Википедија

Srbi u Hrvatskoj

припадници српског народа на простору данашње Републике Хрватске

Srbi u Hrvatskoj ili Srbi iz današnje Hrvatske[a] su pripadnici srpskog naroda koji žive na prostoru današnje Republike Hrvatske ili vuku porijeklo sa tog prostora.

Srbi u Hrvatskoj
       
Zastava i grb Srba u Hrvatskoj
Ukupna populacija
>123.892 (2021)[1]
Srbi poreklom iz Hrvatske: 700.000 (procjena)[traži se izvor]
Regioni sa značajnom populacijom
Dalmacija, Slavonija, Baranja, Lika, Kordun, Banija, Gorski kotar, grad Zagreb i grad Rijeka
Jezici
srpski (ijekavski, ekavski i ikavski izgovor) i hrvatski
Religija
uglavnom pravoslavna, manjim delom katolička i ateizam
Srodne etničke grupe
srpska dijaspora

Prema rezultatima popisa stanovništva iz 2021. godine, na području Hrvatske je živelo 123.892 Srba, što čini 3,20% od ukupnog broja stanovnika te države, dok ih je na popisu stanovništva iz 2011. godine živelo 186.633 (4,36%). Ukupan broj Srba u Hrvatskoj je smanjen za tri četvrtine u odnosu na predratni popisa stanovništva iz 1991. godine, kada ih je bilo 581.663 i kada su činili 12,2% od ukupnog broja stanovnika Hrvatske. Ustavom Hrvatske iz 1990. godine, Hrvatski sabor je srpskom narodu ukinuo status konstitutivnog naroda u Hrvatskoj.[3][4][5] Znameniti Srbi iz Hrvatske ostvarili su brojne nacionalne i svjetske uspjehe.

Istorija

 
Ktitorski portret srpskog kralja Mihaila u stonskoj crkvi Svetog Mihaila
Glavni članci: Istorija Srba i Istorija Hrvatske

Srednji vek

 
Ktitorski natpis srpskog kralja Mihaila u stonskoj crkvi Svetog Mihaila
 
Današnji izgled rimokatoličkog hrama Gospe od Lužina na mestu nekadašnjeg srpskog pravoslavnog manastira Bogorodice Stonske u središtu Humske eparhije

U pojedinim oblastima današnje Republike Hrvatske, srpski narod je bio prisutan još od ranog srednjovekovnog razdoblja. Prema svedočenju vizantijskog cara Konstantina VII Porfirogenita (944—959), koji je napisao rad pod nazivom De administrando imperio, srpska plemena su još od 6. i 7. veka nastanjivala područje od Konavala do ušća reke Cetine. To su bili Konavljani, Zahumljani i Neretljani.[6][7] Ove oblasti priadale su srpskoj držvi Nemanjića sve do početka 14. veka, a crkvenu nadležnost nad pravoslavnim hrišćanima u tim oblastima imala je srpska pravoslavna Humska eparhija, osnovana 1219. godine, sa prvobitnim sedištem u manastiru Bogorodice Stonske.[8][9] To je bila najstarija srpska arhijerejska katedra na područjima koja pripadaju današnjoj Republici Hrvatskoj. U drugoj polovini 14. veka, znatan deo južnog područja današnje Republike Hrvatske u zaleđu Dalmacije potpao je pod vlast srpsko-bosanskog kralja Tvrtka I,[10] a sredinom 15. veka čitavo primorje od Boka kotorske do Makarske (osim Dubrovnika i ostrava) bilo je u sastavu Vojvodstva Svetog Save.[11]

Na drugoj strani, u severnim oblastima današnje Republike Hrvatske, prisustvo srpskog naroda se značajno uvećalo tokom 15. veka, kada su srpski despoti Stefan Lazarević i Đurađ Branković dobili značajne posede u raznim ugarskim oblastima, a pojedini srpski velikaši su nasledne posede dobili i na području srednjovekovne Banovine Slavonije.[12] Ženidbom grofa Ulriha Celjskog sa Katarinom Branković, ćerkom despota Đurđa 1434. godine, Srbi postaju sve prisutniji u današnjoj severnoj Hrvatskoj, odnosno tadašnjoj „Gornjoj Slavoniji” u kojoj su celjski grofovi imali prostrane posede. O verskom i kulturnom životu pravoslavnih Srba u „Gornjoj Slavoniji” tokom 15. veka svedoči i čuveni Varaždinski apostol. U to vreme, verska pripadnost je bila mnogo izraženija nego etnička, tako da su se ljudi određivali prvenstveno po verskoj ili zavičajnoj, odnosno plemenskoj pripadnosti. Pravoslavni Srbi su na ovim prostorima već u to vreme potpali pod udar pokatoličavanja, na čemu je radio poznati misionar Jovan Kapistran koji je bezuspešno pokzšavao da pokatoliči čak i samog despota Đurđa Brankovića.[13] Njegov unuk, despot Zmaj Ognjeni Vuk dobio je od ugarskog kralja Matije Korvina razne posede, uključujući i Kostajnicu.[12] Vlast srpskog plemstva iz porodice Kosača nad Kalnikom trajala je čitavih sto godina, do 1537. godine. Iste godine, tokom bitke kod Gorjana, poginuo je poslednji srpski despot Pavle Bakić.[12]

Rani novi vek

 
Područje pod jurisdikcijom Srpske patrijaršije u 16-17. veku, u okviru kojeg su se nalazili i Srbi sa područja današnje Hrvatske
 
Crkva Vavedenja Presvete Bogorodice manastira Lepavina podignutog u 16. veku
 
Srpski patrijarh Arsenije III, koji je 1693. godine posetio manastir Lepavinu
 
Vladika Atanasije Ljubojević, koji je osnovao posebnu srpsku eparhiju za Karlovačku Krajinu, Baniju, Liku i Krbavu
 
Područje austrijske Vojne krajine u 19. veku, u okviru kojeg je živeo znatan deo srpskog stanovništva sa područja današnje Hrvatske

Turskom najezdom i razbijanjem starih srpskih država, Srbi su saterani na zapadne i severne granice Balkana. Dok ih je na jugu pratila nasilna islamizacija, na severozapadu Srbi su bili pod udarom germanizacije i unijaćenja i to u vreme mira.[traži se izvor]

Od velikog značaja za istoriju Srba u Hrvatskoj bila su zbivanja iz vremena Bečkog rata (1683—1699). Nedugo nakon prelaska pod okrilje habzburške vlasti srpski patrijarh Arsenije III je 1693. godine posetio i Srbe u Hrvatskoj oko manastira Lepavine. Tokom narednih godina, na područjima Karlovačkog generalata, Banije, Like i Krbave boravio je izbegli dabrobosanski mitropolit Atanasije Ljubojević čijom je zaslugom osnovana posebna srpska eparhija za pomenute oblasti.[14]

Reka Sava i Beograd su sredinom 18. veka bili granica dva carstva. Na prostorima Hrvatske i Slavonije, katoličko nasilje nad pravoslavcima imalo je za posledicu njihove sve češće pobune. Kada je 1755. godine Zagreb preoteo manastir Marču, izbila je Severinska buna, koju je vodio Srbin Petar Ljubojević iz okoline Bjelovara.[traži se izvor]

Bilo je to vreme pokreta za očuvanje srpskog nacionalnog bića u Dalmaciji, severnoj Hrvatskoj, Slavoniji i Podravini. Krajem 18. veka tu su otvorene i prve srpske škole. U tom periodu podignut je i najveći broj pravoslavnih crkava, kao i bogoslovije u Metku, Zalužnici, Plaškom i Karlovcu. Samo episkop Gornjokarlovački Lukijan Mušicki osnovao je osamdeset srpskih škola. U Pakracu je iz Bogoslovske škole kasnije izrasla srpska Učiteljska škola i sva ostala srednja učilišta, a u okviru njih i KUD „Karadžić”. Tada je izlazio i srpski časopis „Dobri pastir”.[traži se izvor]

Srbi u gradovima vrlo rano ulaze u modernizacijske procese. U krajiškom, povojačenom društvu su ti procesi znatno sporije napredovali, a činjenica je da je veći broj Srba u Hrvatskoj bio upravo iz seoskih sredina. Srbi u gradovima bili su disperzirani po čitavoj Hrvatskoj, što je otežavalo buđenje njihove nacionalne svesti. Ipak, Srem je izuzetak. Ovde najveći broj stanovnika i na selu i u gradovima predstavljaju Srbi, a budući da je bio podeljen između Vojne krajine i Kraljevine Slavonije te se u njemu nalazilo i središte srpskoga pravoslavlja u Habsburškoj Monarhiji, bio je plodno tlo za razvitak narodnog preporoda. I u drugim gradovima, poput Vukovara, Osijeka, Požege, Zagreba i Karlovca, Srbi su razvijali svoju nacionalnu svest, ali je zbog njihove relativno male zastupljenosti to bilo znatno slabije nego u sremskim središtima.[traži se izvor]

Koreni dugoročnog neprijateljstva Srba i Hrvata mogu se pronaći u tome što su pravoslavni Srbi imali status slobodnih seljaka na teritoriji koja je bila hrvatski feudalni posed, dok su Hrvati imali status kmetova.[15][16]

Srpski krajišnici bili su meta delovanja rimokatoličke kurije, koja je svoje prozelitsko delovanje opisivala kao „spasavanje njihovih duša”.[15] Senjski kapetan Kaspar Rab dobio je 1583. zadatak da se uputi u tursku Liku i Krbavu sa ciljem da pobije kompletno stanovništvo, što bi sprečilo naseljavanje pravoslavnih Srbi Krajišnika. Njegov pohod završio se potpunim porazom.[17]

Prema pisanju istoričara Miloša Kovića, Crkva i Krajina bile su ključne institucije srpskog naroda u dobu od sloma do obnove srpskih država.[17]

Kada u Zagrebu i drugim gradskim centrima počinje ilirski pokret suštinski se menjaju hrvatsko-srpski odnosi.[18] Panslavistički pokreti i demokratizacija kulture znatno utiču na odnose Hrvata i Srba. To je ujedno prelomna faza za integraciju srpske nacije u hrvatsko društvo. U tom smislu se, u vrlo kratkom periodu, prevladavaju verske netrpeljivosti te se stvaraju osnove za građanska prava. Istaknuti hrvatski Ilirci Janko Drašković, Ljudevit Gaj i Ivan Kukuljević zalažu se za punu ravnopravnost „domorodaca” obeju veroispovesti i versku trpeljivost. Mnogi Srbi učestvuju u hrvatskom narodnom preporodu i postaju njegovi najistaknutiji pristalice kao npr. Petar Preradović i Anastas Popović.[traži se izvor]

Revolucionarna 1848. godina

Saradnja Srba i Hrvata dosiže svoj vrhunac u revoluciji 1848. godine. Godine 1848]]. i Srbi učestvuju u revolucionarnim i kontrarevolucionarnim gibanjima. Budući da su Mađari odbili srpske zahteve za priznavanjem prava narodnosti u okvirima narodno-crkvene autonomije i za slobodnom upotrebom „narodnog jezika”, Srbi su stali na stranu Austrije. U drugoj fazi pokreta održana je Majska skupština u Sremskim Karlovcima od 13. do 15. maja. Na toj skupštini ističe se pravo srpskog naroda u Austriji i Ugarskoj na autonomni, politički i kulturni razvitak. Radi ostvarenja toga prava proglašena je autonomna Srpska Vojvodina. Istovremeno je izabran srpski vojvoda, graničarski pukovnik Stevan Šupljikac, a mitropolit Josif Rajačić je proglašen za patrijarha, dok je proklamovan i politički savez između Srpske Vojvodine i Hrvatske, Slavonije i Dalmacije „na osnovu slobode i savršene jednakosti”. Odluke Majske skupštine nisu u početku smatrali zakonitim ni Mađari ni Austrijanci. Austrija je, međutim, kasnije priznala legalitet ovim odlukama, prilikom obračuna s mađarskim pokretom. Nakon pobede nad Mađarima Austrija je dala Vojvodini status posebne krunske oblasti pod imenom Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat. Odluka da se formira ova autonomna jedinica delovala je u prvi mah umirujuće, jer je izgledalo da se njome ispunjavaju zahtevi Srba s Majske skupštine. Ipak, Srbi su tim činom bili delimično izigrani. Vojvodinom je upravljao austrijski guverner, njeno upravno središte se nalazilo u Temišvaru, u njenim školama i ustanovama obavezni jezik je bio nemački, a titulu njenog vojvode nosio je sam car. Istovremeno, Hrvatski sabor, poduprt krajiškim težnjama, izradio je prvi program teritorijalne integracije Vojne krajine s Hrvatskom.[traži se izvor]

Krajiški ustav utvrđuje da je Vojna krajina nerazdruživ deo Trojedne Kraljevine. Krajiški ustav precizirao je još dve odredbe: novi zakoni za Krajinu mogu se donositi samo u Hrvatskom saboru, a narodni se jezik uvodi u sve javne poslove Krajine iu njene škole. Osim toga, sva zemlja koju Krajišnici poseduju proglašena je „njihovom pravnom svojinom”. Austrija nakon poraza Mađara nije dopustila demobilizaciju Vojne krajine, što je hrvatski sabor takođe tražio. U Hrvatski sabor ulaze 1848. godine i predstavnici Srba iz gradova građanske Hrvatske. Srpski kandidati predstavljaju gotovo polovinu saborskog zastupstva i najbrojniji su u onoj skupini zastupnika koja od početka zasedanja insistira na radikalnijim rešenjima otvorenih pitanja.[18] Iste godine u aprilu 1848. proglasili su Srbi iz Dalmacije svoja zahtevanja. Tražili su, među ostalim, potpunu slobodu crkve, slobodan prelaz sa katoličke vere na pravoslavnu i obrnuto, državne plate za sveštenike, slobodu škola itd. Što se tiče bana Josipa Jelačića, njegov stav o „slogi i bratinstvu” između Hrvata i Srba nikada nije dolazio u pitanje. O tome svedoči i njegov ćirilični proglas „Narodu srpskom i srpskom u Trojednoj Kraljevini Dalmacije, Hrvatske i Slavonije” u vezi sa svojim imenovanjem za bana.[traži se izvor]

Od Revolucije do Prvog svjetskog rata

 
Saborni hram Preobraženja Gospodnjeg u Zagrebu iz 1866. godine

Nakon ovoga vrlo burnog perioda, koje je protkano uskom saradnjom Srba i Hrvata, dolazi period razvitka nacionalizama kod oba naroda. Sve rasprave o etnogenezi Srba i Hrvata, o državnim tradicijama i prostorima jednih i drugih, o kulturnim sferama, nastaju upravo u vrijeme nakon 1848. godine. Ipak, bez obzira na to, potres koji je pogodio Monarhiju Austro-ugarskom i Hrvatsko-ugarskom nagodbom ukazao je i Hrvatima i Srbima u Hrvatskoj da jedni bez drugih ne mogu funkcionisati, tj da mogu štititi svoje interese jedino ako nisu nacionalno konfrontirani. Godine 1860. krajiški zastupnici ulaze u Hrvatski sabor, s pravom učestvovanja u raspravi o državnopravnim pitanjima. Sledeći je korak bilo demobilizaciju Vojne krajine 1871. godine.[traži se izvor]

U vremnima bana Ivana Mažuranića i bana Kuena Hedervarija Srbi dolaze na visoke funkcije u hrvatskom društvu. Sve tri najviše funkcije Civilne Hrvatske i Slavonije, osim banke, drže Srbi u vreme bana Mažuranića. Šef Odjeljenja za unutrašnje poslove i podban je Jovan Živković. Predsednik vrhovnog suda je Livije Radivojević, a Nikola Krestić je predsednik Hrvatskog sabora. Za vreme Kuena Hedervarija deo Srba je pristajao uz njegovu promađarske politiku. Ipak, na izborima za crkveno-narodni sabor 1897. godine koalicija srpskih liberala, radikala i samostalaca pobeđuje „Kuenove Srbe” ostavljajući im jedva koji mandat. Službena ugarska politika podsticala je u vreme Kuena Hedervarija konflikte između Hrvata i Srba. Narodna slobodumna stranka Svetozara Miletića, koja je svoj program osmislila u Rumi 1881. godine, insistira na jednakosti Srba i Hrvata u crkvenoj i školskoj autonomiji i na priznanju srpskog naroda u Austrougarskoj tako da se u svakom zakonu spominje i srpski narod, a jezik da se naziva hrvatski ili srpski. Godine 1887. zastupnici u Hrvatsko-slavonskom saboru potvrđuju crkveno-narodnu srpsku autonomiju. Ugledajući se na ugarski saborski član IX iz 1868. godine, Srbi imaju autonomiju crkve i škole, obezbeđena im je ravnopravnost sa ostalim religijama, a isto se tako slobodno smeju služiti ćirilicom u čitavoj Kraljevini Slavoniji i Hrvatskoj, a u krajevima gde žive u povećanom broju mogu se služiti samo ćirilicom.[traži se izvor]

Mnogi Srbi iz Zagreba kao i drugih delova sadašnje Hrvatske su značajno doprineli razvoju kulture u zemlji. Trgovac Hristofor Stanković je osnovao prvu pozorišnu zgradu u Zagrebu i uzimao aktivnog učešća u uspostavljanju pozorišne kulture.[19]

Srbi u Hrvatskoj u poslednjim decenijama 19. veka inicijativama Vladimira Matijevića stvaraju niz jakih institucija kao što su Srpska banka, Savez srpskih zemljoradničkih zadruga i Srpsko privredno društvo Privrednik. Od 1884. godine izlazi i „Srbobran”, stranačko glasilo Srpske samostalne stranke. U prvim godinama 20. veka na području Dalmacije i Hrvatske nastaje Hrvatsko-srpska koalicija. U oktobru 1905. potpisane su dve rezolucije, od kojih je Zadarsku potpisala srpska strana, a Riječku hrvatska, u kojima se ističe jedinstvo hrvatskog i srpskog naroda te njihova ravnopravnost. Srbi u Zadarskoj rezoluciji daju podršku Hrvatima za ujedinjenje Dalmacije i ostatka Hrvatske. Hrvatsko-srpska koalicija pobeđuje na izborima 1905. i 1906. godine, ali je do izbora 1907. ona slomljena pod pritiscima iz Beča i Budimpešte. Ipak, koalicija se nije raspala ni u vreme velikih montiranih procesa protiv hrvatskih Srba (Veleizdajnički i Fridjungov proces). Budući da su uticaji Miletićeva Srpske samostalne stranke, koja se nije slagala sa ugarskom službenom politikom, bili sve jači u narodnocrkvenim saborima, godine 1912. ugarska vlada ukinula je srpsku autonomiju ukidanjem narodno-crkvenih sabora. U periodu između aneksije Bosne i Hercegovine i početka Prvog svetskog rata dolazi do razvoja ekstremnih struja i kod Srba i kod Hrvata.[traži se izvor]

Kada su, Evropu zahvatili novi ratovi, Beču nije odgovarala srpskohrvatska sloga, pa je Slavoniju i Vojvodinu prepustio uticaju militantne Pešte. To mučno razdoblje potpune podložnosti Hrvatske ugarskim (mađarskim) interesima i novog nasilja nad Srbima trajalo je sve do 1918. godine, jer je Austrougarska želela da reformu svoje monarhije izvrši na račun Slovena, a pre svega, Srba. Posle atentata Gavrila Principa na prestolonaslednika Franca Ferdinanda u Sarajevu, Srbi su u ovoj monarhiji, pa i tadašnjem hrvatskom prostoru postali „veleizdajnički narod”. Antisrpskih demonstracija, uz rušenje i skrnavljenje grobalja i crkava, bilo je u Zagrebu, Đakovu, Petrinji, Slavonskom Brodu, a manje u dalmatinskim gradovima Šibeniku, Splitu i Dubrovniku. Posle objavljene mobilizacije avgusta 1914. godine, Srbi su nasilno uzimani kao taoci, zatvarani u logore, čak i streljani, a mnogi su proterivani iz mesta stanovanja. Sve je to vršeno uz saglasnost hrvatskog Sabora, pod optužbama za „vređanje Cara i velikosrpsku propagandu”. Došlo je čak i do javnih suđenja u Zagrebu, gde su na „crnu klupu” seli dr Srđan Budisavljević, poslanik i dr Laza Popović, dr Milan Teodorović i Đorđe Gavrilović. Tokom 1916. montiranih procesa bilo je i u Splitu, Zadru i Dubrovniku. Naredbom Bana, ćirilica je zabranjena još na početku Prvog svetskog rata, a potom i poznati srpski listovi: „Novi Srbobran”, „Srpski Glas” i „Dubrovnik”.[traži se izvor]

Za vreme Prvog svetskog rata velik broj hrvatskih Srba učestvuje u ratu na strani Austrougarske. Dobar je primer za to Svetozar Borojević, koji je dostigao čin feldmaršala i bio jedan od retkih uspešnih austrijskih generala na bojištu. Majskom deklaracijom i Krfskom deklaracijom, koje su potpisane za vreme Prvog svetskog rata, otvaraju se mnoge mogućnosti, ali i pitanja u vezi s mogućom budućom zajedničkom državom južnih Slovena.[traži se izvor]

Period između dva svetska rata i Kraljevina Jugoslavija

 
Kratkotrajna Država Slovenaca, Hrvata i Srba 1918. godine, u kojoj su Srbi bili jedan od tri priznata naroda

Formiranjem Nacionalnog veća Slovenaca, Hrvata i Srba težilo se jednakosti u novonastaloj Državi Slovenaca, Hrvata i Srba. Svetozar Pribićević održao je govor u Hrvatskom saboru 29. oktobra 1918. godine na kojem je među ostalim izjavio da su u zajedničkoj državi Slovenci, Hrvati i Srbi potpuno jednak faktor i da su ta tri narodna imena izraz za jednu politiku i narodnu svest.[20]

Na Svetozara Pribićevića i njegove sledbenike nakon ujedinjenja Države SHS sa Kraljevinom Srbijom i Kraljevinom Crnom Gorom u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca pada glavnina mržnje Hrvata zbog neravnopravnog, iznuđenog ujedinjenja, a potom i zbog političke, privredne i nacionalne represije velikih razmera koja je usledila odmah nakon ujedinjenja. Pribićević je u zajedničkoj vladi sa radikalom Nikolom Pašićem izdržao svega godinu dana. Samostalna demokratska stranka, kako se zvala Pribićevića stranka, težila je integralnom jugoslovenstvu i jakoj nacionalnoj državi. Od 1925. godine pa sve do 1939. Samostalna demokratska stranka, kao najjača stranka hrvatskih Srba, ne izlazi iz opozicije, a i 1939. godine se vraća na vlast kao koalicioni partner Hrvatske seljačke stranke u Seljačko-demokratskoj koaliciji. Pribićević će svoj život završiti zatvoren u Pragu 1936. godine, ali će njegova ideja o saradnji hrvatskih i srpskih političara preživeti sve do Drugog svetskog rata. U Zagrebačkim puntikacijama iz 1932. godine koje je donela Seljačko-demokratska koalicija, teži se federalnom uređenju Jugoslavije.[traži se izvor]

Prema etničkoj mapi srpskohrvatskog prostora centralne Jugoslavije, koja je 1936. godine rađena za potrebe Krunskog saveta Kneza Pavla, 90% stanovništva u Zapadnoj Slavoniji, Baniji, Kordunu, Lici i Dalmatinskoj Zagori, činili su Srbi.[traži se izvor] Tada je u granicama današnje Hrvatske bilo 1,2 miliona Srba. Pet godina kasnije, međutim, u tzv. Nezavisnoj Državi Hrvatskoj (NDH), nemački vojni predstavnik Glez fon Horstenau zapisao je u Zagrebu da Srbi u Hrvatskoj čine 31% stanovništva i da su najviše koncentrisani u Savskoj, Vrbaskoj i Primorskoj banovini. U nemačkim službenim izvorima, u NDH je krajem 1940. godine, živelo 1.847.000 Srba, a Hrvata tri miliona. Na teritoriji NDH postojalo je devet srpsko-pravoslavnih eparhija, od čega su četiri bile u Hrvatskoj: Slavonska u Pakracu, Zagrebačka, Gornjokarlovačka i Šibenska.[traži se izvor]

Prema knjizi Kominterna - jugoslovensko i srpsko pitanje Branislava Gligorijevića iz 1992, pitanje pozicije srpskog naroda u okviru Hrvatske bilo je tema za Komunističku partiju Jugoslavije još 1930-ih. Na svom Petom kongresu održanom juna 1924. godine, Kominterna uobličava svoju viziju razbijanja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca na Srbiju, Hrvatsku, Sloveniju i Makedoniju, čemu KPJ na svom Četvrtom kongresu u Drezdenu oktobra 1928. godine dodaje i Crnu Goru, kao i pravo na samoopredeljenje Mađara u Vojvodini i Albanaca na Kosovu. Kominterna 1932. godine izdaje zadatke KPJ o razradi raspada sada već preimenovane Jugoslavije, i podsticanju "akcije ugnjetenih naroda" protiv velikosrpske hegemonije.[21]

Đuro Cvijić, član Grupe hrvatskih nacionalnih revolucionara komunista, dobio je zadatak da uobliči hrvatske ciljeve. Iako i sam Hrvat, polazeći od bukvalne primene stava Kominterne da su svi narodi van pretkumanovske Srbije ugnjetavani od strane Srba, tako su i Srbi zapadno od Drine ugnjeteni od strane srpske buržoazije istočno od Drine. Cvijić piše: Hrvatski nacionalni teritorij ima oblik prstena u čijoj sredini se nalazi skoro kompaktno srpsko područje od Gline do Glamoča i od Prnjavora do Plaškoga... Srpskom području koje se nalazi u sredini hrvatskog nacionalnog teritorija priznaje se pravo samoopređeljenja. Detaljnije govori da je reč o prostoru koji ravnom linijom ima 180 km (Plaško-Prnjavor) sa 155 km (Glina-Glamoč), i koji obuhvata karlovačku Vojnu granicu, Banjalučku Krajinu i Visoku Krajinu (Glamoč, Grahovo, Drvar, Bosanski Petrovac).[21]

Neuobičajeno Cvijićevo rezonovanje za ondašnje prilike u KPJ ("doktrinarno principijelno i moralno obzirno"), odbačeno je od strane tadašnjeg vođe KPJ, Milana Gorkića. Cvijić je čak potegao i hipotetičku situaciju koja bi snašla Srba u takvoj Hrvatskoj citirajući frankovske i hrvatske šovinističke parole ("napolje sa Srbima iz Hrvatske"). Mada prihvata Cvijićevu logičku premisu, Gorkić odbacuje ideju uz objašnjenja da bi se tako "sišlo sa partijske linije", ali i da je u redu da se frankovske antisrpske parole koriste ako se poklapaju sa stavovima KPJ. Priča o srpskom samoopredeljenju u okviru Hrvatske je zamrla 1934. godine kada se u pitanje umešao Josip Broz Tito.[21]

Osnivanjem Komunističke partije Hrvatske 1937. godine, sve je veći broj Srba seljaka okupljen u ovoj stranci. Sporazumom Cvetković—Maček 1939. godine u kojem učestvuje kao partner Hrvatska seljačka stranka i Samostalna demokratska stranka, stvorena je Banovina Hrvatska. Jedan deo Srba nezadovoljan je tim rešenjem te traže stvaranje nove političke jedinice, Srpske krajine, sastavljene od delova Bosanske i Hrvatske krajine. Ipak, zbog vrlo male podrške toj grupi, do stvaranja takve jedinice nije došlo.[traži se izvor]

Drugi svetski rat, NDH i ZAVNOH

Glavni članak: Genocid nad Srbima u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj
 
Mapa područja Nezavisne Države Hrvatske na kojem su ustaše počinile genocid nad Srbima, Jevrejima i Romima u toku Drugog svetskog rata

Uspostavom Nezavisne Države Hrvatske 1941. godine počelo je najtragičnije razdoblje u istoriji srpskog naroda u Hrvatskoj.[traži se izvor]

Dolaskom Ante Pavelića i ustaša na vlast, Srbi su kao narod jednostavno bili potisnuti i podvrgnuti genocidu. To je ozakonjeno „Odredbama za obranu naroda i države”, zatim „Odredbom o zabrani ćirilice” i „Naredbom o obeležavanju pravoslavaca” trakom sa natpisom „P”, kao i „Odredbom za jezička pitanja”, koja je imala za cilj da da iskoreni srpski iz hrvatskog jezika. I kroz sve druge zakone koje je donosila vlada NDH, diskriminacija i genocid nad Srbima bio je legalizovan.[traži se izvor]

Ustanak je planuo isprva u krajevima koji su bili naseljeni srpskim stanovništvom. Ipak, u otporu ustašama, nacistima i fašistima učestvovali su zajedno Srbi i Hrvati. Iz zajedničkog otpora neprijatelju rađa se prividno jedinstvena Jugoslavija, iako i Hrvati i Srbi u Hrvatskoj baštine traume izazvane strahotama iz Drugog svetskog rata. Dokumenti ZAVNOH-a potvrđuju Srbe iz Hrvatske zajedno sa Hrvatima kao konstituente u formiranju ZAVNOH-a i u donošenju svih njegovih dokumenata kojima je tokom Narodnooslobodilačkog rata uspostavljena Demokratska Srbija (uz formiranje i djelovanje Srpskog kluba odbornika u okviru ZAVNOH-a).[b]

Sa Korduna je 1942. godine ipak potekla ideja o posleratnoj srpskoj autonomiji u Hrvatskoj. Prema Momčilu Dikliću (Kako su stradali vizionari sudbine Srba u Hratskoj, 2011), učitelj Ljuba Vujičić je pripremio koncept autonomije. Koncept je zatim predao Moši Pijadeu, koji ga je doradio. Vujičić je odneo svoj predlog Titu, koji se tada nalazio u Bosanskom Petrovcu, ali se, prema Vladimiru Dedijeru (Novi prilozi, 1981), odatle vratio "dvaput brže nego što je otišao".[22]

Srpski klub vićnika ZAVNOH-a osnovan je 10. novembra 1943. godine, te je osnivanje Kluba dokaz pune ravnopravnosti i jednakosti Srba i Hrvata u Hrvatskoj.[23] Povereništvo prosvete ZAVNOH-a uputilo je 9. februara 1945. raspis narodnooslobodilački odborima o upotrebi pisama u osnovnim i srednjim školama u Hrvatskoj. U tome raspisu stoji da se u školama uče i ćirilica i latinica. Nesumnjivo je najvažniji dokument Trećeg zasedanja ZAVNOH-a Deklaracija o osnovnim pravima naroda i građana Demokratske Hrvatske, jer je on osnova ustavnopravnog razvoja NR/SR Hrvatske u čitavu poslijeratnom periodu. U Deklaraciji stoji da su hrvatski i srpski narod u Hrvatskoj potpuno su ravnopravni.[24]

Osnivanjem Srpskog kluba vićnika ZAVNOH-a usledilo je, na polju kulture i osivanje Srpskog pevačkog društva „Obilić”, pokretanje lista „Srpska reč”, a 14. novembra 1944. godine u Glini osnovano je i Srpsko kulturno društvo Prosvjeta.[traži se izvor]

SFR Jugoslavija

Nakon Drugog svetskog rata vrlo je jasno poimanje mesta srpskih nacionalnih institucija u Hrvatskoj u politici nove, narodne vlasti. Naime, ni za vreme rata, ni posle rata, u tom poimanju nema mesta bilo za kakve posebne „srpske institucije”. Odmah nakon Drugog svetskog rata zaista su obnovljene neke „srpske institucije”, kao na primer Savez srpskih zemljoradničkih zadruga, ali je i on brzo raspušten. Srpski klub vijećnika ZAVNOH-a ostaje i nakon usvajanja Ustava NR Hrvatske 1946. godine, s tim da se ne zna čime se bavio posle rata, kada prestaje da deluje i da li je uopšte formalno ukinut. Slično se pitanje može postaviti i u vezi s Glavnim odborom Srba u Hrvatskoj koji nastaje na Kongresu Srba u Hrvatskoj, održanom 29. i 30. septembra 1945. godine, sa trideset hiljada učesnika. Iako je Kongres održan kao prvi po redu, nikada više nije postavljeno pitanje njegova ponovna sazivanja, a o djelatnosti Glavnog odbora takođe se ne može mnogo više reći jer se ne zna niti je li i kako je prestao da radi.[traži se izvor]

Dr Dinko Davidov tvrdi da su hrvatske komunističke vlasti i u FNRJ nastavile sa uništavanjem pravoslavnih hramova po Hrvatskoj. Na teritoriji Dalmatinskog zaleđa od 1947. do 1957. godine, potpuno je sravnjeno sa zemljom 57 seoskih crkava, koje su tokom rata bile samo neznatno oštećene obzirom da su se nalazile u italijanskoj okupacionoj zoni ili su bile pod partizanskom vlašću. O tome postoji zvanična odluka Narodnooslobodilačkog odbora u Udbini, u Lici, a biskupa Antuna Akšamovića, koji je srpske crkve pretvarao u katoličke, odlikovali su i dr Ante Pavelić 1943. i Josip Broz Tito 1957. godine ordenom Bratstva i jedinstva. Stvaranjem „avnojske” Jugoslavije u Jajcu 1943. godine, Srbi u Hrvatskoj povratili su status državotvornog konstitutivnog naroda u NR, a zatim SR Hrvatskoj, sve do 1990. godine, ali nisu mnogo poboljšali svoj nacionalni položaj. Nepostojanjem nacionalnih obrazovnih i kulturnih institucija, sve su više gurani u hrvatski mentalitet, korišćenje hrvatskog jezika i zaboravljanje (neupotrebljavanje) ćirilice. Masa je iseljena u Srbiju u kolonizaciji posle Drugog svetskog rata, a te nove generacije umnogome su zaboravile poreklo i korene.[traži se izvor]

 
Srbi u Hrvatskoj prema popisu iz 1981. godine
 
Srbi u Hrvatskoj prema popisu iz 2001. godine

Srbi u Hrvatskoj, unutar druge Jugoslavije, nisu imali kulturnu autonomiju, mada je takva ideja bila zagovarana tokom rata, u vreme stvaranja budućih kontura FNRJ. Tu ideju lansirao je Moša Pijade, ali je Josip Broz nije prihvatio, kao što sličan plan Dušana Brkića, Rada Žigića i Danice Opačić, sedamdesetih godina, nije hteo da prihvati Vladimir Bakarić (Kuperštajn). Odmah iza rata, Srbi su septembra 1945. godine, održali u Zagrebu svoj prvi kongres, kome je prisustvovalo 30.000 ljudi. Tada je izabran i Glavni odbor, kao vrhovno srpsko političko predstavništvo. U to vreme Srbi su bili unekoliko institucionalizovani. Imali su Klub Srba vijećnika ZAVNOH-a, Centralnu biblioteku Srba u Hrvatskoj, Muzej Srba u Hrvatskoj i list „Srpska Riječ”, koji je štampan ćirilicom. Sredinom pedesetih to srpsko glasilo je promenilo ime u „Prosvjeta”, kada je osnovano istoimeno srpsko kulturno društvo. Ogranci „Prosvjete” postojali su u Zadru, Kninu, Rijeci, Karlovcu itd. Međutim, već kod prvog hrvatsko-srpskog međunacionalnog sukoba početkom sedamdesetih, to društvo je zabranjeno kao „leglo srpskih nacionalista”.[traži se izvor]

Od pojave Maspoka, ali i nakon njegovog gašenja, u Hrvatskoj su srpska reč i ćirilica, nezvanično bile ukinute, a sa njima i sve zvanične srpske institucije, dok su iz školskih udžbenika izbacivana poglavlja o srpskoj istoriji. Za obnovu pravoslavnih hramova vlada u Zagrebu nikada nije imala novca, dok je istovremeno podizala nove katoličke crkve i obnavljala stare, pa čak i u Vojvodini. Ovo gušenje srpskog kulturnog i nacionalnog identiteta potpomognuto je prećutnom politikom SKH i SKJ ni čudilo onda, što je postojalo uvreženo mišljenje o „tisućljetnoj hrvatskoj kulturi” i „srpskom opanku”. Sa jačanjem intencija o povratku srpske državnosti i srpstva u političkom životu posttitovske Jugoslavije, došlo je najpre u kninskoj Krajini do narastanja srpske nacionalne svesti. Pod rukovodstvom Dušana Starčevića, u Benkovcu je obnovljen rad Kulturno-prosvetnog društva Prosvjeta, a u Kninu je narodni poslanik Jovan Opačić osnovao Srpsko kulturno društvo Zora. Godine 1989, Krajišnici su u svom selu Kosovu kod Knina proslavili 600 godina od Kosovske bitke i tako dali svoj doprinos proslavi na Kosovu Polju. U Kninu je već postojao Srpski radio, kao i lokalni srpski list.[traži se izvor]

Samostalna Hrvatska i Rat u Hrvatskoj

Glavni članci: Rat u Hrvatskoj, Republika Srpska Krajina i Erdutski sporazum
 
Mapa Republike Srpske Krajine

Dana 27. juna 1990. godine na osnovu 43. amandmana na Ustav Hrvatske, Skupština opštine Knin donela je odluku o formiranju Zajednice opština Severna Dalmacija i Lika, što je faktički bio zvaničan predlog zagrebačkim vlastima za uvođenje m srpske autonomije u Hrvatskoj. Tom prilikom je lider tek osnovane Srpske demokratske stranke dr Jovan Rašković javno istakao da je tzv. Zajednica opština baza za uspostavljanje političkog, a i teritorijalnog jedinstva srpskog naroda i korak ka modernoj autonomiji.[traži se izvor]

Dr Milan Babić, tadašnji predsednik opštine Knin, odricao je da je tu reč o stvaranju srpske države, govoreći da se samo radi o reakciji Srba na kroatizam i na torturu većine u Hrvatskom saboru. Kada je, 25. decembra 1990. godine Ustav Hrvatske i Sabor 25. juna 1991. godine, proglasio stvaranje nove nezavisne države Hrvatske, u kojoj nije bilo mesta za srpski narod kao državotvorni, došlo je do oružanih sukoba i otcepljenja prvo te Zajednice opština, a potom i delova Zapadne Slavonije, kao i Istočne Slavonije, Baranje i Zapadnog Srema u jedinstveno područje Republiku Srpsku Krajinu, 19. decembra 1991. godine. Ovo područje naseljavalo je u toku rata oko 360.000 stanovnika, a od strane međunarodne zajednice proglašena je UNPA (ružičastom) zaštićenom zonom.[traži se izvor]

Godine 1991. godine grupe intelektualaca i uglednih Srba iz Hrvatske pokreće inicijative u cilju sprečavanja rata i iznalaženja razrešenja konfliktne situacije u Republici Hrvatskoj mirnim putem. U tom kontekstu osniva se Srpski demokratski forum. U Zagrebu se obnavljaju i Srpsko kulturno društvo Prosvjeta i Srpsko privredno društvo Privrednik do kraja 1993. godine. Osniva se i Srpska narodna stranka koja s izbijanjem rata u Hrvatskoj postaje politička partija koja je zastupala interese Srba na područjima pod nadzorom hrvatske vlasti. Srpska narodna stranka je u periodu od 1992. do 1995. godine u Hrvatskom saboru imala 3 poslanika s Milanom Đukićem koji je bio potpredsednik Sabora.[traži se izvor]

U to vreme za srpski narod u Hrvatskoj van teritorije Srpske Krajine, nastupili su crni dani. Tokom 1991. godine, spaljeno je i uništeno mnogo srpskih sela u Zapadnoj Slavoniji, dok su njihovi stanovnici prognani. Oni koji nisu pristali da napuste svoje domove likvidirani su u svojim kućama (Izveštaj Helsinške komisije, 1992). Naredbe za raseljavanje Srba izdavali su krizni štabovi opština i to po ulicama i trgovima kao u najgorim vremenima smrti i stradanja. Informativni centar Srpskog Sabora iz Beograda ima podatke o raseljavanju 24 srpska sela u opštini Slavonska Požega i proterivanju mirnog civilnog srpskog stanovništva, većinom starijih osoba pod kontrolom 113. brigade ZNG. Od avgusta 1990. do juna 1991. godine, u Hrvatskoj je optuženo oko 20.000 lica od čega je 70% srpske nacionalnosti (Amnesti International).[traži se izvor]

Godine 1995. u vojnim akcijama Bljesak i Oluja Republika Srpska Krajina je okupirana od strane hrvatske vojske u saradnji sa NATO-om, pri čemu je oko 220.000 Srba izbeglo u Srbiju i Srpsku, dok je spaljeno preko 20.000 kuća i ubijeno 1.800 civila.[25] Druga učesnica u ratu daje i za zvanične smatra značajno manje podatke o ubijenim srpskim civilima.[25]

U poslednjih nekoliko godina deo Srba, većinom starijeg stanovništva, se vraća na svoja imanja u Krajini.[26]

Jedan broj Srba u Hrvatskoj je tokom 90-ih promenio svoje ime ili prezime.[27]

U savremenoj Hrvatskoj, Srbi su konstantna meta govora mržnje i nasilja. Tokom 2021. u Hrvatskoj je zabilježeno 297 grafita s govorom mržnje i 26 fizičkih napada.[28]

Tokom 2022. i 2023. godine, pojedini Srbi su procesuirani i osuđivan od strane organa Hrvatske zbog objavljivanja fotografija i video sadržaja koji prema njihovim navodima vrijeđa nacionalna osjećanja građana Hrvatske. Jedna ženska osoba je osuđena na 15 dana zatvora jer je kako tamošnji organi navode veličala nepostojeću teritorijalnu tvorevinu (RSK), dok je pjevač grupe Srpska tromeđa Rajko Lalić osuđen zbog povrede ugleda Republike Hrvatske.[29][30][31]

Demografija

Glavni članak: Demografska istorija Srba u Hrvatskoj
 
Opštine (plavo) sa većinskim srpskim stanovništvom 2001.

Najveći broj Srba u Republici Hrvatskoj živi u Zagrebu.[32] Posle Zagreba, najveći broj Srba živi na Baniji, Kordunu, Lici, Severnoj Dalmaciji, Slavoniji, zapadnom Sremu i Baranji.[32] Manji broj Srba živi u južnoj Dalmaciji, Bilogori, Moslavini, Gorskom kotaru i Istri.[32]

17 opština u Republici Hrvatskoj ima većinsko srpsko stanovništvo:

Prema popisu stanovništva iz 2001. godine u četiri županije u ukupnom broju stanovnika Srbi učestvuju sa više od 10%: u Vukovarsko-sremskoj županiji (15,6%), Sisačko-moslavačkoj županiji (11,7%), Karlovačkoj županiji (11,0%) i Ličko-senjskoj županiji (11,5%).[32]

Broj Srba je 1991. bio mnogo veći, kada ih je bilo 581.663, čineći 12,2% stanovništva Hrvatske.[traži se izvor]

U popisu stanovništva 1971. je u SR Hrvatskoj zabeležen najveći broj Srba, njih 626,789 (preko 14% stanovništva).[traži se izvor]

Prema podacima Državnog zavoda za statistiku Hrvatske, hrvatskim kao maternjim jezikom govori 4.265.081 (96,12%) stanovnika Hrvatske, dok 44.629 (1,01%) stanovnika govori srpski jezik kao maternji,[33] što je značajno manje od 201.631 (4,54%), koliko se stanovnika Hrvatske nacionalno izjasnilo kao Srbi.[32] Prema metodologiji hrvatskog Državnog zavoda za statistiku, pod maternjim jezikom se podrazumeva jezik koji je osoba naučila u ranom detinjstvu, odnosno, ako se u domaćinstvu govorilo nekoliko jezika jezik koji osoba smatra svojim maternjim.[34]

Promene za vreme rata u Hrvatskoj

 
Razrušena i napuštena srpska kuća u Dalmatinskoj Zagori

Najveći pad broja Srba u Hrvatskoj se dogodio za vreme rata u Hrvatskoj 1991—1995. Većina Srba, njih 200.000 (2005). nastavlja da i dalje živi u izbeglištvu u Bosni i Hercegovini, Srbiji i Crnoj Gori.[traži se izvor]

Prema popisu stanovništva iz 1991, poslednjem pre početka rata, u Hrvatskoj je živelo 581.663 Srba. U ukupnom stanovništvu Hrvatske, procentualno, Srbi i Hrvati, odnosno pripadnici pravoslavne i katoličke veroispovesti su učestvovali sa:

  • Hrvati 78,1%, katolici 76,5%
  • Srbi 12,2%, pravoslavci 11,1%

Za vreme rata, velike promene u prostornom rasporedu Srba u Hrvatskoj i njihovom broju dogodile se se u dva navrata: na početku, tokom 1991, i zatim na kraju rata, tokom 1995. godine.[traži se izvor]

Posle rata, udeo Srba i Hrvata, odnosno pripadnika pravoslavne i katoličke veroispovesti je sledeći:

  • Hrvati 89,6%, katolici 87,8%
  • Srbi 4,5%, pravoslavci 4,4%

Na početku rata najveći deo Srba je napustio područja Bilogore i severozapadne Slavonije, dok je na kraju rata, tokom 1995. u operacijama Bljesak i Oluja većina srpskog stanovništva izbegla sa područja Zapadne Slavonije, Banije, Korduna, Like i severne Dalmacije.[traži se izvor]

Popisi 2011. i 2021. godine

Broj Srba u Hrvatskoj po županijama prema popisu iz 2011. i 2021. godine.

 
Srbi u Hrvatskoj 1991. prema sadašnjoj administrativnoj podeli
 
Srbi u Hrvatskoj 2011. po opštinama
Županije Glavni grad Stan. (2011) Broj i procenat Srba (2011) Stan. (2021) Broj i procenat Srba (2021)
1 Zagrebačka Zagreb 317.606 2.718 (0,86%) 299.985 1.789   (0,60%)
2 Krapinsko-zagorska Krapina 132.892 217 (0,16%) 120.702 159   (0,13%)
3 Sisačko-moslavačka Sisak 172.439 21.002 (12,18%) 139.603 12.153   (8,71%)
4 Karlovačka Karlovac 128.899 13.408 (10,40%) 112.195 8.683   (7,74%)
5 Varaždinska Varaždin 175.951 699 (0,40%) 159.487 472   (0,30%)
6 Koprivničko-križevačka Koprivnica 101.221 2.196 (1,90%) 317.606 1.535   (1,52%)
7 Bjelovarsko-bilogorska Bjelovar 119.764 7.552 (6,31%) 101.879 4.964   (4,87%)
8 Primorsko-goranska Rijeka 296.195 14.888 (5,03%) 265.419 10.419   (3,93%)
9 Ličko-senjska Gospić 50.927 6.949 (13,65%) 42.748 4.062   (9,50%)
10 Virovitičko-podravska Virovitica 84.836 5.144 (6,06%) 70.638 3.168   (4,50%)
11 Požeško-slavonska Požega 78.034 4.680 (6,00%) 64.084 2.801   (4,37%)
12 Brodsko-posavska Slavonski Brod 158.575 4.124 (2,60%) 130.267 2.170   (1,67%)
13 Zadarska Zadar 170.017 8.184 (4,81%) 159.766 5.955   (3,73%)
14 Osječko-baranjska Osijek 305.032 23.657 (7,76%) 258.026 15.486   (6,00%)
15 Šibensko-kninska Šibenik 109.375 11.518 (10,53%) 96.381 8.064   (8,37%)
16 Vukovarsko-sremska Vukovar 179.521 27.824 (15,50%) 143.113 19.309   (13,49%)
17 Splitsko-dalmatinska Split 454.798 4.797 (1,05%) 423.407 3.271   (0,77%)
18 Istarska Pula 208.055 7.206 (3,46%) 195.237 5.778   (2,96%)
19 Dubrovačko-neretvanska Dubrovnik 122.568 2.095 (1,71%) 115.564 1.433   (1,24%)
20 Međimurska Čakovec 113.804 249 (0,22%) 105.250 187   (0,18%)
21 Grad Zagreb Zagreb 790.017 17.526 (2,22%) 767.131 12.034   (1,57%)

Srbi u Hrvatskoj danas

 
Rodna kuća Nikole Tesle u Smiljanu (levo) sa spomenikom Nikoli Tesli vajara Mile Blaževića, i parohijska Crkva Sv. apostola Petra i Pavla iz 1765. godine (desno) — kompleks Memorijalnog centra „Nikola Tesla”
 
Zgrada obnovljenog zdanja Srpskog doma u Vukovaru

Kako bi zaštitili svoj kulturni i nacionalni identitet, te se uključili u politički život Hrvatske, Srbi osnivaju svoja udruženja i političke stranke.[traži se izvor]

Centralna organizacija Srba u Hrvatskoj je Srpsko narodno vijeće — Nacionalna koordinacija veća srpske nacionalne manjine u Republici Hrvatskoj.[traži se izvor]

U Hrvatskoj deluju sledeće političke stranke Srba[traži se izvor]: parlamentarna Samostalna demokratska srpska stranka i vanparlamentarne Demokratski savez Srba,[35] Srpska narodna stranka, Partija podunavskih Srba, Nova srpska stranka, Demokratska partija Srba i Naša stranka.[traži se izvor]

Aktuelni poptredsednik Vlade Republike Hrvatske prof. dr Slobodan Uzelac (na funkciji od 12. januara 2008) prvi je član Vlade u samostalnoj Hrvatskoj koji je srpske nacionalnosti.[traži se izvor]

U Hrvatskom saboru Srbima su zagarantovana tri mandata.[traži se izvor]

Značajnija udruženja su Srpsko privredno društvo Privrednik, Srpsko kulturno društvo Prosvjeta i Srpski demokratski forum iz Zagreba koje deluju na teritoriji cele Hrvatske, te Zajedničko veće opština iz Vukovara, Društvo Đurđevdan iz Drežnice i Zajednica Srba Rijeka.[traži se izvor]

Eparhije Srpske pravoslavne crkve koje se nalaze na teritoriji Hrvatske su: Mitropolija zagrebačko-ljubljanska, Eparhija dalmatinska, Eparhija gornjokarlovačka, Eparhija slavonska i Eparhija osječkopoljska i baranjska.[traži se izvor]

Pod pokroviteljstvom Srpske pravoslavne crkve u Hrvatskoj i Zagrebačke mitropolije 2005. godine u Zagrebu je utemeljena Srpska pravoslavna opšta gimnazija Kantakuzina Katarina Branković.[traži se izvor]

Broj Srba je u Hrvatskoj sveden na trećinu predratnog broja. Zahvaljujući povratku izbjeglica iz Srbije i Republike Srpske, broj Srba je u porastu. Struktura povratničkog stanovništva je izrazito nepovoljna, jer se prvenstveno radi o starijim osobama[36] najvećim delom s nižom stručnom spremom.[37] Povratnici se prvenstveno vraćaju u manja mesta (do 500 stanovnika), dok je broj povratnika u veće gradove izrazito malen.[38] Povratak teče sporo usled brojnih problema s kojima se susreću povratnici:

  • stambeno zbrinjavanje bivših nositelja stanarskog prava;
  • stambeno zbrinjavanje na „Područjima od posebne državne skrbi” odvija se sporo u objektima potpuno neadekavatnim za život;
  • nemogućnosti konvalidacije radnog staža ostvarenog u Krajini;
  • otežanog sticanja državljanstva;
  • sigurnosna situacija je otežana uz incidente na nacionalnoj osnovi;
  • preko 200 srpskih povratničkih sela i danas nema struju.[traži se izvor]

Prema Koaliciji udruženja izbeglica prava Srba u Hrvatskoj su ugrožena i velikom broju Srba koji su izbegli i prognani iz Hrvatske ni do 2011. godine nije obezbeđeno korišćenje svoje imovine i stečenih prava. Koalicija navodi da je do 2011. godine desetine hiljada izbeglih i prognanih Srba pokušalo da povrati svoja nezakonito oduzeta imovinska i stečena prava pred sudovima Republike Hrvatske, međutim to većini nije uspelo zbog pristrasnosti sudova.[39]

U Hrvatskoj je od 1. januara 1996. do sredine 2012. ubijeno 83 uglavnom starijih Srba, a nijedan ubica nije otkriven.[40]

U Hrvatskoj je zbog proglašavanja ćirilice nepoželjnim pismom od 1990. godine u knjigocidu uništeno oko 2,8 miliona knjiga revizijom fondova od seoskih biblioteka do onih u Zagrebu.[41][42]

Postoji oko 50 hiljada srpskih zahteva za vraćanjem stanova u Hrvatskoj, ali proces vraćanja je spor i teško ostvariv u praksi.[43]

Simboli

Glavni članak: Zastava srpske nacionalne manjine u Hrvatskoj
 
Zastava
 
Grb srpske zajednice u Hrvatskoj

Na sednici Srpskog narodnog vijeća 9. aprila 2005. godine doneta je odluka o usvajanju zastave srpske zajednice u Hrvatskoj.[44] Zastava je pravougaonog oblika, podeljena na tri horizontalna polja jednake širine, redom: crveno, plavo i belo (videti: panslovenske boje), bez drugih simbola, razmera 1:2. Upotreba zastave je legalizirana 26. aprila 2005. odlukom Savjeta za nacionalne manjine Republike Hrvatske — najvišeg organa manjinske samouprave u Hrvatskoj. Po izgledu zastava je slična narodnoj zastavi Republike Srbije. Zastava se ističe u prostorima Vijeća srpske nacionalne manjine i srpskih organizacija, i na skupovima srpske zajednice, i to uz zastavu Hrvatske.[traži se izvor]

Kultura

Književnost

Srbi sa prostora današnje Hrvatske dali su veliki doprinos ukupnom književnom stvaralaštvu srpskog naroda.[2]

Tema života i problema Srba u današnjoj Hrvatskoj predstavljaju glavne teme stvaralaštva Sime Matavulja, Vojina Jelića i Jovana Radulovića.

Tokom ratova devedesetih preko 30 srpskih pjesnika sa teritorije današnje Hrvatske je otišlo u izbeglištvo, što je postalo jedna od tema njihove poezije.[45] Operaciju Oluja i život u izbeglištvu u svom književnom opusu tretirao je književnik Goran Babić.[46]

Književna podvrsta u kojoj su Srbi sa ovih prostora dostigli najveća stvaralačka dostignuća jeste memoaristika.[2] Uz memoarska djela Nikole Tesle, Milutina Milankovića i petotomni Efemeris Dejana Medakovića naročito važni su i:[47]

  • Ognjeslav Utješanović Ostrožinski, Zlatna knjiga porodice Ostrožinski, prir. V. Krestić i D. Aranicki, Zbornik o Srbima u Hrvatskoj, sv. 3, SANU, Beograd, 2001 .
  • Nikola Tesla, Moji izumi, Muzej Nikole Tesle, Beograd, 2006; Milutin Milanković, Uspomene, doživljaji, saznanja, Zavod za udžbenike, Beograd, 1997.
  • Adam Pribićević, Od gospodina do seljaka, SKD Prosvjeta, Zagreb, 1995.
  • Gojko Nikoliš, Korijen, stablo, pavetina, Zagreb, 1981.
  • Milka Žicina, Selo moje, Nolit, Beograd, 1983.

Nakon etnocida nad Srbima 1995. oni prenose svoje pisano i usmjeno stvaralaštvo i tradiciju na prostor današnje Srbije i Srpske. Savremeni srpski pjesnici i pisci rođeni u današnjoj HR, nastavljaju svoj književni rad u Srbiji i mnogi ostvaruju značajne karijere.[2]

Pjesništvo Srba iz današnje Hrvatske tokom 20. vijeka je 2002. sistematizovao i kao knjigu objavio je Nebojša Devetak, dok je pripovjetke objavio dr Dušan Ivanić 2004. godine.[2]

Ukupno književno stvaralaštvo Srba sa ovih prostora bilo je predmet nekoliko značajnih knjiga i antologija poput:[2]

  • Radoslava Grujić - Apologija srpskog naroda u Hrvatskoj (1908, novo izdanje 1989)
  • Život i običaji Srba graničara, (1987)
  • dr Stanko Korać - Književna hrestomatija: književna baština Srba u Hrvatskoj (1979)
  • dr Stanko Korać - Pregled književnog rada Srba u Hrvatskoj (1987)
  • Zdravko Krstanović - Zlatna pjena od mora (1990)
  • dr Dušan Ivanić - Književnost Srpske Krajine (1998)
  • Zbornik Matice srpske - Književno nasljeđe Srpske Krajine (1997)
  • Slavica Garonja Radovanac - Antologija srpske lirsko-epske poezije Vojne Krajine (2000)
  • Anđelko Anušić - Jadova jabuka (2005)

U popularnoj kulturi

Filmovi i serije

Poznate ličnosti

Glavni članak: Spisak poznatih Srba u Hrvatskoj
 
 
Levo: Ruđer Bošković
Desno: Nikola Tesla sa knjigom Theoria Philosophiae Naturalis Ruđera Boškovića. Oba naučnika svjetskog značaja su bili Srbi iz današnje Hrvatske.

Najpoznatiji predstavnik zajednice je naučnik Nikola Tesla.[50] Veliki broj znamenitih i poznatih Srba je rođen u Hrvatskoj ili je rođen u nekoj drugoj zemlji a veći deo svog radnog veka je proveo u Hrvatskoj. U znamenite Srbe iz današnje Hrvatske ubrajaju se i:

Vidi još

Napomene

  1. ^ Pojam „Srbi iz Hrvatske“, koji se odomaćio i postao takoreći opštepriznati termin, kojim se, u stvari, na mala vrata uvodi priznavanje istorijskog kontinuiteta državnosti Hrvatske, koja, međutim, nije postojala samostalno, sem u kratkom trajanju zloglasne Nezavisne Države Hrvatske (NDH, 1941–1945), i nakon razbijanja Jugoslavije, osnivanjem Republike Hrvatske – od 1991. do danas, što je, u odnosu na prethodne vekove, mali istorijski period. Drugim rečima, svi Srbi rođeni u regionima današnje Hrvatske, pre svega u zasebnim „zemljama“ Dalmacije i Slavonije, kao i na tlu bivše Vojne granice (Lika, Banija, Kordun, gde su predstavljali često i više od polovine stanovništva, a ponegde i apsolutnu većinu), bili su suštinski, kroz celu istoriju, od srednjeg veka pa do danas (tačnije, od 15. do 20. stoleća) podanici Bečke krune. Drugim rečima... rođeni su na tlu Vojne krajine, „vojničke države“ unutar Habzburške monarhije (poput Nikole Tesle, koji je rođen u Lici, kao delu Krajine, u trenutku kada ona još nije „razvojačena“, i koji prema tome, nikako nije mogao biti rođen u Hrvatskoj, koja tada nije ni postojala, kako se sada uporno spočitava), odnosno svi su oni bili podanici Austrougarske monarhije do 1918. godine. Od 1918, oni su rođeni u Kraljevini Jugoslaviji, odnosno socijalističkoj Jugoslaviji (SFRJ), od 1945. godine. Zato je neopohodno u svakoj prilici, uz postojeću singatmu – Srbi iz Hrvatske – naglasiti i precizirati – „današnje“.[2]
  2. ^ U Plitvičkoj rezoluciji od 14. juna 1943. godine u tački 11 stoji da je ZAVNOH sastavljen od predstavnika hrvatskog i srpskog naroda, te nacionalnih manjina u Hrvatskoj, bez obzira na njihovu političku i versku pripadnost. Zato su se u ZAVNOH-u okupili i pristalice bivše Hrvatske seljačke stranke, Samostalne demokratske stranke, Komunističke partije, predstavnici narodnih udruženja kao „Seljačke sloge”, „Seljačkog kola”, „Privredne sloge”, sindikata itd., koji bez obzira na sve razlike stoje nepokolebljivo na stanovištu borbe protiv fašističkih okupatora i njihovih slugu i pomagača.

Reference

  1. ^ „Rezultati popisa 2021. godine”. popis2021.hr. Arhivirano iz originala 14. 01. 2022. g. Pristupljeno 17. 1. 2022. 
  2. ^ a b v g d đ Garonja-Radovanac, Slavica (2015). Srpska književna Krajina: od baštine do egzodusa (na jeziku: engleski). Prometej. ISBN 978-86-515-0962-2. 
  3. ^ SRBI U HRVATSKOJ Fragmenti o zločinu, pljački i etničkom čišćenju pecat.co.rs
  4. ^ Plan Beograda: Srbi konstitutivan narod u Hrvatskoj dnevnik.hr
  5. ^ Macesich, George (1996). Integration and Stabilization: A Monetary View. Greenwood Publishing Group. str. 24. ISBN 978-0-275-95242-6. 
  6. ^ Ferjančić 1959.
  7. ^ Moravcsik 1967.
  8. ^ Janković 1985.
  9. ^ Popović 2002, str. 172—173.
  10. ^ Ćirković 1964, str. 156, 164.
  11. ^ Atanasovski 1979.
  12. ^ a b v Ivić 1914.
  13. ^ Andrić 2016, str. 202—227.
  14. ^ Dabić 2000.
  15. ^ a b Ković 2021, str. 55.
  16. ^ Medaković 1997, str. 224.
  17. ^ a b Ković 2021, str. 56.
  18. ^ a b Roksandić 1991.
  19. ^ „Zaboravljeno zajedništvo: „Da je Hrvat Srbu bratac mio“ ⋆ P-portal”. P-portal (na jeziku: hrvatski). 2018-12-27. Pristupljeno 2020-06-12. 
  20. ^ Glas Slovenaca, Hrvata i Srba, br. 237 od 5. oktobra 1918.
  21. ^ a b v Milan Četnik (30. maj 2022). „Krajiška srpska držaaa po Đuri Cvijiću”. Politika. str. 8. 
  22. ^ Milan Četnik (15. mart 2022). „"Sudnji dan" na otvaranju spomenika u Jasenovcu”. Politika. str. 8. 
  23. ^ ZAVNOH, Zbornik dokumenata 1943, Zagreb 1964
  24. ^ ZAVNOH, Zbornik dokumenata 1944, (od 1. januara do 9. maja), Zagreb 1970.
  25. ^ a b Welle (www.dw.com), Deutsche. „Oluja iz srpske perspektive: zločini bez kazne | DW | 05.08.2021”. DW.COM (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2021-08-09. 
  26. ^ Mesić, Milan; Bagić, Dragan (2011). Manjinski povratak u Hrvatsku - studija otvorenog procesa. Zagreb: Ured Visokog povjerenika Ujedinjenih naroda za izbjeglice. ISBN 978-953-95763-4-7. 
  27. ^ Štrbac, Savo (5. 8. 2021). „Kako je Jovanović postao Šprajc”. Politika. Pristupljeno 9. 8. 2021. 
  28. ^ Serbia, RTS, Radio televizija Srbije, Radio Television of. „Pupovac o govoru mržnje i nasilju nad Srbima: Šokantne poruke kod škola i vrtića”. www.rts.rs. Pristupljeno 2022-04-07. 
  29. ^ „Srpski pevač krajiških pesama uhapšen zbog povrede ugleda Republike Hrvatske - Scena - Dnevni list Danas” (na jeziku: srpski). 2023-08-27. Pristupljeno 2023-09-03. 
  30. ^ „Sedmoro Srba iz Knina osuđeno zbog pesama na Fejsbuku”. Politika Online. Pristupljeno 2023-09-03. 
  31. ^ Štrbac, Savo. „„Jovan Dalmatinac” pred sudom”. Politika Online. Pristupljeno 2023-09-03. 
  32. ^ a b v g d Stanovništvo prema narodnosti po gradovima/opštinama, popis 2001, Državni zavod za statistiku Republike Hrvatske, Pristupljeno 14. april 2013.
  33. ^ Stanovništvo prema materinskom jeziku po gradovima/opštinama, popis 2001, Državni zavod za statistiku Republike Hrvatske, Pristupljeno 14. april 2013.
  34. ^ Državni zavod za statistiku Republike Hrvatske; Popis 2001, Metodološka objašnjenja, pod tačka 7. Definicije i objašnjenja uz iskazane rezultate Popisa 2001., Pristupljeno 14. april 2013.
  35. ^ „Srbi zadovoljni rezultatima lokalnih izbora u Hrvatskoj”. slobodnaevropa.org (na jeziku: hrvatski). 23. 5. 2017. Pristupljeno 23. 12. 2018. 
  36. ^ Mesić & Bagić 2007, str. 35.
  37. ^ Mesić & Bagić 2007, str. 37.
  38. ^ Mesić & Bagić 2007, str. 31.
  39. ^ RTS: Pismo o obavezama Hrvatske (11. oktobar 2011), Pristupljeno 14. april 2013.
  40. ^ „Od 96. do danas u Hrvatskoj ubijeno 83 Srba”. Radio-televizija Republike Srpske. 10. 6. 2012. Pristupljeno 11. 6. 2012. 
  41. ^ Ko pali knjige, paliće i ljude („Politika”, 3. februar 2013), Pristupljeno 14. april 2013.
  42. ^ Lešaj, Ante (2012). Knjigocid : uniŠtavanje knjiga u Hrvatskoj 1990-ih. Srpsko narodno vijeće. 
  43. ^ Hrvatska: Nema rešenja za otete srpske stanove („Večernje novosti”, 28. februar 2014)
  44. ^ „Srpsko Narodno Vijeće” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 10. 03. 2016. g. Pristupljeno 10. 03. 2011. 
  45. ^ Grujičić, Nenad, ur. (2015). Prognani Orfeji. Sremski Karlovci: Brankovo Kolo. str. 18—19. 
  46. ^ „OSUĐEN NA TEŽAK ŽIVOT: Objavljen autobiografski roman "Vidno polje" Gorana Babića”. NOVOSTI (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2022-11-04. 
  47. ^ Garonja Radovanac, Slavica (2013). „Efemeris (I) Dejana Medakovića kao literarizacija porodičnog (istorijskog i ratnog) iskustva”. Od nauke do nastaee - zbornik radova Univerzitet u Nišu, Filozofski fakultet. Nauka i savremeni univerzitet 2. Niš: Univerzitet u Nišu. 2: 368—380. ISBN 978-86-7379-299-6. 
  48. ^ „Film Predraga Ličine o Hrvatima, Srbima i zombijima”. Radio Slobodna Evropa (na jeziku: srpskohrvatski). Pristupljeno 2022-07-08. 
  49. ^ „"A GDE SU RODE, TU JE DOBRO" Bez sporednih uloga popularna domaća serija ne bi imala isti smisao | Zabava”. Direktno (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2022-07-08. 
  50. ^ Pres nabrojao „hrvatske Srbe”: Zar vam Tesla i Arsen Dedić nisu ništa dobro donijeli? index.hr

Literatura

Spoljašnje veze

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Срби_у_Хрватској&oldid=27710883”