Википедија

Kraljevina Jugoslavija

бивша држава у југоисточној Европи, постојала 1918—1943
Za druge upotrebe, pogledajte Jugoslavija (višeznačna odrednica).

Kraljevina Jugoslavija je bila država u jugoistočnoj Evropi, koja je većim delom zahvatala Balkansko poluostrvo, a manjim Panonsku niziju. Postojala je od 1. decembra 1918. do 29. novembra 1945. godine. Od 1918. do 1920. zvanično ime države bilo je Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, a od 1920. do 1929. zvanično ime države bilo je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, ali termin „Jugoslavija” bio je njen kolokvijalni naziv zbog svog porekla. Zvanično ime države je 3. oktobra 1929. promenjeno u „Kraljevina Jugoslavija” od strane kralja Aleksandra I. Zauzimala je teritoriju današnje Srbije, Bosne i Hercegovine, Severne Makedonije i Crne Gore, i najveći deo današnje Hrvatske i Slovenije.

Kraljevina Jugoslavija[n. 1]
Kraljevina Jugoslavija[n. 2]
Krilatica: Jedan narod, jedan kralj, jedna država
Himna
Himna Kraljevine Jugoslavije
Kraljevina Jugoslavija na mapi (1930-e)
Područje koje je zauzimala Kraljevina Jugoslavija u Evropi tokom 1930-ih
Geografija
Kontinent Evropa
Regija Balkan
Glavni grad Beograd[n. 3]
Najveći grad Beograd
Društvo
Službeni jezik srpsko-hrvatsko-slovenački[1]
Religija ravnopravne veroispovesti: pravoslavlje, katolicizam (i grkokatolicizam), islam, judaizam i protestantizam[2]
Politika
Oblik države ustavna monarhija
(1918—1929, 1931—1939)
Apsolutna monarhija
(1929—1931, 1939—1945)
 — Kralj Petar I Karađorđević
(1918—1921)
Aleksandar I Karađorđević
(1921—1934)
Petar II Karađorđević
(1934—1945)[n. 4]
 — Regent Aleksandar I Karađorđević
(Regent prestolonaslednik, 1918—1921)
Pavle Karađorđević,
Radenko Stanković
i Ivo Perović
(trojno namesništvo, 1934—1941)
 — Predsednik Ministarskog saveta Stojan Protić
(1918—1919; prvi)
Ivan Šubašić
(1945; poslednji)
Zakonodavna vlast Narodno predstavništvo
 — Gornji dom Senat
 — Donji dom Narodna skupština
Istorija
Istorijsko doba međuratni period · Drugi svetski rat
 — Osnivanje 1918.
 — Ukidanje 1945. (27 god.)
 — Status bivša država
Događaji  
 — Prvodecembarsko ujedinjenje 1. decembar 1918.
 — Vidovdanski ustav 28. jun 1921. 
 — Diktatura 6. januar 1929. 
 — Invazija Osovine 6. april 1941. 
 — Ukidanje monarhije i proglašenje republike 29. novembar 1945. 
Geografske i druge karakteristike
Površina  
 — ukupno 247.542 km²
Stanovništvo  
 — 1921. 11.984.911
 — 1931. 13.934.038
 — gustina 48,4/km² / 56,3/km²
Valuta jugoslovenska kruna (1918—1920)
jugoslovenski dinar (1920—1945)
 — kod valute K/kr / DIN/YUD
 — stoti deo valute — / 1 пара
Vremenska zona UTC +1 (CET)
Internet domen .yu (Уведен у време СФРЈ 1989. године.
Pozivni broj +38
Zemlje prethodnice i naslednice
Kraljevine Jugoslavije
Prethodnice: Naslednice:
Država Slovenaca, Hrvata i Srba DF Jugoslavija
Kraljevina Srbija
Banat, Bačka i Baranja
Kraljevina Crna Gora
  1. ^ Puno ime na srpskohrvatskom jeziku napisano ćirličkim pismom.
  2. ^ Puno ime na srpskohrvatskom i slovenačkom jeziku, napisano latiničkim pismom.
  3. ^ Od 1941. do 1944. Vlade Kraljevine Jugoslavije u egzilu boravile su u Londonu. Privremena Vlada DFJ bila je 1945. godine, kada je Beograd bio glavni grad.
  4. ^ Petar II, još premlad, proglašen je punoletnim i postavljen na vlast vojnim pučem 27. marta 1941.. Nedugo nakon preuzimanja položaja šefa države, Jugoslaviju su okupirale Sile Osovine, a mladi kralj je emigrirao u egzil. Pod pritiskom Velike Britanije i njihovog premijera Vinstona Čerčila prihvatio je stvaranje Privremene Vlade DFJ 1945. godine, zajedno sa privremenim odsustvom sa položaja. Formalno je svrgnut od strane novog komunističkog parlamenta krajem 1945. godine.

Preliminarno kraljevstvo nastalo je 1918. spajanjem privremene Države Slovenaca, Hrvata i Srba (koja je nastala na teritorijama bivše Austrougarske, obuhvatajući Bosnu i Hercegovinu i veći deo Hrvatske i Slovenije) i Banata, Bačke i Baranje (koji su bili deo Kraljevine Mađarske u sastavu Austrougarske) sa nezavisnom Kraljevinom Srbijom. Iste godine Kraljevina Crna Gora je takođe proglasila svoje ujedinjenje sa Srbijom, dok je Vardarska Makedonija već bila deo Srbije pre ujedinjenja.

Na čelu države se nalazila dinastija Karađorđevića, koja je prethodno vladala Kraljevinom Srbijom pod Petrom I od 1903. (posle Majskog prevrata) nadalje. Petar I je postao prvi kralj Jugoslavije i vladao je do svoje smrti 1921. godine. Nasledio ga je sin Aleksandar I, koji je bio regent za svog oca. Bio je poznat kao „Aleksandar Ujedinitelj”, a kraljevinu je preimenovao u „Jugoslavija” 1929. godine. Na njega je u Marselju izvršio atentat Vlado Černozemski, član Unutrašnje makedonske revolucionarne organizacije (VMRO), tokom posete Francuskoj 1934. godine. Kruna je prešla na njegovog 11-godišnjeg sina Petra II. Aleksandrov rođak Pavle vladao je kao princ regent do 1941. godine, kada je Petar II postao punoletan. Kraljevska porodica prebegla je u London iste godine, nakon što su zemlju napale sile Osovine.

U aprilu 1941. godine, zemlju su okupirale i podelile sile Osovine. U Londonu je uspostavljena kraljevska vlada u egzilu koju je priznalo Ujedinjeno Kraljevstvo, a kasnije i svi saveznici. Kralj je 1944. godine, nakon pritiska britanskog premijera Vinstona Čerčila, priznao vladu DFJ kao legitimnu vladu. Ovo je ustanovljeno 2. novembra nakon potpisivanja Viškog sporazuma između Ivana Šubašića (u ime Kraljevine) i Josipa Broza Tita (u ime partizana).

Nazivi države uredi

Kraljevina Jugoslavija je nekoliko puta kroz svoju istoriju menjala naziv:

Onde gde je trebalo obeležiti zemlju po imenu kao npr. Francuska, Belgija itd. a ne Republika Francuska, Kraljevina Belgija itd. upisivano je Država Srba, Hrvata i Slovenaca, a ne Kraljevstvo SHS. Taj naziv nove države ušao je u dokumente nastale za vreme i posle Konferencije mira u Parizu.[4]

Istorija uredi

Glavni članak: Istorija Kraljevine Jugoslavije

Ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca uredi

Glavni članak: Stvaranje Jugoslavije

Po završetku Prvog svetskog rata stvorili su se uslovi za stvaranje države koja bi okupila Južne Slovene koji su živeli na području Srbije, Crne Gore i slovenskih delova Austrougarske. Kraljevina Srbija je na početku Prvog svetskog rata za svoje ratne ciljeve postavila ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca, donošenjem Niške deklaracije 7. decembra 1914. godine. Ubrzo je usledilo formiranje Jugoslovenskog odbora u Londonu 1915. godine i Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje 1917. godine. Konkretni pregovori o uređenju buduće države vođeni su neposredno u dva navrata — na Krfu 1917. godine kada je doneta Krfska deklaracija i u Ženevi 1918. godine kada je potpisan Ženevski sporazum. Nakon rata, pod vođstvom Jugoslovenskog odbora u Zagrebu je formirana Država Slovenaca, Hrvata i Srba, dok su istovremeno crnogorski delegati na spornoj Podgoričkoj skupštini doneli odluku o prisajedinjenju Crne Gore Srbiji. Pritom, i delegati Velike narodne skupštine Vojvodine su 25. novembra doneli odluku da se direktno pripoje Kraljevini Srbiji. Ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne države Slovenaca, Hrvata i Srba u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca proglasio je regent Aleksandar I Karađorđević, u ime svog oca, kralja Petra I Karađorđevića, 1. decembra 1918. godine.[3]

Pitanje spoljnih granica uredi

 
„Dovde i ne dalje je stigla srpska konjica. Godina 1919.” Spomen-kamen u austrijskom gradu Velden am Verter Ziju.

Nakon ujedinjenja rešavalo se pitanje spoljnih granica zemlje, koje su na mnogim mestima bile sporne. Tako je Koruško pitanje rešavano referendumom na kojem je odlučeno da Koruška ostane u sastavu Austrije. Dalmatinska luka Zadar i nekoliko dalmatinskih ostrva su pripali Italiji, koja je pokušala da okupira i anektira Crnu Goru. Grad Rijeka je proglašen Slobodnom Državom Rijekom, ali ju je uskoro okupirala i 1924. anektirala Italija. Napetosti oko granice sa Italijom su se nastavile, pošto je Italija tražila još dalmatinske obale, a Kraljevina SHS je tražila Istru, deo bivšeg Austrijskog primorja, koji je anektirala Italija, ali koji je imao veliki broj slovenačkog i hrvatskog stanovništva.

Sporovi oko državnog uređenja uredi

Odmah nakon proglašenja 1. decembra, pregovori između Narodnog vijeća (Države Slovenaca, Hrvata i Srba) i srpske vlade su rezultovale sporazumom oko nove vlade kojom bi predsedavao Nikola Pašić. Međutim, kada je ovo poslato regentu na usvajanje, ono je odbijen i tako je izazvao prvu krizu vlade u novoj državi. Sve stranke su ovo označile kao kršenje parlamentarnih principa, ali je kriza prevaziđena kada su se sve strane složile da zamene Pašića Stojanom Protićem koji je bio vodeći član Pašićeve Narodne radikalne stranke. Nova vlada je stvorena 20. decembra 1918. Do izbora za Ustavotvornu skupštinu, Privremeno narodno predstavništvo je služilo kao parlament koji su formirali delegati iz raznih izabranih tela koja su postojala na jugoslovenskom prostoru pre stvaranja države. Sporovi i nesporazumi oko unutrašnjeg uređenja zemlje počeli su odmah nakon ujedinjenja. Udruživanjem stranaka kombinovanjem nekoliko članova srpske opozicija sa strankama iz bivše Austro-Ugarske je dovela do stvaranja nove Demokratske stranke, koja je dominirala Privremenim predstavništvom i vladom. Dok su srpski političari jugoslovensku državu smatrali za prirodni nastavak Kraljevine Srbije, za hrvatske i slovenačke stranke je nova država bila samo okvir u kojem će nastaviti nacionalno okupljanje i jačanje nacionalnih pozicija.[6] Pošto je Demokratska stranka predvođena Ljubomirom Davidovićem zagovarala vrlo centralizovan program, nekoliko hrvatskih delegata je prešlo u opoziciju. Međutim, ni radikali nisu bili srećni pošto su imali samo tri ministra naspram 11 Demokratske stranke i 16. avgusta 1919. Stojan Protić je podneo ostavku. Ljubomir Davidović je onda osnovao koaliciju sa Jugoslovenskom socijaldemokratskom strankom. Ova vlada je imala većinu, ali kvorum u Privremenom predstavništvu je bio polovina plus 1 glas. Opozicija je počela da bojkotuje parlament, a pošto se vlada nije mogla osloniti da će se sve njene pristalice pojaviti, postalo je nemoguće da vlada zakaže sednicu u skupštini sa dovoljnim brojem poslanika. Davidović je uskoro podneo ostavku, ali pošto niko drugi nije mogao da formira vladu, on je opet postao premijer. Pošto je opozicija nastavila sa bojkotom, vlada je odlučila da vlada preko uredbi. Ovo je bilo napadnuto od strane opozicije koja je počela da naziva sebe „skupštinska zajednica“. Davidović je shvatio da je stanje neodrživo i zatražio od kralja da odmah zakaže izbore za ustavotvornu skupštinu. Kada je kralj Petar odbio, Davidović nije imao izbora osim da podnese ostavku. Nakon izbora za Ustavotvornu skupštinu održanih 28. novembra 1920, nesporazumi su se produbili, a Hrvatska republikanska seljačka stranka je bojkotovala rad skupštine. Komunistička partija Jugoslavije, koja je na izborima osvojila 12,4% glasova,[7] krajem godine je bila zabranjena. Prvi ustav Kraljevine SHS je usvojen na Vidovdan 28. juna 1921, a njegovim usvajanjem je uspostavljena unitarna monarhija, utemeljen je parlamentarizam i lokalna samouprava. Posle smrti kralja Petra I (16. avgusta 1921), regent Aleksandar je postao kralj Srba, Hrvata i Slovenaca, a naredne godine se oženio princezom Marijom od Rumunije.

Lični režim kralja Aleksandra uredi

 
Kralj Aleksandar Ujedinitelj

Na skupštinskoj sednici 20. juna 1928. godine Puniša Račić, srpski političar iz Crne Gore, je pištoljem pucao na poslanike Hrvatske seljačke stranke, pritom je ranio njenog vođu Stjepana Radića, koji je smrtno ranjen preminuo nakon mesec dana. Na licu mesta su poginuli Stjepanov brat Pavle i poslanik Đuro Basariček.[8] Kralj Aleksandar je reagovao na ovaj događaj 6. januara 1929. godine ukidanjem ustava, raspuštanjem Narodne skupštine i objavljivanjem Zakona o kraljevskoj vlasti i vrhovnoj državnoj upravi, kojim je preneta izvršna vlast na kralja i zabranjen rad svih političkih stranaka, sindikata, te udruženja koja su imala verska ili plemenska obeležja. Kralj Aleksandar je time zaveo ličnu diktaturu. Iste godine je promenjeno ime države Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca u Kraljevina Jugoslavija, proglašena je jedinstvena jugoslovenska nacija u nedeljivoj kraljevini i promenjeno unutrašnje teritorijalno uređenje.[9]

U vreme kad je diktatura uvedena, u svetu je izbila velika ekonomska kriza, koja je pogodila i Jugoslaviju. Pored toga, diktaturu su potkopavali potmulo vrenje nacionalnih pokreta i manifestacije separatizma, pasivan otpor građanske opozicije, ali i snažan otpor komunista.[10] Stavovi KPJ su odudarali od stavova građanske opozicije. Na Četvrtom kongresu KPJ, koji je održan u Drezdenu, karakter diktature je ocenjen kao fašistički,[10] a zauzet je stav da treba srušiti „imperijalističku tvorevinu“ Jugoslaviju.[11] Veliki broj članova KPJ i njihovih simpatizera su pohapšeni i osuđeni. Komunisti su odgovarali za političke zločine i antidržavnu zaveru pred Sudom za zaštitu države. Organizovana su 82 takva procesa u periodu od 1929. do 1932. godine.[12]

Kralj je 1931. godine odustao od otvorene diktature i doneo je 3. septembra novi (oktroisani) ustav. Sprovedeni su formalni parlamentarni izbori na kojima se pojavila samo jedna stranka, režimska Jugoslovensko radničko-seljačka demokratija, kasnije preimenovana u Jugoslovensku nacionalnu stranku.[13]

Kralj Aleksandar je ubijen 9. oktobra 1934. godine u Marselju, prilikom njegove zvanične posete Francuskoj. Atentat na kralja su izvele hrvatske ustaše uz sadejstvo bugarskih terorista iz VMRO i uz podršku Musolinijeve Italije.[14]

Namesništvo i vladavina kneza Pavla uredi

 
Knez Pavle Karađorđević

Ubistvo kralja je uzburkalo celokupnu jugoslovensku javnost. Pošto je najstariji Aleksandrov sin Petar bio maloletan, tročlano namesništvo je preuzelo ulogu kralja. Namesništvom je dominirao Aleksandrov brat od strica, knez Pavle Karađorđević. Na vanrednim izborima, koji su održani 5. maja 1935. godine, po prvi put nakon ukidanja Vidovdanskog ustava, učestvovale su i opozicione stranke.[15] Pobedu je odnela vladajuća Jugoslovenska nacionalna zajednica, između ostalog zahvaljujući i pritisku na birače prilikom glasanja koje je bilo javno.[16] Novi mandatar Milan Stojadinović je obrazovao Jugoslovensku radikalnu zajednicu, u koju su ušli predstavnici dveju bivših političkih stranaka SLS i JMO.[17] Stojadinović je pokazao nameru da primi u vladu i HSS, ali mu nije uspelo da sprovede tu zamisao, jer je lider te stranke Vlatko Maček odmah zahtevao reviziju oktroisanog ustava.

Početkom 1939. godine knez Pavle je mandat za sastav nove vlade poverio Dragiši Cvetkoviću. Direktnim sporazumom novog predsednika vlade Dragiše Cvetkovića sa Vlatkom Mačekom 26. avgusta 1939. stvorena je Banovina Hrvatska sa velikim ovlaštenjima. Sporazum je postignut nakon pripajanja Austrije Hitlerovoj Nemačkoj (anšlus, 1938) i okupacije Čehoslovačke, u vreme kada je hrvatski separatizam bio sve jači, a ustaški pokret imao podršku Musolinijeve Italije, koja je već bila okupirala Albaniju. Stvaranje Banovine Hrvatske je izazvalo brojne reakcije u zemlji, a nezadovoljstvo je bilo najveće među srpskim stanovništvom, u vojnim krugovima, te među građanskim opozicionim partijama.[18]

Martovski prevrat i okupacija Jugoslavije uredi

Glavni članci: Vojni puč od 27. marta 1941, Aprilski rat i Drugi svetski rat u Jugoslaviji

Krajem 1940. godine Mađarska i Rumunija su pristupile Trojnom paktu, a 1. marta naredne godine pridružila im se i Bugarska. Jugoslavija se tako našla u okruženju sila Osovine. Suočeni sa velikim pritiskom, krunski savet i jugoslovenska vlada 20. marta su doneli tešku odluku o pristupanju Trojnom paktu, a protokol je potpisan u Beču pet dana kasnije.[19] Nakon toga, grupa nezadovoljnih jugoslovenskih oficira, na čelu sa generalom Borivojem Mirkovićem, u noći između 26. i 27. marta izvela je državni udar. Knez Pavle bio je prinuđen da se povuče i napusti zemlju, a kralj Petar II Karađorđević je proglašen punoletnim. Sile Osovine su napale Jugoslaviju 6. aprila 1941. Napad je izvršen kopnenim putem, iz više pravaca. Nemačke, italijanske i mađarske trupe prodrle su na teritoriju Jugoslavije iz pravca Italije, Austrije, Mađarske, Rumunije, Bugarske i Albanije. Teško je bombardovan Beograd. Jugoslavija je okupirana, a njena teritorija podeljena među silama Osovine.

Upravne podele uredi

Glavni članak: Administrativne podele Jugoslavije

Do aprila 1922. u Kraljevini je postojalo 7 privremenih pokrajina. Niže upravno-teritorijalne jedinice činili su okruzi (županije), srezovi (kotari) i opštine. Kasnije su umesto pokrajina i okruga osnovane 33 oblasti, a one su ukinute 1929. godine kada je osnovano 9 banovina.

Pokrajine i okruzi (1918—1922) uredi

Glavni članak: Pokrajine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca
 
Pokrajine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca nakon utvrđivanja spoljnih granica 1920. godine

Pokrajine:

Oblasti (1922—1929) uredi

Glavni članak: Oblasti Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca
 
33 Oblasti Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, od 1922.

Teritorija Kraljevine bila je podeljena na 33 oblasti. Organi oblasne uprave su se nalazili u gradovima, administrativnim središtima datih oblasti. Država je bila podeljena na sledeće oblasti:

  1. Vrbaska oblast
  2. Beogradska oblast
  3. Bitoljska oblast
  4. Bihaćka oblast
  5. Valjevska oblast
  6. Vranjska oblast
  7. Sremska oblast
  8. Dubrovnička oblast
  9. Zagrebačka oblast
  10. Timočka oblast
  11. Primorsko-krajiška oblast
  2. Šumadijska oblast
  3. Kruševačka oblast
  4. Ljubljanska oblast
  5. Mariborska oblast
  6. Mostarska oblast
  7. Niška oblast
  8. Bačka oblast
  9. Osječka oblast
  10. Požarevačka oblast
  11. Kosovska oblast
  12. Sarajevska oblast
  2. Skopska oblast
  3. Podunavska oblast
  4. Splitska oblast
  5. Travnička oblast
  6. Tuzlanska oblast
  7. Moravska oblast
  8. Užička oblast
  9. Zetska oblast
  10. Raška oblast
  11. Podrinjska oblast
  12. Bregalnička oblast

Banovine (od 1929) uredi

Glavni članak: Banovine Kraljevine Jugoslavije
 
Banovine Kraljevine Jugoslavije, od 1929.

Zakonom o nazivu i podeli Kraljevine na upravna područja od 3. oktobra 1929, ustanovljena je nova administrativna podela teritorije na banovine.[20] Ova upravna podela zemlje, uspostavljena za vreme diktature kralja Aleksandra, zadržana je i nakon prestanka iste, ušavši u novi Septembarski ustav iz 1931. godine. Godine 1939. osnovana je Banovina Hrvatska, u čiji sastav su ušle u celosti teritorije Savske i Primorske banovine, te delovi teritorija Dunavske, Vrbaske, Drinske i Zetske banovine.

Banovine:

Spoljna politika uredi

 
Mala Antanta

Kraljevina je održavala bliske odnose sa Saveznicima iz Prvog svetskog rata, posebno sa tradicionalnim saveznicima Francuskom i Ujedinjenim Kraljevstvom između 1920. i 1934. godine. Osnovala je Malu Antantu zajedno sa Čehoslovačkom i Rumunijom 1920. godine, da bi sprečila mogućnost da Mađarska povrati teritorije koje je izgubila nakon Prvog svetskog rata. Savez se uskoro raspao pošto Kraljevina SHS nije učestvovala u akcijama Rumunije i Čehoslovačke protiv Mađarske.

Fašistička Kraljevina Italija je imala teritorijalne pretenzije protiv Kraljevine Jugoslavije, i osnovala je savez sa državama koje su imale slične državničke planove, pod velikim uticajem Italije i/ili fašizma: Albanijom, Mađarskom, Rumunijom i Bugarskom. Saradnja sa Velikom Britanijom i Francuskom je učinila da se Italija povuče iz saveza 1927. Kao odgovor na rastući italijanski ekspanzionizam, kraljevska jugoslovenska vlada je 1927. potpisala Sporazum o prijateljstvu i saradnji sa Velikom Britanijom i Francuskom.

 
Balkanski pakt (1934)

Godine 1934. formiran je Balkanski pakt sa Grčkom, Rumunijom i Turskom, čiji je zadatak bio da održi ravnotežu na Balkanskom poluostrvu. Savez je faktički postojao do početka Drugog svetskog rata, kada je Jugoslavija proglasila neutralnost (1939), zbog čega nije mogla stati na stranu Grčke kada ju je Italija napala. Definitivni kraj saveza se desio 1940. godine, kada je Rumunija prišla Trojnom paktu.

Nakon ubistva kralja Aleksandra, vlada Milana Stojadinovića je promenila svoju spoljnu politiku ka saradnji sa Italijom i Nemačkom. Kraljevina Jugoslavija je tek u junu 1940. godine uspostavila diplomatske odnose sa Sovjetskim Savezom, čime je među poslednjim evropskim zemljama de jure priznala SSSR.

Jugoslovenska vojska uredi

Glavni članak: Jugoslovenska vojska
 
Zastava triglavskog puka

Jugoslovenska vojska delila se na Suvozemnu vojsku i Ratnu mornaricu. Suvozemnu vojsku je činila pešadija, artiljerija, konjica, inženjerija, vazduhoplovstvo i druge pomoćne jedinice. Imali su generalštabnu, ekonomsku, tehničku, sanitetsku, sudsku, svešteničku, veterinarsku i muzičku struku, i specijalne jedinice; graničare, žandarmeriju, padobranske, jurišne i planinske čete. Tenkovi su tretirani kao borbeno sredstvo koje pomaže napadu pešadije, a vazduhoplovstvo je izviđalo, vršilo zaštitu snaga i teritorije i napadalo neprijateljske objekte. Vojno vazduhoplovstvo delilo se na operativno i armijsko. Kad je rat počeo u aprilu 1941. ono je imalo 459 aviona (125 lovaca, 173 bombardera, 161 izviđača), od čega je 265 bilo savremenih aviona novije generacije, raspoređenih na 23 aerodroma. Oklopne jedinice su činile dva tenkovska bataljona, koja su u svom sastavu imala 110 tenka i borbeno oklopna vozila. Ratna mornarica je imala 32 ratna broda. Na Savi i Dunavu je bila smeštena rečna ratna flota, a pomorsko vazduhoplovstvo imalo je 150 hidroaviona. Pomorska obalska komanda imala je 14 obalskih artiljerijskih baterija sa 45 topova.

Privreda Kraljevine Jugoslavije uredi

Ratne posledice sa kojima se Kraljevina Jugoslavija suočila bile su veoma teške: razorena saobraćajna infrastruktura, veliki broj uništenih fabrika, inflacija, glad... Osim Srbije i Crne Gore, koje su doživele demografsku katastrofu, kao posledicu ljudskih žrtava u Prvom svetskom ratu, znatno su stradale i ostale oblasti koje u ušle u sastav nove države. Kraljevina Jugoslavija je bila spoj različitih ekonomskih sistema i standarda. Pokrajine su bile neravnomerno razvijene, a prihod stanovništva je poticao iz različitih osnova.

Nakon ujedinjenja centralna vlada je zavela velike carine za industrijske proizvode a u isto vreme nametnula je izvozne carine za poljoprivredne proizvode. Time je došlo do prelivanja dohotka iz poljoprivrede u industriju, odnosno iz manje razvijenih u razvijenije regione. Zamenom austrougarskih kruna za dinare i inflatornoj konjukturi severozapad države je stekao ekonomsku prednost. U prvom petogodištu, na Sloveniju, Hrvatsku i Slavoniju otpalo je tri petine ukupnih investicija u industriji Kraljevine.[21]

Industrija uredi

Industrijski početak Kraljevine Jugoslavije nije bio na visokom nivou. Srbija i Crna Gora su kao industrijski nerazvijene zemlje, u ratu izgubile značajan deo kapaciteta, koji su imale pre rata, dok su bivši krajevi Austrougarske monarhije, koji su ušli u sastav Jugoslavije nalazili van industrijskih centara nekadašnje države.

Kraljevina Jugoslavija je uložila velike napore da izgradi sopstvenu industriju, međutim ona nije imala ustaljenu politiku industrijskog razvoja. U industrijskom pogledu Kraljevina Jugoslavija je mogla da se podeli na industrijski razvijen sever i severozapad, i industrijski nerazvijeni jug i jugoistok.

Većina mesta u Srbiji se bavila poljoprivredom, tako da su mogla da se izdvoje samo četiri velika industrijska mesta: Beograd, Bor, Leskovac i Trepča. Najviše fabrika se nalazio na području Zagreba, Beograda, Osijeka, i Sarajeva. Pretežno je preovladavala prehrambena industrija, električne centrale i industrija drveta.

Najčešće su se izvozile sirovine, dok se izvozni sektor uglavnom nalazio u posedu stranog kapitala.

Između dva svetska rata industrija je najviše uznapredovala u najrazvijenijim krajevima na severu i severozapadu, ali i Beogradu, Zemunu i Pančevu. U Kraljevini je ukupno izgrađeno 2.193 fabrike od kojih: u Sloveniji 403, Hrvatska i Slavonija 635, Dalmacija 97, Bosna i Hercegovina 129, Vojvodina bez Srema 390, Srbiji 428, Makedoniji 99 i Crnoj Gori 12.[22]

Finansije uredi

 
Spomen-kosturnica Zebrnjak
 
Jugoslovenski dinar 1929.
 
Revers novčića u vrednosti od 50 pari. Kraljevina SHS, 1925. godina. Deo je zbirke Numizmatika Narodnog muzeja u Leskovcu.
 
Akcije banaka iz 1931. godine.

Kraljevina Jugoslavija je bila država sa nedovoljno finansijske snage, da u potpunosti podmiri svoje potrebe. Državna valuta je bio dinar Kraljevine Jugoslavije, koji je dobio ime po srpskoj nacionalnoj valuti. Utvrđena vrednost za zamenu austrougarskih kruna za jugoslovenski dinar, i istovetna vrednost srpskog dinara jugoslovenskim dinarom, dugo je bila izvor nezadovoljstva Hrvata i Slovenaca. Smatrali su se oštećenim, iako je dinar Kraljevine Srbije bio neuporedivo veća valuta posle rata. Ogromna posleratna inflacija počela je da se smiruje 1923. godine, usled mera koje je sproveo ministar finansija Milan Stojadinović. Rezultat njegovih mera je bio da je dinar u periodu od 1923. do 1931. postao veoma stabilna valuta.

U finansijskom pogledu dominirali su hrvatski novčani zavodi, među kojima se isticala Prva hrvatska štedionica, kao najjača finansijska ustanova u državi.

Saobraćaj i veze uredi

Dok su putevi na području Austrougarske rađeni po tehničkim propisima, putevi u Srbiji i Crnoj Gori su rađeni bez ikakvih tehničkih propisa, pa ih je prekomerno korišćenje u ratu gotovo uništilo.

Slična situacija je bila i sa železnicom. Pruge na području Austrougarske nisu bile oštećene u ratu, ali je mnogo toga kod njih bilo dotrajalo. Mnoge do tada sporedne pruge su postale glavne, i bila su potrebna određena ulaganja da bi se one dovele u red. Naročito je bila velika potreba za mostovima i saobraćajnim čvorovima. U cilju nabavke sredstava za razvoj saobraćaja, Kraljevina Jugoslavija je u nekoliko navrata uzimala zajam u zemlji i inostranstvu.

Prvi most preko Dunava u Beogradu, je pušten u saobraćaj 1935. godine, i nazvan je „most kralja Petra Drugog“.[23]

Društvo i kultura uredi

 
Ambijent tipične gradske kuće između dva svetska rata (Zavičajni muzej Jagodina)

Kultura ovog perioda dala je brojna eminentna imena srpske umetnosti i nauke. Neka od njih su:

Početkom decembra 1929. godine osnovan je Soko Kraljevine Jugoslavije, zvaničan omladinski pokret Jugoslavije. Imao je veliki broj članova, a cilj pokreta je bilo fizičko i moralno vaspitanje.

Demografija uredi

Glavni članci: Demografija Jugoslavije, Popis stanovništva 1921. u Kraljevini SHS i Popis stanovništva 1931. u Kraljevini Jugoslaviji
 
Pasoš Kraljevine Jugoslavije

Zvanični narodi u državi su bili Srbi, Hrvati i Slovenci sve do 1929. godine kada su svi, odlukom kralja Aleksandra, postali jedna nacija — Jugosloveni.

Prema jednom proračunu, centar teritorije KJ se nalazio kod sela Kraljevo Polje, južno od Vlasenice. Centar stanovništva se nalazio kod sela Vukovija, jugoistočno od Tuzle, i to 1931. malo istočnije nego deset godina ranije.[26]

Prisutno stanovništvo po maternjem jeziku 1921.[27] i 1931.[28] godine
Maternji jezik 1921. % Maternji jezik 1931. %
Srba ili Hrvata 8.911.509 74,36 srpski, hrvatski, slovenački, makedonski 11.866.237 85,16
Slovenaca 1.019.997 8,51
Nemaca 505.790 4,22 nemački 499.969 3,59
Mađara 467.658 3,90 mađarski 468.185 3,36
Arnauta 439.657 3,67 arnautski 505.259 3,63
Rumuna 231.068 1,93 ostali 594.388 4,27
Turaka 150.322 1,26
Čehoslovaka 115.532 0,96
Rusina 25.615 0,21
Rusa 20.568 0,17
Poljaka 14.764 0,12
Talijana 12.553 0,11
ostalih i nepoznato 69.878 0,58
UKUPNO 11.984.911 100 UKUPNO 13.934.038 100
Prisutno stanovništvo po veroispovesti 1921.[27] i 1931.[28] godine
Veroispovest 1921. % Veroispovest 1931. %
pravoslavnih 5.593.057 46,67 pravoslavna 6.785.501 48,70
rimokatolika 4.708.657 39,29 rimokatolička 5.217.847 37,45
muslimana 1.345.271 11,22 islamska 1.561.166 11,20
evangelista 229.517 1,91 evangelistička 231.169 1,66
izraelićana 64.746 0,54 druge, bez konfesije i nepoznato 138.355 0,99
grkokatolika 40.338 0,34
drugih 1.944 0,02
bez konfesije i nepoznato 1.381 0,01
UKUPNO 11.984.911 100 UKUPNO 13.934.038 100

Sport uredi

 
Leon Štukelj

Kraljevina Jugoslavija učestvovala je na pet letnjih i tri zimske Olimpijade. Najviše uspeha ostvarili su gimnastičari među kojima se posebno istakao Leon Štukelj, višestruki olimpijski pobednik i najtrofejniji jugoslovenski olimpijac svih vremena.

U Ljubljani je 1926. organizovano Svetsko prvenstvo u gimnastici, a u Beogradu 1932. Evropsko prvenstvo u veslanju. Poslednja automobilska trka pred početak Drugog svetskog rata održana je u Beogradu 1939, Beogradski Gran Pri. Od 1939. održava se i biciklistička Trka kroz Srbiju.

Fudbalska reprezentacija Jugoslavije sastavljena od igrača iz Srbije učestvovala je na prvom Svetskom prvenstvu u Urugvaju 1930. i stigla da polufinala. U Beogradu je već u ovo vreme postojalo veliko fudbalsko rivalstvo, derbi BSK—Jugoslavija.

Na drugoj šahovskoj olimpijadi (nezvaničnoj) reprezentacija je osvojila drugo mesto. Medalja je osvojena i na Evropskom prvenstvu u veslanju, Anton Cerer je došao do bronze na Evropskom prvenstvu u plivanju, a Tibor Harangozo na Svetskom prvenstvu u stonom tenisu. U vreme kraljevine Jugoslavija se pojavila i u Dejvis kupu, a uspehe na međunarodnoj sceni postigli su teniseri, Franjo Punčec, Franjo Kukljević i Josip Palada.

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ Busch, Burszta & Kamusella 2006, str. 79
  2. ^ Pravda, 17. marta 1925, Beograd. str. 2.
  3. ^ a b Prvodecembarski akt — Proklamovanje Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca Arhivirano na sajtu Wayback Machine (12. mart 2016), Arhiv Jugoslavije, Konstitutivni akti Jugoslavije
  4. ^ a b Miladin Milošević, Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca. Prvi naziv jugoslovenske države Arhivirano na sajtu Wayback Machine (10. januar 2017), Časopis Arhiv — godina I broj 1, Arhiv Jugoslavije
  5. ^ Politika, br. 7.694 od petka 4. oktobra 1929, naslovna strana.
  6. ^ Bataković 2010, str. 279.
  7. ^ Bataković 2010, str. 286.
  8. ^ Petranović 1988, str. 175.
  9. ^ Bataković 2010, str. 295.
  10. ^ a b Petranović 1988, str. 191.
  11. ^ Petranović 1988, str. 261.
  12. ^ Petranović 1988, str. 188.
  13. ^ Petranović 1988, str. 207.
  14. ^ Bataković 2010, str. 297.
  15. ^ Matković 2003, str. 186.
  16. ^ Bataković 2010, str. 298.
  17. ^ Matković 2003, str. 187.
  18. ^ Bataković 2010, str. 301.
  19. ^ Bataković 2010, str. 306.
  20. ^ Marković Ratko. str. 137.
  21. ^ „Slobodan Vuković: ”STRATEGIJA” LAŽNOG MIRA U KUĆI (Ekonomski odnosi između regiona u Kraljevini Jugoslaviji). str. 461” (PDF). Pristupljeno 9. 4. 2013. [mrtva veza]
  22. ^ Brnislav Petranović: Socijalno-ekonomska osnova nove države,
  23. ^ Glas Javnosti — Pančevački most u očajnom stanju Ponedeljak, 14. 2. 2005. Posećeno 21.11.2013.
  24. ^ Hronologija javnog poštanskog saobraćaja u Srbiji od 1840. do 2000. godine
  25. ^ Mitrović, Vladimir (2016). Iz istorije kulture i arhitekture: zapisi jednog istraživača. Novi Sad: Muzej savremene umetnosti Vojvodine. str. 98. 
  26. ^ „Politika”, 8. jul 1936
  27. ^ a b Rezultati Popisa stanovništva Kraljevine SHS 1921
  28. ^ a b Rezultati Popisa stanovništva Kraljevine Jugoslavije 1931

Literatura uredi


Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Краљевина_Југославија&oldid=27701192”