dušan Mugoša i Enver Hodža.
Na fotografiji: Miladin Popović i nepoznati albanski partizan (gore), Dušan Mugoša i Enver Hodža (dole).
Prema tvrdnjama albanske partizanke i političarke Liri Belišove, Enver Hodža je u toku rata Miladina Popovića isticao kao svog učitelja, često napominjući da je on njegov učenik, a od članova rukovodstva KP Albanije je tražio da neupitno prihvataju i izvršavaju direktive koje su dobijali od Miladina. Belišova je smatrala da je Hodža upravo zahvaljujući delegatima CK KPJ postao prvi čovek KP Albanije iako 1941. nije bio formalni član Korčanske komunističke grupe, već samo njen simpatizer. Eliminacijom vođa komunističkih grupa, koji su bili frakcionaši, kao i onih koji nisu sledili direktive partije, Enver je kao poslušan kadar izbio u vrh partije. Do sličnog zaključka došao je i albanski istoričar Kristo Frašeri, koji je takođe bio u partizanima.[40]
U svojoj knjizi Titoisti (alb.Titistët), objavljenoj 1982. godine, Enver Hodža je o Miladinu Popoviću pisao veoma pozitivno kao o svom voljenom drugu, dok je o svim ostalim jugoslovenskim delegatima, koji su boravili u Albaniji, pisao negativno iznoseći dosta kritika i primedbi na njihov rad. Opisujući Miladina Hodža je napisao — mi smo u njemu videli prekaljenog komunistu živog i borbenog duha, istinskog prijatelja naše partije, spremnog da žrtvuje i život za ostvarenje naše stvari.[51]
Neposredno nakon Konferencije, u Labinot, gde se nalazilo sedište CK KP Albanije, došao je Svetozar Vukmanović Tempo, delegat CK KPJ u Makedoniji, koji je pred rada u Makedoniji, dao veliki doprinos u razvoju Narodnooslobodilačke borbe na Kosovu i Metohiji. Sa Miladinom je tada razgovarao o varijantama razvoja oružane borbe na Kosovu i Metohiji, a posebno oko šireg uključivanja kosmetskih Albanaca u Narodnooslobodilački pokret. Nakon pogibije Bore Vukmirovića i Ramiza Sadika, u proleće 1943. godine, Tempo je razmišljao da se Miladin ili Dušana vrati na Kosmet, gde bi rukovodili Oblasnim komitetom i oružanom borbom.[52] U toku leta 1943. godine Tempo je boravio u Grčkoj i Albaniji, gde je vodio razgovore u cilju stvaranja zajedničkog Balkanskog štaba, a odražavao je i veze sa Bugarskom komunističkom partijom. Prilikom povratka iz Grčke, početkom jula 1943. godine, ponovo je nakratko boravao u Albaniji. On je tada kritikovao albansko rukovodstvo zbog nedovoljne aktivnosti partizanskih jedinica zbog čega je došao u sukob sa Miladinom Popovićem i Enverom Hodžom, ali je dobio podršku Koče Dzodzea.[53] Ubrzo nakon Tempovog odlaska u Makedoniju, 10. jula 1943. godine je bio formiran Glavni štab NOV Albanije, za čijeg je komandanta bio određen bivši major Spiro Moisiu, a za političkog komesaraEnver Hodža. Odlukom Glavnog štaba, svi partizanski odredi i grupe su 27. jula ujedinjeni u Narodnooslobodilačku vojsku Albanije (alb.Ushtria Nacional-Çlirimtare Shqiptare), teritorija Albanije je podeljena na operativne zone, a polovinom avgusta formirana je počelo formiranje partizanskih brigada.[49][54]
Nakon kapitulacije fašističke Italije, septembra 1943. godine došlo je do zamaha Narodnooslobodilačke borbe u Albaniji, a jedinice NOV Albanije su tada preuzele kontrolu nad delom Jadranske obale, stvarajući mogućnost uspostavljanja veza sa savezničkim snagama u južnoj Italiji. Tada je iz italijanskih logora, bila oslobođena velika grupa logoraša sa Kosmeta, Crne Gore i Makedonije, koji su potom upućivani u Jugoslaviju. Od grupe logoraša koji su bili u logoru „German” u blizini Tirane, formiran je u Kičevu polovinom septembra Prvi kosovsko-metohijski partizanski bataljon „Ramiz Saidiku”, dok je nekoliko dana kasnije od bivših zatočenika logora „Porto Romana” bio formiran Drugi kosovsko-metohijski bataljon „Boro Vukmirović”. Miladin je tada održavao vezu sa partijskom organizacijom na Kosmetu i u Makedoniji, pa je početkom novembra otišao u Makedoniju gde je 11. novembra u blizini Debarca prisustvovao formiranju Prve makedonsko-kosovske udarne brigade.[49][42][55]
Miladin Popović vrši obuku albanskih partizana u leto 1943. godine
Nakon italijanske kapitulacije, Albaniju je okupirala nacistička Nemačka, a tada je došlo i do otvorenog sukoba komunista sa nacionalistima iz pokreta Bali Kombetar (Narodni front) i monarhistima iz Pokreta legaliteta, koji su sarađivali sa okupatorom, što je dovelo do građanskog rata. U toku jeseni 1943. godine NOV Albanije je uspela da stvori veliku slobodnu teritoriju na području centralne i južne Albanije, na kojoj je bilo angažovano preko 20 hiljada partizanskih boraca. Okupacione i kvislinške snage su zbog toga u zimu 1943/1944. godine pokrenule veliku ofanzivu protiv snaga NOV Albanije. U jednom momentu ove ofanzive bila je stvorena veoma teška situacija, jer se Glavni štab i deo Centralnog komiteta našao na desnoj strani planine Škumbine, severoistočno od Elbasana, dok se Prva udarna brigada nalazila na drugoj strani planine. Kako su sve veze između njih bile prekinute, Miladin je preuzeo komandu nad ovom brigadom i naredio da deo njenih snaga krene preko planine i članove vojno-političkog rukovodstva dovede na slobodnu teritoriju. Početkom januara 1944. godine, okupacione snage su pokrenule novu ofanzivu protiv partizanskih snaga u južnom i centralnom delu Albanije, na prostoru između Korče i Berata, gde su bile vođene intenzivne borbe. Nemci su uspeli da partizanske snage potisnu u planine, ali ne i da ih unište. Nakon završene neprijateljske ofanzive, na Miladinovu inicijativu je u Korči marta 1944. godine održano ideološko-politički kurs pri Centralnom komitetu KP Albanije, koji su pohađali mnogi albanski rukovodioci, kao i komandanti i politički komesari partizanskih jedinica. Miladin je sastavio program i pripremao predavače za ovaj kurs.[49][56]
Od početka formiranja KP Albanije Miladin Popović se borio protiv frakcionaštva i onih koji nisu sledili liniju partije, ali se ipak u delu partijskog rukovodstva, a posebno u rukovodstvu Antifašističkog nacionalnooslobodilačkog fronta formiralo mišljenje da posleratna Nova Albanije treba da bude u granicama Velike Albanije koju su nakon okupacije Jugoslavije1941. godine stvorili italijanski fašisti, odnosno da u njenom sastavu i nakon oslobođenja treba da ostanu — Metohija, delovi Kosova i Crne Gore, kao i delovi zapadne Makedonije, jer su bili naseljeni većinskim albanskim stanovništvom. Miladin se kao predstavnik CK KPJ ovim težnjama nije dovoljno oštro suprotstavljao, pa je u leto 1943. godine prilikom dogovora sa Svetozarom Vukmanovićem Tempom oko angažovanja kosmetskih Albanaca u jugoslovenski Narodnooslobodilački pokret (NOP), predlagao da se albanske partizanske grupe na Kosmetu stave pod komandu Glavnog štaba Albanije, kao i da se partijske organizacije u Metohiji organizaciono uključe u KP Albanije. Takođe, avgusta 1943. godine u selu Mukje, kod Kroje član Politbiroa CK KPA Imer Dišnica se sastao sa predstavnicima organizacije Bali Kombetar i sa njima postigao dogovor o budućnosti Kosmeta nakon završetka rata. Rukovodstvo KP Albanije je ovaj potez osudilo kao kontrarevolucionarni čin, ali je on ipak pokazao da među albanskim komunistima postoje pretenzije ka teritoriji Kosmeta. Zbog ovakve situacije, Tempo je reagovao kod CK KP Jugoslavije i Vrhovnog štaba NOV i POJ, koji su oktobra 1943. godine Miladina upozorili na pogrešnost ovakvih stavova i opomenuli ga da ne dozvoli da albanski nacionalni i reakcionarni elementi manipulišu masama po pitanju pripajanja Metohije i Kosova, kao i drugih jugoslovenskih oblasti Albaniji. Rukovodstvo KPJ je upozorilo i na osnivanje AVNOJ-a, kao i njegovo predstojeće zasedanje na kome će Nova Jugoslavija biti definisana kao zemlja slobodnih naroda u kojoj neće biti mesta nacionalnom ugnjetavanju nacionalnih manjina, pa ni albanske. Predložili su da se i u Albaniji formira telo slično AVNOJ-u, čiji bi Izvršni odbor predstavljao privremenu albansku vladu.[49][54][57]
Deo mozaika „Albanci”, postavljenog 1981. godine na zgradi Narodnog muzeja u Tirani, posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi
Još septembra 1942. godine na Antifašističkoj nacionalnooslobodilačkoj konferenciji u Pezi, kod Tirane bio je formiran Glavni Narodnooslobodilački odbor Albanije, čiji je zadatak bio da radi na organizovanju i usaglašavanju rada narodnooslobodilačkih odbora. Sa razvojem oslobodilačke borbe došlo do potrebe i za osnivanjem opšteg političkog tela, pa je 24. maja 1944. godine u Permetu održan Prvi antifašistički nacionalnooslobodilački kongres na kome je u prisustvu 200 delegata iz čitave zemlje bilo izabrano Antifašističko nacionalnooslobodilačko veće Albanije (alb.Këshilli Antifashist Nacionalçlirimtar i Shqipërisë). Na ovom kongresu su sa osnovu jugoslovenskog iskustva doneti slični zaključci kao na drugom zasedanju AVNOJ-a — zabranjen je povratak u zemlju kralju Zogu, doneta odluka o poništenju svih ugovora pre 1939. godine i nepriznavanju vlade koja bi se eventualno formirala van Albanije. Miladin Popović je imao veliku ulogu u organizaciji ovog Kongresa, na kome je Enver Hodža bio izabran za predsednika Antifašističkog veća, koje je u oktobru bilo pretvoreno u privremenu vladu Albanije. Neposredno pre ovog Kongresa, početkom maja Enver Hodža je bio izabran za komandanta Glavnog štaba NOV Albanije, čime je on preuzeo svu političku i vojnu vlast u svoje ruke.[54][57]
U toku leta 1944. godine albanski partizani su ponovo stvorili slobodne teritorije u centralnom i severnom delu Albanije, zbog čega su okupaciono-kvislinške snage ponovo pokrenule ofanzivu protiv NOV Albanije, ali je i ona bila neuspešna. U jesen 1944. godine albanski partizani, koji su imali 24 brigade, započeli su borbe protiv nemačkog 21. armijskog korpusa, koji se u sklopu nemačke grupe armija „F” povlačio iz Grčke. Najveći okršaji u ovom periodu vođeni su za oslobođenje Elbasana i Tirane, iz kojih su se Nemci povukli 21. novembra. Oslobođenjem Skadra 29. novembra 1944. godine cela teritorija Albanije je bila oslobođena od fašističkog okupatora. Nakon toga, jedinice NOV Albanije su u sadejstvu sa jedinicama NOV Jugoslavije učestvovale u borbama za oslobođenje Crne Gore i Kosmeta.[56]
Kako se bližio kraj rata KP Albanije je sve više jačala, a stvaranje većih slobodnih teritorija u Albaniji i Jugoslaviji omogućilo je redovne kontakte između jugoslovenskog i albanskog rukovodstva, pa je potreba za delegatima CK KPJ bila sve manja. Zbog toga je početkom maja 1944. godine Dušan Mugoša povučen u Jugoslaviju i upućen na Kosmet. Krajem leta 1944. godine, kada je više od polovine Albanije bilo oslobođeno od okupatora, Vrhovni štab NOV i PO Jugoslavije je u Glavni štab NOV Albanije uputio Vojnu misiju, na čelu sa pukovnikomVelimirom Stojnićem. Prilikom dolaska ove misije u Albaniju, početkom septembra 1944. godine, Stojnić je Miladinu preneo Titovu poruku da se vrati u Jugoslaviju.[49]Enver Hodža nije bio zadovoljan zbog Miladinovog odlaska jer je očekivao da će on ostati do konačnog oslobođenja zemlje. Na Hodžinu intervenciju kod britanske vojne misije, Miladin je početkom septembra iz Albanije britanskim avionom prebačen u Bari, odakle je otišao na ostrvo Vis. Miladin je ispraćen sa pismom[k] Envera Hodže u kome se on u ime CK KPA maršalu Titu zahvalio na pomoći koju su jugoslovenski komunisti, a pre svega Miladin Popović i Dušna Mugoša pružili u organizaciji KP Albanije i NOB Albanije.[58][55] Ne dugo po Miladinovom odlasku, Enver Hodža se na Drugom plenumu KPA, novembra 1944. godine, našao u prvoj političkoj krizi. Pojedini članovi rukovodstva KPA, a pre svega Koči Dzodze, oštro su ga kritikovali i zamerali mu da ih je marginalizovao i da je sve odluke donosio u užoj grupi rukovodstva (Hodža, Ramadan Čitaku i Liri Gega), koju je favorizovao Miladin Popović. Iako je Hodžina uloga u rukovodstvu tada bila smanjena, on je ubrzo uspeo da povrati svoj uticaj i da postepeno sve protivnike isključi iz rukovodstva.[59][60][61]
Miladin Popović, sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Kosovo i Metohiju
Polovinom septembra 1944. godine, Miladin Popović je došao na ostrvo Vis, gde se tada nalazilo sedište CK KPJ i Vrhovnog štaba NOV i POJ.[l] Po dolasku on se susreo sa najvišim vojnim i političkim rukovodiocima kojima je pričao o razvoju Narodnooslobodilačke borbe u Albaniji. On su mu saopštili Titovu želju da se vrati na Kosmet i ponovo preuzme dužnost političkog sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Kosovo i Metohiju, što je i prihvatio. Sa Visa je ponovo prešao u Bari, gde se zadržao izvesno vreme, a 15. oktobra 1944. godine je savezničkim avionom došao u tek oslobođeni Niš. Odatle se uputio na područje između Vranja i Bujanovca, gde se tada nalazio izvestan broj partizanskih jedinica. Ovde je preuzeo dužnost sekretara Oblasnog komiteta i nakon pola godine se ponovo susreo sa Dušanom Mugošom. Tada u jesen 1944. godine vođene su poslednje borbe za oslobođenje Kosova i Metohije, na kome su se u fazi povlačenja nalazile brojne nemačke i balističke snage, dok se u Kosovskoj Mitrovici nalazio štab generala Aleksandra Lera komandanta grupe armija „E”. Početkom novembra jedinice NOV i PO Jugoslavije, uz pomoć nekoliko brigada NOV Albanije, otpočele su borbu za konačno oslobođenje Kosmeta, tokom koje su posebno teške borbe vođene na putu Skadar—Priština i Peć—Prizren, kao i u istočnom delu Kosova. Iako su imale velike gubitke okupatorsko-kvislinške snage su se uporno branile. Uporedo sa napredovanjem jedinica NOVJ pomerao se i Oblasni komitet KPJ, koji se polovinom novembra nalazio u selu Prelopac, kod Podujeva. Do kraja novembra oslobođen je prostor Kosmeta, a Miladin je u oslobođenu Prištinu stigao 20. novembra, dan nakon oslobođenja.[62][63]
Priština je tada postala sedište Oblasnog komiteta KPJ za Kosovo i Metohiju, ali i drugih vojno-političkih organa Narodnooslobodilačkog pokreta — Oblasnog Narodnooslobodilačkog odbora, Operativnog štaba NOV i PO za Kosovo i Metohiju i dr. Kako je borba za konačno oslobođenje Jugoslavije još uvek trajala, svi napori Oblasnog komiteta KPJ za Kosmet, a pre svega Miladina Popovića bili su usmereni na angažovanje svih ljudskih i materijalnih snaga za front. Kako bi se ovo ostvarilo po selima su bili formirani mesni, a u većim mestima opštinski i sreski narodnooslobodilački odbori, čiji su zadaci bili snabdevanje Narodnooslobodilačke vojske i obnova puteva, železničke pruge, mostova, škola, bolnica i dr. Miladin je gotovo neprekidno obilazio sela i gradove širom Kosova i Metohije, gde je učestvovao u formiranju narodnooslobodilačkih odbora, partijskih i skojevskih organizacija, kao i organizacija Narodnog fronta, Antifašističkog fronta žena, Ujedinjenog saveza antifašističke omladine i dr.[62][64]
Na jednom od prvih sastanaka Oblasnog komiteta KPJ, održanih u oslobođenoj Prištini, Miladin je dao ocenu političkih prilika na Kosmetu i govorio o potrebi mobilizacije svih snaga za oslobođenje zemlje, ali i za obnovu privrede, učvršćivanje nove vlasti, političkih organizacija, kao i bratstva i jedinstva srpskog, crnogorskog i albanskog naroda. Takođe, deo rada je trebalo usmeriti na masovnije uključivanje Albanaca u antifašističke organizacije. Za razliku od Albanije, sa kojom je Miladin imao iskustva i gde se većina Albanaca opredelila za antifašistički Narodnooslobodilački front, Kosmetski Albanci su uglavnom bili pasivni ili su podržavali nacionalističku organizaciju Bali Kombetar. Balisti, kako su nazivani pripadnici ove organizacije su oslobođenje Kosmeta doživeli kao ponovnu okupaciju od Srba i njihove dobro organizovane i snabdevene grupe, koje su ostale na terenu nakon nemačkog povlačenja, počele su sa izvođenjem akcija i napada. Napadom na Uroševac, 2. decembra 1944. godine otpočela je balistička pobuna na Kosmetu, koja se krajem decembra proširila na Gnjilane, Orahovac, Drenicu i Kosovsku Mitrovicu. Jedinice NOV Jugoslavije su uz pomoć jedinica NOV Albanije uspele da privremeno uguše pobunu, ali je ona kulminirala polovinom januara 1945. godine pobunom Šabana Poluže. On je prethodno prešao na stranu partizana i počeo sa mobilizacijom boraca za Sremski front, a kada je trebalo da krenu na front, svoje borce je poveo u napad na partizane u blizini Vučitrna. Ova pobuna se brzo proširila na drenički kraj, zbog čega je Vrhovni štab NOV i POJ8. februara 1945. godine na Kosovu i Metohiji uveo Vojnu upravu, na čelu sa Savom Drljevićem. Pobuna je ugušena krajem februara likvidacijom štaba pobunjenika, mada su borbe u manjem obimu vođene i u toku marta, dok su poslednje balističke grupe likvidirane tek u leto 1952. godine.[62][65][66][67]
Kuća u Prištini u kojoj je 1945. godine ubijen Miladin Popović. Posle rata u njoj se nalazila Gradska biblioteka koja je nosila ime Miladina Popovića, a danas književnika Hivze Sulejmanija[68]
Balistička pobuna, koja je izbila odmah nakon oslobođenja, početkom decembra 1944. i trajala do kraja februara 1945. godine poremetila je normalizaciju situacije na Kosovu i Metohiji. Sve to je uticalo da se i u organe nove „narodne vlasti” ubace neprijatelji, kao i da dođe do pojave nacionalizma. Miladin Popović je bio uporan u borbi da se politička linija KP Jugoslavije sprovodi dosledno, pa je zahtevao da se iz svih antifašističkih organizacija i organa narodne vlasti isključe svi koji nisu prihvatali liniju partije i koji su odstupali od politike bratstva i jedinstva. Kako bi umanjio posledice pobune na albansko stanovništvo Miladin je odlazio na konferencije i skupove na kojima je nastojao da objasni smisao pobune i ukaže na značaj bratstva i jedinstva srpskog, crnogorskog i albanskog naroda. Nakon uvođenja vojne uprave i prelaska sve vlasti na vojne ustanove, Miladin je održavao sastanke sa političkim rukovodiocima Kosmeta i objašnjavao im značaj što aktivnije saradnje sa vojnim vlastima, kako bi što pre došlo do normalizacije situacije i sređivanja stanja na terenu. U ovom cilju je pisao i okružnice mesnim komitetima, u kojima je davao direktive i savete u vezi daljeg delovanja.[62][65]
Kako su u borbama protiv balističke pobune učestvovale i jedinice NOV Albanije, Miladina Popovića je u toku februara 1945. godine u Prištini posetio član rukovodstva KP Albanije Ćemail Stafa, koji je bio izaslanik Envera Hodže. Zajedno sa komandantom Operativnog štaba NOV i PO za KosmetFadiljom Hodžom, Miladin je nakon smirivanja pobune, krajem februara boravio u Beogradu, gde su članovima CK KPJ — Aleksandru Rankoviću, Edvardu Kardelju, Milovanu Đilasu i Svetozaru Vukmanoviću podneli izveštaj o stanju na Kosovu i Metohiji. Na ovom sastanu se raspravljao i o budućem statusu Kosmeta, pošto je zbog novonastale situacije bilo predloga da se ova oblast podeli između novoformiranih republika Crne Gore, Srbije i Makedonije, ali su se Miladin i Hodža ovome oštro usprotivili. Tada je rukovodstvo KPJ donelo definitivnu odluku o uključenju Kosova i Metohije kao autonomne oblasti u sastav Srbije, čime je stavljena tačka na špekulacije o mogućem ujedinjenju Kosmeta sa Albanijom.[69]
Posledice balističke pobune, nisu zaobišle ni one kosmetske Albance koji su prethodno prihvatili politiku Narodnooslobodilačkog pokreta, a posebno su delovale na one razočarane, koji su verovali da će i nakon oslobođenja Kosmet ostati u sastavu Albanije. Neposredno nakon gušenja pobune u Drenici, učitelj Haki Taha, koji je od 1944. godine bio povezan sa Narodnooslobodilačkim pokretom, odlučio se na akciju protiv jugoslovenskih vlasti na Kosmetu. On je oko sebe okupio grupu istomišljenika u kojoj je između ostalih bio i Rifat Beriša, potpredsednik Narodnooslobodilačkog odbora Kosova i Metohije. Nakon razgovora sa Ibrahimom Banušom Hodžom, iz sela Sedlara, kod Lipljana Taha je doneo odluku da izvrši atentat na Miladina Popovića.[69][70]
Ispraćaj posmrtnih ostataka Miladina Popovića iz Prištine za Peć, 14. marta 1945. godine
Nakon povratka iz Beograda, početkom marta 1945. godine Miladin je obišao partijske organizacije u Prizrenu, Peći i Kosovskoj Mitrovici. Prilikom boravka u Peći, on se nakon tri godine ponovo susreo sa ocem Jevremom koji se u februaru vratio iz internacije u Italiji. Kako nisu imali dovoljno vremena da se ispričaju, Miladin ga je poveo sa sobom u Prištinu, gde je trebalo da obavi neke lekarske preglede. U utorak 13. marta 1945. godine Miladin je krenuo na posao, a Pavle Jovićević je Miladinovog oca poveo kod lekara. Rastali su se ispred zgrade Operativnog štaba NOV i PO za Kosmet, gde je Miladin prisustvovao sastanku na kome je analizirana aktuelna situacija na uništavanju zaostalih balističkih bandi. Nakon sastanka otišao je u zgradu Oblasnog komiteta KPJ za Kosmet, gde je imao sastanke sa rukovodiocima, aktivistima i kuririma, koji su mu donosili izveštaje o stanju na terenu. U toku prepodneva, na njegov poziv ga je posetila Saša Brajović supruga Petra Brajovića, komandanta 52. kosovsko-metohijske divizije, koji je bio teško ranjen 21. februara u borbama u selu Trstenik, kod Glogovca kada je ubijen vođa balističke pobune Šaban Poluža. Miladin se interesovao za Petrovo zdravstveno stanje nakon operacije u kojoj mu je amputirana noga i da li je sve spremno za njegovo prebacivanje u bolnicu u Kosovskoj Mitrovici. Nakon njenog odlaska, oko 11 časova u kancelariju je ušao atentator Haki Taha.[62]
Iako je bio nenajavljen posetilac, Miladin ga je primio u kancelariju pošto ga je poznavao od ranije. Znajući da je Taha težak tuberkulozni bolesnik, zamolio je kurira da mu donese čaj. Dok je Miladin odlagao dokumenta koja je prethodno pročitao, Taha je iskoristio pogodan momenat i u njega iz pištolja ispalio nekoliko metaka koji su ga pogodili u grudi. Smrtno pogođen Miladin je pao na pisaći sto, a Taha je pobegao u pravcu obližnje Carske džamije, gde se sakrio u jednoj šupi. Odmah nakon atentata otpočela je potraga za ubicom, koju je predvodio Spasoje Đaković načelnik OZNE za Kosmet. Sutradan oko 15 časova, Haki Taha (1913—1945) je otkriven i opkoljen, nakon čega je izvršio samoubistvo. Prilikom uviđaja, pripadnici Odeljenja za zaštitu naroda (OZNA) su ispod njegovog kaputa pronašli albansku zastavu na kojoj je bio izvezen natpis „Sloboda Kosovu — ujedinjenje sa Albanijom” (alb.Kosoves liri – Bashkim me Shqipni). U toku istrage uhapšeni su i drugi članovi ilegalne grupe, među kojima i Ibrahim Hodža (1886—1948) i osuđeni na višegodišnje zatvorske kazne.[62][69][71][70][67]
U jutarnjim časovima 14. marta 1945. godine Miladinovi posmrtni ostaci su izloženi u zgradi Omladinskog doma, gde su mu građani Prištine u mimohodu odavali poslednju počast. U 11 časova kovčeg sa njegovim posmrtnim ostacima je iznet ispred Omladinskog doma, gde se od njega oprostio organizacioni sekretar Oblasnog komiteta KPJ, nakon čega je pogrebna povorka krenula ka železničkoj stanici. Ovde se od Miladina oprostio Milinko Đurović, instruktor CK KPJ koji se tih dana nalazio u Prištini. Kovčeg sa Miladinovim posmrtnim ostacima je potom unet u pogrebni automobil koji se uputio u pravcu Peći, gde je sahranjen u porodičnoj grobnici.[62]
U vezi ubistva Miladina Popovića tokom vremena su se pojavile određene kontroverze. Pojedini albanski izvori, uglavnom iz perioda vladavine Envera Hodže, zastupaju tezu da iza Miladinovog ubistva stoji jugoslovenska tajna služba jer se on navodno kao pravi komunista-internacionalista suprotstavio srpskoj i jugoslovenskoj hegemoniji nad kosmetskim Albancima.[72] Slične stavove danas zastupa i crnogorski književnik Jevrem Brković koji za ubistvo Popovića optužuje OZNU i Aleksandra Rankovića. Prema njemu razlog za ubistvo je u tome jer je Popović navodno tražio da se jugoslovensko rukovodstvo dogovori sa albanskim komunistima oko predaje Kosmeta Albaniji.[73]
Moderna albanska istoriografija prihvata tezu da je Miladina Popovića ubio učitelj Haki Taha, koga albanski nacionalisti na Kosovu slave kao nacionalnog junaka i borca protiv srpske i jugoslovenske okupacije. Na teritoriji pod kontrolom samoproglašene Republike Kosovo nekoliko ulica, među kojima su ulice u Prištini, Đakovici i Prizrenu, nose njegovo ime, kao i jedna ulica u Tirani. Takođe, nacionalisti smatraju da je ubistvo Popovića, jugoslovenskim vlastima poslužilo kao povod za masovne egzekucije nad kosmetskim Albancima, uključujući i Barski masakr.[72][74][75]
Zbog velikog interesovanja javnosti na Kosovu i Metohiji u vezi kontroverzi oko ubistva Miladina Popovića, kosovski novinar Lenard Kerkuk, glavni urednik lista „Ekspres” i internet portala „Zona ekspres” je 2016. godine snimio dokumentarnu emisiju „Atentat u Prištini” (alb.Atentat në Prishtinë).[76]
Na vest o smrti Miladina Popovića, Centralni komitet KP Jugoslavije uputio je Oblasnom komitetu KPJ za Kosovo i Metohiju telegram sledeće sadržine:
Teško nas je pogodila vijest da je drug Miladin poginuo od ruke gnusnog atentatora. Neprijatelj na Kosovu i Metohiji, vojnički razbijen, a politički raskrinkan, gubeći mogućnost za svaki masovniji organizovaniji otpor, u svom očajničkom bijesu i mržnji protiv Narodnooslobodilačkog pokreta pribegava sredstvima individualnog terora da bi našem pokretu i Partiji naneo još koju žrtvu i odgodio čas oslobođenja naše zemlje. Smrt Miladina predstavlja veliki gubitak za našu Partiju i za narod Kosova i Metohije, ali se neprijatelj ljuto vara ako misli da će na taj način obezglaviti Narodnooslobodilački pokret Kosova i Metohije. Pojačajte budnost partijske organizacije, okupite široke mase Kosmeta u Narodnooslobodilački pokret za konačnu pobjedu nad okupatorom i izgradnju Federativne Jugoslavije. Slava drugu Miladinu![77]
Nakon Miladinove smrti, njegovi lični predmeti, odeća, dokumenta i drugi materijali, kao i metak od koga je ubijen, sakupljeni su i postavljeni u kući njegovih roditelja u Peći radi izlaganja. Nakon smrti njegovih roditelja — majka je umrla 1955, a otac 1958. — njihova porodična kuća pretvorena je u spomen-muzej Narodnooslobodilačke borbe, u koji su pored predmeta vezanih za život i rad Miladina Popovića, postavljeni i predmeti vezani za delovanje Bore Vukmirovića i Ramiza Sadika.[lj] Zajedno sa kućama u Peći, u kojima su živeli Vukmirović i Sadiku, kuća Miladina Popovića je na Dan ustanka naroda Srbije7. jula1951. obeležena spomen-pločom sa natpisom na srpskom i albanskom jeziku — U ovoj kući je živeo i radio narodni heroj Miladin Popović sekretar OK KPJ za Kosmet, a 1949. je stavljena pod zaštitu države.[80] Na inicijativu Saveza boraca NOR u Malom parku na obali Pećke Bistrice, povodom desetogodišnjice ustanka naroda Srbije, 7. jula 1951. postavljene su spomen-biste trojice pećkih narodnih heroja i istaknutih organizatora Narodnooslobodilačke borbe na Kosmetu — Bore Vukmirovića, Ramiza Sadika i Miladina Popovića, koje je izradio vajar Sreten Stojanović.[81]
Na kući u Prištini, u nekadašnjoj Ulici JNA (Jugoslovenska narodna armija), a danas Ulici OVK (Oslobodilačka vojska Kosova), u kojoj se nakon oslobođenja 1944. nalazilo sedište Oblasnog komiteta KPJ za Kosmet i u kojoj je 13. marta 1945. ubijen Miladin Popović postojala je spomen-ploča koja je govorila o ovom događaju.[83] Ovu kuću je 1930. izgradio prištinski trgovac Jovan Minić, a za vreme okupacije od 1941. do 1944. koristio je najpre italijanski, a potom nemački okupator. Od 1947. u ovoj kući je bila smeštena Oblasna biblioteka, koja je još 1944. osnovana u Prizrenu.[88] Nakon gašenja Oblasne biblioteke formirana je 1953. Gradska biblioteka, koja je od 1963. do 1993. nosila ime Miladina Popovića, a nakon juna 1999. premeštena je u Gračanicu. U kući se i danas nalazi Gradska biblioteka koja nosi naziv po albanskom književniku Hivzi Sulejmaniju (1910—1975).[89]
^Funkciju je prestao da obavlja nakon odlaska na lečenje na Golnik
^Funkciju je prestao da obavlja nakon hapšenja i internacije u Albaniju
^U literaturi se susreće nekoliko različitih datuma rođenja Miladina Popovića. Kod većine su u pitanju isti dan i godina, dok se razlikuje mesec. Miodrag Nikolić, autor knjige Narodni heroj Miladin Popović, kao datum rođenja navodi 23. septembar koji je preuzet sa porodičnog nadgrobnog spomenika u Peći, koji su za života podigli roditelji Miladina Popovića.[1] Pored ovog datuma susreću se i datumi — 23. maj u knjizi Narodni heroji Jugoslavije[2] i 23. oktobar u Vojnoj enciklopediji.[3] Milutin Folić u svom delu o revolucionarnom radu Miladina Popovića, kao njegov datum rođenja navodi 25. novembar.[4]
^Vezu sa partijskim organizacijama u Prištini, Kosovskoj Mitrovici, Trepči i Vučitrnu, održavao je advokatski pripravnik iz Kosovske Mitrovice Boža Miletić, rođak Petka Miletića, ali zbog njegovog prelaska u ilegalnost delegati ovih organizacija nisu mogli doći na konferenciju.[12]
^Prilikom formiranja Oblasnog komiteta KPJ za Kosovo i Metohiju u njega su uključeni samo komunisti iz Peći, a kasnije su ušli i predstavnici drugih partijskih organizacija sa Kosova.[12]
^Izuzev podrške koju je imao kod dela članova Kaznioničkog komiteta KPJ, koji je delovao u zatvoru u Sremskoj Mitrovici, Miletić je uspeo da stvori jača uporišta u partijskim organizacijama KPJ na Kosovu i Metohiji — u Peći, Kosovskoj Mitrovici i Prištini.[17]
^Petar Radović (1907—1944), kao partijski radnik je 1934. bio uhapšen i osuđen na tri godine zatvora. U toku izdržavanja kazne u Sremskoj Mitrovici je potpao pod uticaj Petka Miletića, zbog čega je bio partijski kažnjavan. Nakon izlaska iz zatvora nalazio se na partijskom radu u Peći, a do septembra 1939. godine je bio sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Kosovo i Metohiju. Nakon okupacije, 1941. je učestvovao u Narodnoslobodilačkoj borbi.[20]
^Liri Belišova (1926—2018), albanska partizanka i političarka. U toku rata i neposredno nakon njega je bila predsednica Narodne omladine Albanije. Godine 1947. zajedno sa suprugom koji je bio ministar ekonomije sukobila se sa Enverom Hodžom i Kočom Dzodzeom, optužujući ih za projugoslovensku politiku. Posebno je optuživala Hodžu koji je Miladina Popovića nazivao svojim učiteljem. Nakon donošenja Rezolucije Informbiroa i prekida odnosa između Jugoslavije i Albanije, 1948. godine Belišova je rehabilitovana. Iz političkog života je uklonjena nakon raskida političke saradnje između Sovjetskog Saveza i Albanije, 1956. godine zbog vođenja prosovjetske politike i podrške Nikiti Hruščovu.[40]
^Od osnivačkog sastanka KP Albanije, novembra 1941. pa do njene Prve konferencije, marta 1943. godine, kao delegat CK KPJ Miladin Popović je bio defakto rukovodilac ove komunističke partije.[40]
^Sve članove prvog Biroa CK KP Albanije, Enver Hodža je uklonio iz političkog života nakon završetka rata — Dzodze je streljan 1949; Mališov interniran 1956; Dišnica smenjen 1950; Temeljko smenjen 1948; Čitaku smenjen 1948; Kristo smenjen i uhapšen 1948; Spiru ubijen 1947. i Gega smenjena 1948, a ubijena 1956. godine.
^Pokazali bismo veliku neblagodarnost kad bismo propustili da na ovom mestu ne spomenemo veliku zahvalnost koju naša Partija isto tako oseća prema dvojici jugoslovenskih drugova, Miladinu i Dušanu, koji su, od prvih koraka naše Partije, pa sve do danas, uložili sve svoje sile i sve svoje iskustvo da bi naša partija učvrstila i naša borba bila efikasnija — izvod iz pisma koje je CK KP Albanije uputilo Titu.[58][55]
.jpg)
.jpg)
