Istorija Crne Gore

Istorija Crne Gore obuhvata opštu istoriju današnjeg područja Crne Gore, od najstarijih vremena do savremenog doba. Pored Stare Crne Gore, istorija današnje (proširene) Crne Gore obuhvata i prošlost istorijskih oblasti Brda, Stare Hercegovine, Boke kotorske i drugih krajeva koji su širenjem Crne Gore tokom 19. i 20. vijeka ušli u sastav njenih državnih granica. Iako je starija istorija tih oblasti bila potpuno odvojena od istorije Stare Crne Gore, današnja teritorija (proširene) Crne Gore se u geopolitičkom smislu smatra jedinstvenom cjelinom, čija istorija obuhvata cjelokupnu prošlost svih njenih sastavnih djelova.

Postepeno širenje geopolitičkog pojma Crne Gore od početka 19. do sredine 20. veka

Prema tradicionalnoj periodizaciji, opšta istorija Crne Gore se dijeli na nekoliko glavnih perioda, počevši od protoistorijskog i antičkog, preko srednjovijekovnog i novovijekovnog, do savremenog. Tokom poznog antičkog perioda, najveći dio današnje Crne Gore pripadao je rimskoj provinciji Prevalitani, koja je propala u vrijeme seobe naroda, kada su se na tim prostorima naselili Srbi. Tokom ranog srednjeg vijeka, južna polovina današnje Crne Gore spadala je u oblast Duklje, odnosno Zete, dok je sjeverna polovina pripadala tadašnjoj Kneževini Srbiji. U isto vrijeme, najzapadniji dio današnje Crne Gore pripadao je Travuniji.

Cjelokupno područje današnje Crne Gore je tokom 11. vijeka bilo u sastavu države Vojislavljevića, a počevši od kraja 12. vijeka nalazilo se u sastavu države Nemanjića. Sredinom 14. vijeka dolazi do podjele na feudalne oblasti, tako da su raznim dijelovima današnje Crne Gore vladale različite dinastije: Balšići, Lazarevići, Brankovići, Kosače i Crnojevići.

Kao geografski pojam, Crna Gora se prvi put pominje u povelji srpskog kralja Stefana Uroša II Milutina iz 1296. godine, a počevši od kraja 15. vijeka ovo ime se ustalilo kao naziv za posebnu oblast u zapadnom dijelu Gornje Zete. Pod tim imenom je u ranom novom vijeku nastala država Petrovića Njegoša (1697—1918), koja se postepeno širila, obuhvativši i susjedna Brda, a potom i Staru Hercegovinu. Za to vrijeme, područje Boka kotorske je bilo u sastavu Mletačke Dalmacije, a potom je pripalo Austrijskoj Dalmaciji.

Nakon uspostavljanja svjetovne vlasti 1852. godine, Knjaževina Crna Gora je 1878. godine stekla državnu nezavisnost, a 1910. godine uzdignuta je na stepen kraljnjevine. Nakon Prvog svjetskog rata, Crna Gora se ujedinila sa Srbijom, postavši dio novoproglašene Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (prva Jugoslavija). Nakon Drugog svjetskog rata, Crna Gora je uspostavljena kao federalna jedinica u sastavu druge Jugoslavije, a potom je bila u sastavu Savezne Republike Jugoslavije (1992-2003) i Državne zajednice Srbije i Crne Gore (2003-2006). Državnu nezavisnost je obnovila 2006. godine, nakon održavanja referenduma.

Praistorijsko doba

Praistorijska nalazišta u Crnoj Gori

Vinčanska kultura - ljubičasta boja, u predjelu današnje Crne Gore, krajem IV milenijuma prije nove ere

1500—500. godine p. n. e, jadranski tip bronzane sjekire iz Kolašina

Kadmos ubija zmaja. Grčka amfora iz 560. godine p. n. e.

Kameno doba

Starije kameno doba - paleolit, epoha je najranijeg formiranja ljudskih zajednica. Osnovno zanimanje su bili: lov i ribolov. U hordama, ljudi su živjeli nomadskim, odnosno polunomadskim životom. Za ovaj period poseban značaj imaju nalazi sa Crvene Stijene, pećine na lijevoj obali Trebišnjice. Ovaj lokalitet se vezuje za poslednju fazu ledenog doba. Za ovu epohu je karakteristično i oruđe od tesanog kamena. Iz ovog perioda nisu otkriveni ostaci ljudskih kostiju. Ovaj period je približno obuhvatao prvu polovinu 5000. godine prije nove ere.

Srednje kameno doba - mezolit, u kome su česti oblici oruđa od kosti i roga: sjekire, bodeži i šila, karakteriše razvitak lova i ribolova. Ovo se može ustanoviti i u kulturnom razvitku nalazišta Crvena Stijena. Iz ovog perioda nisu otkriveni ostaci ljudskih kostiju. Približno, ovaj period je obuhvatao kraj 4000. godine prije nove ere.

Bronzano doba

Metalno doba je počelo mnogo ranije, u egejsko-prednjeazijskom području, nego na području današnje Crne Gore i u unutrašnjosti Evrope. Kao centar metalurgije može se smatrati i područje Kavkaza, a znatna etnička pomjeranja su doprinijela da i Balkansko poluostrvo uđe u metalno doba.

Intezivnija indoevropeizacija karakteristična je za početak bronzanog doba. Nomadski stočari iz južnih ruskih stepa, kojima ni zemljoradnja nije bila potpuno nepoznata živjeli su u patrijarhatu, a na Balkanu nailaze na primitivniju starosjedilačku kulturu lovačko-ribolovačkog karaktera. Ovi došljaci na Balkanu formiraju dvije velike indoevropske jezičke grupe, koje su se zadnjih vjekova prije nove ere razvile u Ilire i Tračane. Kao granica navedenih grupa, može se smatrati sliv Morave i Vardara. Iliri i Tračani, sa makedonskom grupacijom i nekim maloazijskim grupacijama Indoevropljana, smatraju se pelastičkim i živjeli su na Balkanu prije doseljenja Grka, koji prodiru oko 1900. godine stare ere. Uticaj Ilira na Grke se odrazio i u njihovom jeziku: imena, Ahil i Odisej, kao i pojedina imena božanstava, na primjer Tetida.

Prodor Indoevropljana na Balkan vršen je u više talasa. Na to ukazuju i prilično rijetki ostaci ranog bronzanog doba u Crnoj Gori: nalazišta u Tuzima, na području Skadarskog jezera (bakarna sjekira, vjerovatno stranog porijekla, iz donjeg Podunavlja, iz vremena oko 2000. godine prije nove ere) i Lastvi (Hercegovina, u neposrednoj blizini crnogorske granice) gdje je na putu (Dubrovnik – Cavtat – Nikšić) veoma značajnom u rimsko doba, pronađen veći broj kremenih noževa, tipa karakterističog za prelaz iz neolita u metalno doba. Porijeklo ovih noževa je sa istoka, pa se dovode u vezu sa prodorom Indoevropljana. Bušene sjekire-čekići, od kamena, iz ovog perioda, pronađeni su u Ćemencima, kod Nikšića i Štedici, kod Podgorice, a vezani su, takođe, za prve Indoevropljane.

Prve gradine (primitivna utvrđenja) formiraju se u ranom bronzanom dobu. U Crnoj Gori postoji veći broj ovih utvrđenja, koja su nedovoljno ispitana. Njihov razvoj se može pratiti, čak i u rimsko doba. Otkriveno je dosta fragmenata grnčarije, rađene slobodnom rukom i loše pečene, ukrašene nalijepljenim rebrima i prstima izvedenim ornamentima.

Humke ili tumuli, najkarakterističniji su načini sahranjivanja za praistorijsko doba Crne Gore (kao i zapadnog Balkana). Rasprostranjeni su u Boki kotorskoj, na području Bara, Sutomora, duž sjeverne obale Skadarskog jezera, u dolini Zete, između Podgorice i Skadra, u Banjanima, Paštrovićima, Drpama i Vraćenovićima. Ima ih oko Berana, Pljevalja i na Gornjem Ibru. Pojava ovih grobova je takođe vezana za najraniju indoevropeizaciju.

U razvijenom bronzanom dobu (na području Evrope, od 1500 – 1200. godine prije nove ere) prisutan je uticaj razvijenih kultura oblasti Egeja. Dolazi do intenzivnih trgovačkih veza, mikenske kulture sa grčkog kopna i unutrašnjosti Balkana (već oko 1500. p. n. e.) karpatskom oblašću, pa i Skandinavijom. Pored Mikene, postavlja se i pitanje predgrčke trgovačke posredničke uloge Krita na obali Jadranskog mora, obzirom da je u Makarskoj (Hrvatska) pronađen kritski metalni slitak. Za ovo vrijeme su karakteristične sjekire albansko-dalmatinskog i skadarskog tipa. Poznati su nalazi sa okapine u Lipcima - Boka kotorska, Beran –Krša, kod Berana, Zoganja, kod Ulcinja, Bijedića, kod Bijelog Polja i Crvene Stijene (nastavak života u pećinama, u pojedinim područjima). Nađena keramika je finije izrade, rađena rukom. U etničkom sastavu i kulturi ove epohe još ne može biti riječi o sigurnom razdvajanju ilirskog i tračkog elementa – na cijelom području Balkana.

Predanja iz antičkih izvora Valja uzeti u obzir mišljenje poznatog francuskog arheologa R. Disoa (R. Dussaud) koji smatra da grčki mit o Kadmosu i Harmoniji stoji u vezi sa etničkim i kulturnim prodorima iz egejske oblasti u pravcu Istoka (maloazijskih Hetita i Feničana) i Zapada (današnja crnogorsko-albanska obala).

Ovaj mit govori o osnivaču beotske Tebe – Kadmosu i njegovoj supruzi Harmoniji. Postoji legenda da su Kadmos i Harmonija došli u oblasti oko Jadranskog mora, na područje Enhilejaca, a to područje je bila Boka kotorska, današnja crnogorska i dio albanske obale, do Drača. Legende o ovom dolasku su različite u pojedinostima. Pseudo-Skimnos u prvom vijeku prije naše ere govori o dolasku Kadmosa u Budvu, na zaprezi koju su vukli volovi. Još ranije, u četvrtom vijeku prije nove ere, Pseudo-Skilaks, antički geograf, detaljno opisuje obalu Jadranskog mora i područje Enhilejaca od Boka kotorske, duž današnjeg crnogorskog primorja. Apolonije Rodski u svojim Argonautima pominje naseljavanje nekih Kohilđana na ilirskoj rijeci u oblasti Enhilejaca, gdje se nalazi grob Kadmosa i Harmonije. Po Pliniju (III,44) Olcinium, današnji Ulcinj, ranije se nazivao Colchinium, pošto su ga osnovali Kohilđani.

Egejska seoba naroda

Ova seoba, u bronzanom dobu, predstavljala je veliku migraciju naroda u egejsko – maloazijskoj oblasti, tokom više vjekova (oko 1200. do oko 800. godine prije nove ere). Plemena sa Balkana, kasnije poznata kao Tračani i Iliri, imali su u ovoj migraciji značajnu ulogu, a pomjeranja su morala zahvatiti, makar jednim dijelom i predio današnje Crne Gore. U ovo vrijeme postavlja se i priča o opsadi i padu Troje (Homer navodi imena niza junaka i naroda iz unutrašnjosti Balkanskog poluostrva, koji su sa Grcima napali na ovaj maloazijski grad). Velikoj seobi pripada i najezda Doraca u ahajsku Grčku. Egejska seoba je predstavljala opasnost za moćni Egipat. Nakon što su ovi narodi uništili jako kraljevstvo Hetita i gradove na Kritu, u petoj godini vladavine faraona Menerptaha (1225—1215 prije n. e.) pominju se naleti „ljudi sa mora“. Ovi naleti na Egipat sa kopna i mora obnovljeni su i u vrijeme posljednjeg velikog faraona, Ramzesa III, koji je uspio da ih porazi i odbije. Imena ovih napadača na faraonovu zemlju daju egipatski izvori toga vremena. Dobrim dijelom su tu u pitanju grupacije naroda sa Balkanskog poluostrva i iz Male Azije. Iz perioda egejske seobe, na sjeveru Crne Gore pronađene su šuplje bronzane sjekire-keltovi, kalup za livenje specijalne varijante sjekira ovog tipa, kao i nakit.

Gvozdeno doba

Grčko-ilirski tip šlema, V—VI vijek p. n. e.

Ilirski štit

Grčko-ilirski tip šlema, iz Budve (4. vek p. n. e)

Grčko-ilirski tip šlema iz Kličeva

Period halštata nastaje na kraju velikih migracija (800. godina prije nove ere) i traje do VI vijeka stare ere. To je period izvjesne kulturne stabilizacije domaćeg stanovništva na Balkanskom poluostrvu. Jasno se izdvajaju pojedina ilirska plemena (poznata kasnije po pisanim izvorima) kao i njihova područja. Značajni ilirski tumuli iz ovog perioda nalaze se u Gotovuši, kod Pljevalja, u Petrovićima (Banjani) kao i u oblasti Budimlje (Berane). Ovoj eposi pripadaju i grobna mjesta uklesana u stijeni, na Mijelima, kod Vir-Pazara, kao i tumuli na sjevernoj obali Skadarskog jezera.

U latenskom periodu gvozdenog doba, od VI vijeka p. n. e. među Ilirima jača plemenska aristokratija (bogati grobni nalazi) i stvara se osnova za kasnije plemenske saveze i stvaranje ilirske države. Iliri uvoze luksuznu grčku robu (keramika, nakit, tkanine).

Grčki je uticaj bio prisutan i ranije, ali je od VI vijeka prije nove ere bio sve intenzivniji. Mada su Grci osnovali mnoge kolonije u Mediteranu, po svemu sudeći u dijelu obale Jadranskog mora, na području današnje Crne Gore, nisu uspjeli u naseljavanju kolonista, jer im to nije dopuštalo domorodačko ilirsko stanovništvo.

Umjesto toga, postojali su samo pojedini grčki tržišni centri — emporiji. Jedan od njih je, tokom VI—V vijeka prije nove ere, bio u Budvi (Butua). Prvi pomen ovog ilirskog grada nalazimo u V vijeku prije nve ere, kod Sofokla, a Pseudo-Ksilaks navodi da se od njega do Drača putuje morem dan i noć, a kopnom tri dana. Budva je poznata i po kasnijim, bogatim grčkim nalazima, kada je uticaj sa Egeja bio još veći. Iz ovog perioda u ovom gradu su pronađeni ratnički šljemovi (grčko-ilirski) koji sa paragnatidama (štitnicima za obraze) podsjećaju na korintske, ali im za razliku od njih nedostaje štitnik za nos (nazal). Šlemovi su uvoženi iz Grčke (pronađeni datiraju iz V-VI vijeka p. n. e.) i bili su omiljeni među Ilirima, a to se vjerovatno tiče i ostalih dijelova zaštitne vojničke opreme. Na teritoriji današnje Crne Gore svakako je bilo i više grčkih emporiona i u unutrašnjosti.

Zaliv Boka kotorske bio je pogodan zaklon za ilirske gusare, pa se sumnja da bi kao jedan od emporija mogao predstavljati njihov utvrđeni grad Rizon (Risan). U neposrednoj blizini Crne Gore, albanski gradovi Skadar i Lješ, takođe su nekada bili emporiji. U njima su trgovci razmjenjivali robu sa domorodačkim stanovništvom. Grci su bez sumnje uplovljavali iz Jadranskog mora i riječnim tokovima (Drim, Neretva) širili trgovinu u bližu unutrašnjost.

Antičko doba

Ilirska kraljevina u 3. veku p. n. e.

Antička Doklea (Podgorica)

Iliri

Pretpostavlja se da su pleme Iliri, odnosno Iliri u užem smislu riječi, živjeli istočno od Neretve. Njihovo ime je kasnije prenijeto na niz drugih plemena, kao skupni naziv. Geograf Pomponije Mela i Plinije Stariji, u prvom vijeku naše ere, pominju " prave Ilire " (Illyri proprie dicti) kao i druga plemena. Plemena Ilira, u predjelima današnje Crne Gore, bila su: Ardijeji, Plereji, Enhilejci, Labeati, Dokleati, Pirusti i Autarijati.

Prodor Kelta

Nakon opsade Rima, koju vršili 390. godine prije nove ere, Kelti su prodrli u dio Jadranskog primorja (zapadni Balkan), a možda i u predio današnje Bosne. Strabon navodi podatak o mješanju Kelta (Gala) sa ilirskim plemenom Japoda, koje je živjelo u jugozapadnoj Bosni, Lici i dijelovima Slovenije, što ne mora značiti i mješanje u etničkom smislu.

U svom drugom pohodu, Kelti su preko Panonije i Dunava krenuli prema jugu, ka Makedoniji i Delfima, ali su pretrpjeli poraz. Udružena keltska plemena su razbijena. Stoji Teopompov podatak o sukobu Kelta i ilirskog plemena Ardijeji, 359–358. godine prije nove ere, kao i primijenjenom keltskom ratnom lukavstvu, koje se sastojalo u trovanju protivnika hranom. Moglo bi se prihvatiti i tumačenje o seobi Autarijata (potisnutih Keltima) i njihovo pokoravanje Tribala. Po drugom, sigurnijem izvoru, Autarijate su uništili Skordisci (keltsko pleme, koje se stacioniralo između rijeka Morave i Dunava, pa i u Sremu, nakon neuspjelog pohoda na Makedoniju i Delfe, 279. godine stare ere) a koji su se kasnije izmiješali sa Tračanima i Ilirima.

U predjelima današnje Crne Gore, na jednom zapisu u gradu Duklji (Dokleja) pominje se keltska boginja Epona, čiji je kult vezan za konja. Ovaj natpis joj je posvetio vojnik jedne rimske kohorte (Cohors VIII voluntarium) jer je navedena boginja poštovana od strane konjičkih vojnih jedinica u Rimu. Iz tog razloga ovo se ne može uzeti kao dokaz o životu i zadržavanju Kelta među Dokleatima i drugim ilirskim plemenima na području današnje Crne Gore, ukoliko su i prošli ovim područjem. Elementi keltskog karaktera (kao njihov uticaj) ovdje se javljaju samo u izvjesnim formama nakita iz kasnijeg perioda (I i II vijek prije nove ere, a ne iz vremena navedenog keltskog prodora na Balkan) .

Ratovi Ilira i Rimljana

Ilirska plemena, prilično konzervativna, živjela su i u nepristupačnim brdskim i planinskim predjelima i teško ih je bilo pokoriti. Na to ukazuju teškoće i dugotrajne borbe koje su Rimljani morali voditi sa Ilirima. Na jačanje moći Ilira ukazuje još njihov sukob sa Makedonijom i progon njihovog kralja Aminte III iz zemlje od strane Ilira. Ilirski vladar Pleurijas, vodio je rat sa kraljem Filipom II Makedonskim (359—336. p. n. e.). Makedonci i Iliri su u ratovima bili i saveznici. Tako je, vijek kasnije, u sukobu makedonskog kralja Demetrija i Etolaca, po pozivu Makedonaca ilirski kralj Argon porazio Etolce, 231. godine prije nove ere, nakon čega je ubrzo i umro (230).

Prvi ilirski rat

Vođen je protiv Rima. Argonova nasljednica, ilirska kraljica Teuta, napada Epir i pljačka glavni grad Fojniku, a zatim pokazuje svoju moć istovremenim napadima na Isu, Apoloniju i Epidamnos (Drač). Osvaja Korkiru (Krf) u kojoj za upravnika postavlja svog vojvodu Dimitrija Hvarskog (porijeklom Grka).

Grčki gradovi, ugroženi od Ilira, obratili suse za pomoć Ahajcima, Etolcima i Rimljanima. Kao razlog za svoje miješanje Rim je naveo opsadu Ise i gusarenje Ilira po Jadranskom moru. Rimski poslanici, braća Lucije i Gaj Korukanija i isejski poslanik Kleopor, upućeni su Teuti. Jedan od poslanika je po povratku ubijen, a Rimljani 229. godine započinju rat, uprkos pokušajima Teute da navedeni incident izgladi. Na Ilire su poslati konzuli Gnej Fulvije i Aul Postumije. Dimitrije Hvarski prilazi bez borbe Rimljanima i predaje im Korkiru, a zatim padaju i gradovi Epidamnos i Apolonija. Sa dolaskom zime rimske se legije povlače, štiteći osvojene teritorije. Godine 228. p. n. e. Teuta, koja se povukla u Risan, traži mir sa Rimom i tako gubi veći dio svoje teritorije. Ovim mirovnim ugovorom ostvarila se rimska politika razbijanja saveza plemena i moći Ilira na suprotnoj obali Jadranskog mora.

Drugi ilirski rat

Rimska provincija Prevalis u 4. veku

Dimitrije Hvarski, koga su Rimljani postavili za upravnika novoosvojenih ilirskih provincija, jačao je svoje pozicije na ovom dijelu Balkana. Oslonio se na makedonskog kralja Antigona Dosona i oženio se drugom Argonovom ženom, Triteutom, zbliživši se sa njenom porodicom. Koristio je zaoštravanje odnosa Rima i Kartagine, pred početak drugog punskog rata, pokušavajući da osvoji Pilos u Mesiniji. Ugrožavao je i obale Egejskog mora i zaratio sa Rimom. Nakon poraza od rimskih snaga, Dimitrije je pobjegao novom makedonskom kralju, Filipu V.

Provincija Ilirik

U vrijeme Rimske države, oblast današnje Crne Gore je pripadala rimskoj provinciji Iliriku, a zatim provinciji Dalmaciji. Istorijski izvori pominju da je Cezar pored Galije na upravu dobio i Ilirik, a istu provinciju je 40. godine prije nove ere, ugovorom u Brundizijumu dobio i Oktavijan.

Provincija Dalmacija

Ova je provincija obuhvatala Jadransko primorje (izuzimajući Istru), današnju Crnu Goru, Bosnu i Hercegovinu i zapadni dio R. Srbije. Administrativni centar ove provincije nalazio se u Solinu (Salona), u današnjoj državi Hrvatskoj(Dalmaciji).

Kao provincija formirana je u vrijeme vladavine Oktavijana Avgusta. Konzul Vibije Postum (Vibius Postumus vir consularis, praepositus Dalmatiae) pominje se u 8. godini nove ere kao zapovjednik Dalmacije. Od 11. godine nove ere postaje carska provincija, na čelu sa legatom. U ovoj provinciji ropstvo je bilo veoma slabo razvijeno, a osnov ekonomike su činile stare privredne grane: zemljoradnja i stočarstvo.

Srednji vijek

Srpske zemlje u ranom srednjem vijeku, naspram današnjih granica

Srednjovjekovno razdoblje u istoriji državnog područja današnje Crne Gore započinje tokom 6. vijeka u doba Velike seobe naroda, a okončava se krajem 15. vijeka u doba turskog osvajanja.

Doseljavanje Srba i osnivanje oblasnih država

Duklja i ostale srpske zemlje u 9. vijeku

Srpske oblasti i gradovi u 9. i 10. veku

Duklja i ostale srpske zemlje u 10. vijeku

Crtež olovnog pečata koji je pripadao dukljanskom knezu (arhontu) Petru iz 10. vijeka

Glavni članci: Duklja, Travunija i Kneževina Srbija u ranom srednjem veku

Tokom ranog srednjeg vijeka, na područjima koja pripadaju današnjoj Crnoj Gori došlo je do velikih političkih i demografskih promjena. Tokom 6. i 7. vijeka, u jugoistočnu Evropu se doseljavaju Sloveni, među kojima su bili i Srbi. Doseljavanjem srpskih plemena, na širem prostoru antičke Dalmacije, Prevalitane i drugih bivših provincija nastaju prve oblasne države: Duklja, Travunija, Zahumlje i Neretljanska kneževina u primorskim oblastima i Kneževina Srbija u unutrašnjosti. Tokom ranog srednjeg vijeka, južna polovina današnje Crne Gore spadala je u oblast Duklje, odnosno Zete, dok je sjeverna polovina pripadala tadašnjoj Kneževini Srbiji, kojom je vladala dinastija Vlastimirovića. U isto vrijeme, najzapadniji dio današnje Crne Gore pripadao je Travuniji.

Tokom 6. i 7. vijeka, u vrijeme avarskih i slovenskih upada na teritoriju Vizantije, došlo je do potpune propasti carske vlasti u mnogim oblastima, uključujući i pokrajinu Prevalitanu, koja je obuhvatala najveći dio današnje Crne Gore. Nakon doseljavanja, slovensko stanovništvo je po pravilu zaposjedalo župske predjele, dok se staro romansko stanovništvo povuklo u primorske gradove i teško pristupačne planinske krajeve. Počevši od prve polovine 7. vijeka, odnosno od vremena vladavine vizantijskog cara Iraklija (610—641)), među doseljenim Slovenima posebno se ističu Srbi. Na prostorni opseg srpskih zemalja u ranom srednjem veku prvi je ukazao franački hroničar Ajnhard, koji je u svojim Analima franačkog kraljevstva (Annales Regni Francorum) zabilježio, pod 822. godinom, da su Srbi narod koji drži veliki dio Dalmacije (ad Sorabos, quae natio magnam Dalmatiae partem obtinere dicitur).

O ranoj srednjovjekovnoj istoriji držanog područja današnje Crne Gore najznačajnije podatke je ostavio vizantijski car Konstantin VII Porfirogenit (945-959) u svom znamenitom istoriografskom delu pod naslovom De administrando imperio. Ovo djelo svjedoči da su na prostorima nekadašnjih carskih pokrajina Dalmacije i Prevalitane formirane nove državne jedinice, odnosno sklavinije, koje je Konstantin Porfirogenit nazivao Srbijom, Paganijom, Zahumljem, Travunijom i Dukljom. Prema današnjim granicama Crne Gore, njeni najzapadniji dijelovi pripadali su Travuniji, sjeveroistočni užoj Srbiji, a središnji i jugoistočni Duklji. Dok je za ostale kneževine izričito naveo da su ih naselili Srbi, to nije naznačio i za Duklju, ali se po redosledu nabrajanja oblasti i rasporedu naseljavanja može pouzdano zaključiti da su i Duklju naselila upravo srpska plemena, što potvrđuju i drugi izvori. Duklja se prostirala od rijeke Bojane do Kotora, i nije išla dalje u dubinu od planina koje su činile vododjelnicu sliva Morače prema slivu Lima. Prvi poznati vladar dukljanskih Srba bio je knez Petar, koji je vladao u 10. vijeku, a poznat je na osnovu sačuvanog olovnog pečata.

Rana srednjovjekovna istorija zapadnih i sjevernih dijelova današnje Crne Gore, koji su pripadali Travuniji i tadašnjoj Kneževini Srbiji, bolje je poznata od istorije preostalog dijela koji je pripadao Duklji, pošto spisi Konstantina Porfirogenita pružaju više podataka za prve oblasti. To se u prvom redu odnosi na Kneževinu Srbiju, kojom je tokom ranog srednjeg vijeka vladala dinastija Vlastimirovića. Vizantijski car Konstantin Porfirogenit u svom djelu De administrando imperio posvećuje veliku pažnju istoriji Kneževine Srbije, kojoj su pripadali i sjeverni djelovi današnje Crne Gore. Sredinom 9. vijeka, za vrijeme vladavine kneza Vlastimira, izvršeno je povezivanje Kneževine Srbije sa Travunijom. Prema svjedočenju Konstantina Porfirogenita, knez Vlastimir je udao svoju ćerku za travunskog župana Krajinu, podarivši mu titulu oblasnog kneza ("arhonta"). Time je Travuniju vezao za središnju Srbiju, u čijem je sastavu ona ostala kao vazalna oblast do sredine 10. vijeka. Za vrijeme vladavine kneza Vlastimira i njegovih nasljednika glavni neprijatelj Kneževine Srbije bila je Bugarska. Iako su srpski knezovi u više navrata uspešno odbijali napade sa istoka, bugarska vojska je oko 924. godine uspela da okupira istočne i središnje oblasti, uključujući i sjeverne djelove današnje Crne Gore. Nakon trogodišnje okupacije, bugarsku vojsku je oko 927. godine proterao knez Časlav, koji je uz pomoć Vizantije obnovio i ojačao Kneževinu Srbiju.

U vrijeme vizantijskog cara Jovana Cimiskija (969–976), pod vizantijsku vlast su pored cijele Bugarske potpale i pojedine istočne i središnje srpske oblasti u kojima je organizovana posebna vizantijska vojno-upravna jedinica, poznata kao Katepanat Ras. Sedište vizantijskog namjesnika te oblasti bilo je u gradu Rasu, a pod njegovu upravu su spadali i sjeverni djelovi današnje Crne Gore.

Stvaranje države Vojisavljevića

Glavni članci: Duklja, Jovan Vladimir i Stefan Vojislav

Ovaj knez srpske države Duklje, se prvi put spominje 990/991. godine. On je bio sin Petrislavov, unuk Hvalimirov, a praunuk Tugemira (čiji je deda iz Trebinja, u Travuniji, zavladao Dukljom). Sjedište mu je bilo pored crkve Prečiste Krajinske i bio je vazal cara Samuila, čijom se kćerkom Teodorom-Kosarom, oženio. Krajem 10. i početkom 11. vijeka, u Duklji je vladao srpski knjaz Jovan Vladimir koji je kao vizantijski saveznik priznavao vrhovnu vlast cara Vasilija II. Kada je srpsko-bugarski car Samuilo oko 997. godine napao Duklju, Jovan Vladimir se povukao u nepristupačne planinske predele u okolini Skadra. Kako nije imao snage da se odupre, predao se, ali je ostao na čelu Duklje oženivši se Samuilovom ćerkom Kosarom. Ubijen je u Prespi, 22. maja 1016. godine. Kanonizovan je i postao je Prvi(hronološki) srpski svetac. Ubijen je na prevaru i krivokletstvo, 22. maja 1016. godine u Prespi, od strane Samuilovog bratanca Jovana Vladislava. Ovaj srpski dukljanski knez obzirom da je živeo u X-XI veku - najstariji je Srbin sa oreolom sveca. Njegov kult još živi, a mošti mu se nalaze u manastiru Šin Đon (Sveti Jovan) u Elbasanu (Albanija).

Kneza Vladimira je nasledio njegov nećak, Vojislav. Izvori iz Vizantije ga nazivaju: Travunjaninim i Dukljaninom. Postoji i mišljenje da je on legendarni knez Dobroslav iz „Barske hronike“. Poslije neuspjelog prvog ustanka protiv Vizantije, zatočen je 1036. u Carigradu, odakle bježi, 1037. ili 1038. godine. U vizantinskoj Duklji on se odmetnuo, napadajući druga plemena, koja su priznavala vizantinsku vlast. U periodu njegove vladavine najznačajniji događaj je bila bitka kod Bara, 1042. godine. U njoj je knez Vojislav velikom pobjedom nad vizantinskom vojskom donio nezavisnost Duklji. Ova srpska kneževina se u vizantinskim hronikama od tada naziva i Zeta i taj naziv postepeno zamjenjuje stari (Duklja). Posljedica pobjede kod Bara je bila i ta da je Duklja jedna od prvih srpskih zemalja kojoj je Vizantija službeno priznala državni suverenitet i nezavisnost. Pretpostavlja se da je knez Vojislav umro neposredno poslije ove bitke, najkasnije 1043. godine (po Barskom rodoslovu, vladao je 25 godina). Do 1046. Dukljom vladaju petorica braće, kao oblasni gospodari, kneževi pojedinih župa, pod vrhovnom vlašću majke i najstarijeg Gojislava. U ovom periodu zajedničke vlasti braće, nastao je najstariji poznati službeni pismeni ugovor u dukljanskoj državi. Sadržaj ugovora, sklopljenog između dukljanskih kneževa, braće Mihaila (vladara Oblika) i Sageneka (vladara Gorske župe) prepričan je u Barskom rodoslovu.

Ujedinjenje srpskih oblasti u jedinstvenu državu

Kralj Mihailo Vojislavljević, freska iz crkve u Stonu (11. vijek)

Pečat Konstantina Bodina iz 11. vijeka

Jedinstvena srpska država za vrijeme kralja Bodina, krajem 11. vijeka

Pečat Đorđa Bodinovića iz 12. vijeka

Glavni članci: Duklja, Mihailo Vojislavljević i Konstantin Bodin

Po majčinoj smrti, oko 1046. godine, Mihailo, sin kneza Vojislava proglašava se za gospodara (kneza) Duklje. Vladao je oko 35 godina, najprije kao knez, a potom kao kralj. Za vrijeme njegove vlasti slijedi dalji uspon države (vizantijski car sa Dukljom sklapa ugovor o savezništvu i prijateljstvu). Za vreme Mihailovog vladanja dolazi i do crkvenog raskola, 1054. godine. Vrlo rano, među predstavnicima hrišćana, javili su se sporovi po raznim teološkim pitanjima. Prvi raskol (šizma) dogodio se na katoličku i istočnu (poslije reformacije: grčko-pravoslavnu) crkvu. Ovaj se događaj zbio deset godina po osamostaljenju Duklje, a granična linija dvije hrišćanske crkve – prešla je i preko teritorije koju zauzima današnja Crna Gora. Ova granica iz 1054. išla je istom zamišljenom linijom, kao i 395. godine, kada se Rimsko carstvo podijelilo na Istočno i Zapadno. Poslije raskola hrišćanske crkve, knez Mihailo je podržao veću samostalnost Crkve u Zeti i državnu orijentaciju prema Zapadu. Mihailo je 1077. godine od pape Grgura VII dobio kraljevske znakove (rex Sclavorum) čime je i Duklja bila priznata kao kraljevina. Ovaj se događaj oslikava i u kasnijoj epohi, za vladavine Nemanjića. Kralj Mihailo se posljednji put spominje 1081. godine.

Kao budući nasljednik kralja Mihaila Bodin je na Balkanu imao značajnu ulogu u ustancima protiv Vizantije, pa se u doba njegove vladavine uticaj i teritorijalni prostor Duklje širi i na susjedne države: Rašku, Bosnu i Bugarsku. Naime, pred kraj vladavine kralja Mihajla, događaju se velike promjene u omjeru snaga na Balkanskom poluostrvu. Vizantija je iscrpljena građanskim ratovima. Normani iz Južne Italije pripremaju pohod na Carigrad. Na strani Vizantije, u početku, Mihajlov sin je uznemiravao Normane. Uz Vizantince je tako stala mletačka flota i jedan odred pod Bodinom. Do bitke je došlo 1081. godine, pod Dračom. Bio je to vizantinski poraz. Kada je nastalo rasulo među vizantinskim najamnicima (turski odredi) Bodin se držao po strani, ne ulazeći u borbu. Što više, Bodin će se okrenuti Normanima. U aprilu 1081. godine oženio je normansku princezu Jakvintu, ćerku Arhiriza, vođe normanske stranke u Bariju. Prema Analima grada Barija (Annales Barenses): „Arhiriz je dao sinu Mihajla, kralja Srba, svoju kćer za ženu“.

Po smrti kralja Mihaila, kao samostalan vladar, Bodin se pominje 1085. godine, kada je, iskoristivši smrt Roberta Gviskara i promjenu snaga na Balkanu, od vlasti „franaka“ („de potestate Francorum“) osvojio grad Drač i cijelu dračku oblast. Čim je postao kralj, nastojao je iz Duklje proterati suparnike, Radoslavljeve nasljednike (sinove najstarijeg Radoslavljevog sina Branislava i njegovu braću). Posrednik u pomirenju je bila Barska arhiepiskopija, odnosno prvi barski arhiepiskop Petar.

Poslije ovako sklopljenog mira, godine 1083. ili 1084. - kralj Bodin preduzima pohode na Rašku i Bosnu, pa ih prisajedinjuje kraljevini Duklji. U Raškoj postavlja na vlast dva župana sa svog dvora: Vukana i Marka, od kojih dobija vazalnu zakletvu.

Dana 8. januara 1089. godine, Bodin uspeva Baru izdejstvovati rang nadbiskupije, koristeći rascjep u katoličkoj crkvi i borbu oko papskog prijestola između Viktora III i Urbana II sa jedne strane i Klementa III (antipape) sa druge. Kao prvi od barskih nadbiskupa pominje se Petar (1064—1094) ustoličen 1089. godine, od strane pape Aleksandra II.

Međutim zbog svog držanja u bici kod Drača, kralj Duklje je izgubio povjerenje Vizantije. Vizantija iz dobijenog Drača počinje ofanzivu na Duklju i povratila je oduzete gradove (mali episkopski gradovi: Drivast, Sard, Spata, Baleč). Bodin je bio poražen i zarobljen, mada nije poznato mjesto odlučujuće bitke.

Pisac Barskog rodoslova opisuje samo unutrašnje borbe kralja Bodina i njegovih stričevića (Branislavići) i nije naklonjen kralju Duklje. To je po ovom piscu bio i uzrok rata između Duklje i Dubrovnika. Bodinov knez u Bosni, Stefan, četiri je godine opsjedao Dubrovnik, 1104. godine (opis opsade po dubrovačkoj „Analista I“). Nosioci odbrane grada bili su Branislavljeva braća i sinovi, sa svojim ljudima iz Duklje (njih oko 400) a koji su poslije zarobljavanja Branislava u Skadru, potražili utočište u ovom gradu. Pod zidinama Dubrovnika, kralj Bodin je osvetoljubivo pogubio Branislava i njegovog brata (sahranjeni u Lokrumski benediktanski manastir). Kako građani Dubrovnika većinom nisu željeli stradati zbog međusobnog rivalstva i sukoba u Duklji, Branislavići se sa ljudima preko Splita i Apulije sklanjaju u Carigrad. Kralj Bodin je, vjeruje se, zauzeo Dubrovnik i podigao tvrđavu (kulu) ali je verovatnije da je njegov bosanski knez Stefan samo sazidao kulu ispod brda Srđa, da bi odsekao Dubrovčane od kopnenih puteva. Prema legendi koju nalazimo kod dubrovačkih analista, Dubrovčanima je kulu, nekoliko godina kasnije, predao Utivigo Gradiense, njen zapovednik i tim gestom zaslužio pravo građanstva (prema istoj legendi, od tog čoveka potiče dubrovačka vlastelinska porodica Gradići). Pisac Barskog rodoslova kaže da je kralj Bodin vladao Dukljom dvadeset šest godina i prema tome umro 1108. godine. Sahranjen je po „more regalli“, u manastiru sv. Srđa i Vakha, na Bojani. Poslije Bodinove smrti, moć Duklje je opadala i teritorijalno i politički.

Zeta u doba Nemanjića (1186—1360)

Srbija tokom vladavine Stefana Nemanje i njegovog sina Stefana II Prvovjenčanog, god. 1150-1220

Zetski knez Stefan Vukanović Nemanjić, ktitor manastira Morače

Srbija Nemanjića krajem trinaestog vijeka: 1)Teritorija Kralja Milutina; 2)Teritorije Kralja Stefana Dragutina; 3)Današnje granice Crne Gore;

Glavni članci: Pomorske zemlje, Zeta u doba Nemanjića i Budimlja (župa)

Kako svjedoči Stefan Prvovjenčani, prisajedinjenje Duklje je za velikog župana Stefana Nemanju bila borba za „djedinu” i „otačestvo” u kojem je Stefan Nemanja bio i rođen. Upravu nad pripojenom Dukljom, dao je najstarijem sinu Vukanu. Duklja je u Nemanjićkoj državi, u početku, očuvala kraljevsku tradiciju preko titule koju su nosili Vukan i njegovi sinovi Đorđe i Stefan.

Stefan Nemanjić (? -1228) sin velikog župana Nemanje, nasledio je očevu titulu 1196. godine i kao župan vladao do 1217. godine — kada postaje kralj Srbije, Stefan Prvovenčani. Dijelom njegove vladavine u Duklji (otada Zeti) vlada kralj Vukan (Vuk) Nemanjić, do sredine 1208. godine. Ovaj vladar Zete (Duklje) bio je pod centralnom vlašću kralja Srbije. Naziv „kralj“, za upravnika jedne kneževine u okviru već postojeće kraljevine Srbije, predstavljao je nastavljanje samostalne državne tradicije kraljevstva Duklje. Najstarijeg Nemanjinog sina, Kralja Vukana, u upravi Zetom nasleđuje sin Đorđe Nemanjić, takođe sa titulom kralja Duklje, potom sa titulom ulcinjskog kneza (1241) i dukljanskog kneza (1242). Kao nasljednik Stefana Prvovenčanog, Srbijom od 1228 do 1234. godine vlada kralj Stefan Radoslav Nemanjić (1192 –poslije 1235). Umro je kao monah Jovan. Kralj Stefan Vladislav Nemanjić (? -1267) vladao je od 1234. do 1243. godine. Pred kraj njegove vladavine, u godinama od 1241. — 1242. dolazi do velike najezde Tatara. Ovi su ratnici opustošili Ugarsku i gonili njihovog kralja Belu IV do obale Jadranskog mora. Dio Tatara je nastavio prodor duž obale Jadrana i prešao granicu raške kraljevine, u oblasti kneževine Zete. Opustošili su utvrđeni grad Kotor, ali bedeme grada Ulcinja nisu uspeli savladati. Ustremili su se na susjedni, episkopski grad Svač (Šas) između Jadranskog mora i Skadarskog jezera, razorivši ga i ubivši većinu stanovnika. Uništili su Grad Drivast, a verovatno i Sapu, na reci Drimu, južno od Skadra. Preko raške oblasti kraljevine Srbije, Tatari su se zatim vratili u predele sjeverno od Crnog mora.

februara 1331. godine, u Zeti dolazi do sukoba kralja Stefana Dečanskog i njegovog sina Dušana, na čijoj su strani bili zetski velikaši. Srpski kralj je sa vojskom upao u Zetu i opustošio Dušanovu oblast, kao i njegov „dvor“ koji se nalazio blizu grada Skadra, na obali Drimca. Mladi kralj je sa zetskom vlastelom pobegao na drugu stranu Drima, tražeći pomoć, savjete i podršku Dubrovčana. Ovaj događaj je izazvao nerede i nesigurnost u čitavoj kraljevini, što se naročito odrazilo na trgovinu. Nakon što su Dubrovčani uspješno posredovali u izmirenju oca i sina, u maju 1331. godine, u zemlji je zavladao mir. Biograf Stefana Dečanskog govori o izmirenju i povratku starog kralja „u svoju državu“. Međutim, po biografu, kralj je nastavio da mrzi sina, što će opet dovesti do sukoba, dok se Dušan predstavlja u pozitivnom svjetlu, pokušavajući smjerno da umilostivi oca. Pretpostavlja se, da je Dušan osnovano strahovao da će prijesto naslediti njegov polubrat Simeon (Siniša) od druge kraljeve žene Marije. U vezi sa tim se postavlja pitanje: da li je biografija pisana kasnije, za vladavine i pod uticajem kralja Dušana, obzirom da je neodređena i jednostrana. Nepovjerljiv prema ocu, Dušan je svoju vlastelu u Zeti pozvao da pođu „u strane narode, da ne poginemo prevremenom smrću“. Zetski vlastelini su odlučno odbili ovaj Dušanov predlog, ne želeći napustiti svoja imanja i porodice. Uspjeli su ubjediti prestolonasljednika da se suprotstave kralju. Sa malobrojnom vojskom svojih pristalica, pretežno Zećana, Dušan uspjeva iznenaditi oca, opkolivši ga u dvorcu Nerodimlji. Nakon bjekstva, Stefan Dečanski, snova je opkoljen u Petriču, i prisiljen na predaju. Nakon dva mjeseca tamnovanja u Zvečanu, srpski kralj Stefan Dečanski izgubio je život pod nejasnim okolnostima. Vladar nesrećne sudbine, sahranjen je u manastiru Dečani, četiri godine po svojoj smrti, nakon što je građevina završena. Već 22. septembra 1331. godine, u dvorcu Svrčinu, Dušan je krunisan za kralja Srbije, kao Stefan Dušan.

Novi kralj u Zeti nije postavio mladog kralja, kao upravnika, obzirom da još nije imao djece. Godine 1332. zabilježena je u Zeti pobuna vojvode Bogoja i arbanaškog vlastelina Dimitrija Sume, koji su bili nezadovoljni, što od kralja nisu bili nagrađeni onako kako su očekivali. Pobunjenici su nanosili štete mletačkim i dubrovačkim trgovcima, ali nema podataka o tome kako je ova pobuna ugušena. Barski nadbiskup Gijom Adam, u jednom spisu predočava francuskom kralju da se „kraljevstvo Raške“ može osvojiti sa 1000 konjanika i 5000 do 6000 pješaka, uz pomoć ugnjetenih stanovnika u gradovima. Međutim, to je bila pogrešna procjena. Zetska vlastela, bilo Srbi, Arbanasi ili Latini, ni u jednoj borbi koju su raški kraljevi vodili sa spoljnim neprijateljem, nisu okrenuli leđa svojim vladarima. To se pokazalo tačnim i kasnije, u mnogim bitkama koje je vodio kralj i car Dušan. Stefan Dušan vlada kao kralj Raške od 1331. do 1345. godine. Sa carskom titulom vladao je od 1345. do 1355. godine. Godine 1349. donesen je Zakon Blagovjernogo Cara Dušana (Dušanov Zakonik) a dopunjen je 1354. godine. Dušanov uspon pokazuje kako je Zeta u XIV veku dobila značajniju ulogu u državi, zahvaljujući snažnoj vlasteli, trgovini i značajnim izvorima prihoda od gradova i trgova. Nakon smrti srpskog cara Stefana Dušana (1355) dolazi do jačanja oblasnih velikaša među kojima se na području Zete ističu Balšići, koji su za vrijeme vladavine cara Uroša (1355-1371) postali oblasni gospodari Zete, stekavši nakon careve smrti punu samostalnost, čime je označen početak novog razdoblja u istoriji Zete.

Zeta u doba Balšića (1360—1421)

Zeta u doba Balšića

Glavni članci: Balšići i Zeta u doba Balšića

Zeta u doba Balšića je istoriografski naziv za srpsku srednjovekovnu oblast Zete u doba vladavine velikaške dinastije Balšića, od oko 1360. do 1421. godine. Tokom tog razdoblja, Zeta je obuhvatala središnje i južne delove današnje Crne Gore i severne delove današnje Albanije, a privremeno se širila i na neke druge oblasti u neposrednom susjedstvu. Nakon izumiranja vladarskog roda Balšića (1421), Zeta je postala deo Srpske despotovine.

U vrijeme kada se južna polovina današnjeg državnog područja Crne Gore nalazila u posjedu Balšića, zapadne i sjeverne oblast su ulazile u sastav drugih srpskih oblasti: Zemlje Vojinovića i Zemlje Brankovića, a znatan dio tog područja je u razdoblju od 1373. do 1377. godine potpao pod vlast bosanskog bana i potonjeg srpskog kralja Stefana Tvrtka I, koji je 1382. godine osnovao grad Novi, kasnije prozvan Herceg-Novi.

Zeta u sastavu Srpske despotovine (1421—1452)

Srpska despotovina 1422. godine sa teritorijom današnje CG u svom sastavu

Glavni članak: Zeta u doba Lazarevića i Brankovića

Zeta u sastavu Srpske despotovine je istoriografski naziv za srpsku srednjovijekovnu oblast Zete za vreme vladavine srpskih despota Stefana Lazarevića i Đurđa Brankovića, od 1421. do 1456. godine. Tokom tog razdoblja, Zeta je obuhvatala središnje i južne delove današnje Crne Gore, kao i deo današnje severne Albanije. Zeta je 1421. godine, nakon izumiranja dinastije Balšića, ušla u sastav Srpske despotovine. Za vreme vladavine Stefana Lazarevića (1421—1427) i njegovog naslednika Đurđa Brankovića (1427—1456), na širem području Zete su vođene česte borbe sa Mletačkom republikom na jednoj i Osmanskim carstvom na drugoj strani. Tokom vremena, Mlečani su uspeli da uspostave svoju vlast u primorskim gradovima, a Turci su 1456. godine preuzeli tvrđavu Medun, posljednje uporište Srpske despotovine u Zeti. U međuvremenu, na zetskom području je stvorena nova oblasna država Zeta pod vlašću dinastije Crnojevića.

Zeta u doba Crnojevića (1452—1496)

Prvo tursko osvajanje Crne Gore (1479)

Glavni članci: Crnojevići i Zeta u doba Crnojevića

Zeta Crnojevića je istoriografski naziv za srpsku srednjovijekovnu oblast Zete u doba vladavine dinastije Crnojevića, od oko 1451. do 1496. godine. Tokom tog razdoblja, Zeta je obuhvatala središnje i južne dijelove današnje Crne Gore, sa Žabljakom i Cetinjem kao glavnim gradovima. Nastala je nakon povlačenja Srpske despotovine sa tog područja u razdoblju od 1451. do 1456. godine, a postojala je sve do 1496. godine, kada potpada pod vlast Osmanskog carstva. Tokom ovog razdoblja, za područje Gornje Zete počinje se koristiti i naziv Crna Gora. Na ovaj period se neposredno nadovezuje rano razdoblje turske vlasti, od 1496. do oko 1530. godine, tokom koga su značajnu ulogu na tom prostoru imali poslednji predstavnici porodice Crnojevića, Stefan II Crnojević i crnogorski sandžakbeg Skender Crnojević. Oni su potomci kefalije Ilije iz doba kralja Milutina, a vladali su kao vlastela brdovitom oblašću iznad Boke kotorske i Budve, koja je u vreme Osmanskog carstva mahom obuhvaćena Katunskom nahijom. Posljednji gospodar Zete je bio Đurađ Crnojević. On je 1496. napustio Zetu i uputio se, sa porodicom i pratnjom, u Veneciju. Tako je i posljednja oblast srpske srednjovijekovne države pala pod vlast Osmanskog carstva. Đurađ je bio značajan i po kulturnoj djelatnosti. On je u Zeti otvorio prvu srpsku i slovensku štampariju na Balkanu, iz koje je januara 1494. godine izašao Oktoih prvoglasnik, a zatim Psaltir sa posledovanjem, Oktoih petoglasnik, Trebnik i Cvjetni triod.

Rani novi vijek

Zapadni i sjeverni dijelovi današnje Crne Gore u sastavu Hercegovačkog sandžaka, prema stanju iz 1600. godine

Opseg Srpske patrijaršije tokom 16. i 17. vijeka

Srpski patrijarh Arsenije III Crnojević (1674-1706), rodom iz Bajica kod Cetinja

Crna Gora između Turaka i Mletaka (1496—1696)

Glavni članci: Pad Zete (1496), Vilajet Crnojevića, Sandžak Crna Gora i Mletačko-turski ratovi

U jesen 1496. godine, turski sultan je zatražio od Đurđa Crnojevića da odmah dođe u Carigrad na poklonjenje, ili da u suprotnom napusti Crnu Goru. Našavši se u opasnosti, Đurađ je odlučio da prebjegne pod zaštitu Mlečana, a njegov mlađi brat Stefan Crnojević se ponadao da će ga sultan postaviti za novog vladara Crne Gore. Međutim, njegov plan se nije ostvario pošto Turci nijesu željeli da Stefanu povjere političku vlast, ali su mu ipak dozvolili da u ličnom posjedu zadrži dotadašnje porodične posjede Crnojevića. Neposredno po zaposijedanju zemlje, Turci su na području dotadašnje države Crnojevića stvorili poseban vilajet Crnojevića, koji se nalazio u sastavu Skadarskog sandžaka, a prvi popis novostvorenog vilajeta obavljen je neposredno nakon uspostavljanja nove vlasti, tako da se već u martu 1497. godine pominje da je taj posao dovršen.

Po uspostavljanju vlasti, Turci su širom zemlje zaveli poreze i spahijske dažbine kao i u ostalim dijelovima carstva. Raja je plaćala ušur (desetinu), harač, ispendže i druge dažbine tzv. baduhave. Uvedena su dva timara za dvojicu spahija i timar, koji se sastojao od jednog sela, za kadiju. Pored dvojice spahija, koji su dobili i monopol na trgovinu vinom, postojalo je 53 muselima čija je imovina u potpunosti oslobođena svakog poreza i dažbina. Svi muselimi su bili Srbi, a i za spahije se čini da su bili domaći ljudi. Poslije pada, Srbi hrišćani su bili izloženi raznim progonima i ugnjetavanju od strane muslimana, uključujući i zloglasni sistem "danka u krvi", prinudnog prevjeravanja (islamizacije), razne šerijatske nejednakosti, uključujući prisilni rad, džizju, oštro oporezivanje i ropstvo.

Tokom prvih godina turske vlasti, skadarski sandžakbegovi su nastojali da učvrsti neposrednu tursku vlast u vilajetu Crnojevića, ali uz znatne poteškoće zbog narastajućeg tursko-mletačkog suparništva, usljed čega je 1499. godine došlo do zvaničnog izbijanja mletačko-turskog rata (1499—1503). Već u to vrijeme postalo je očigledno da među pokorenim stanovništvom postoji težnja ka saradnji sa Mlečanima u cilju oslobođenja od turske vlasti. Radi suzbijanja mletačkog uticaja i učvršćivanja sopstvene vlasti, sultan je 1513. godine donio odluku o izdvajanju dotadašnjeg vilajeta Crnojevića iz sastava Skadarskog sandžaka, nakon čega je na tom prostoru stvoren poseban sandžak Crna Gora. Za prvog (i jedinog) sandžakbega postavljen je Skender Crnojević, najmlađi brat posljednjeg zetskog gospodara Đurđa Crnojevića. U isto vrijeme, ozvaničen je i drugačiji način prikupljanja poreza, tako da je stanovništvo od kuće i baštine plaćalo filuriju, koja je iznosila 55 akči. Od toga je 33 pripadalo sultanu, 20 spahiji, a dve akče sakupljaču poreza. Pošto spahija nije bilo, prihod koji je trebalo da se isplaćuje njima, ustupan je sandžak-begu. Nakon smrti Skendera Crnojevića oko 1530. godine, ukinut je sandžak Crna Gora, a na njegovom području stvoren je vilajet Crna Gora, koji se nalazio u sastavu Skadarskog sandžaka.

Već tokom 16. vijeka, postepeno je rastao značaj pravoslavne jerarhije, čiji je položaj pred turskim vlastima bio regulisan putem sultanovih berata. Današnje područje Crne Gore bilo je u to vrijeme podjeljeno između tri eparhije: Cetinjske, Budimljanske i Hercegovačke, koje su se počevši od 1557. godine ponovo nalazile u sastavu Srpske patrijaršije. Za razliku od budimljanskih i hercegovačkih vladika, koji su stolovali duboko u unutrašnjosti, pod čvrstom turskom vlašću, cetinjski jerarsi su zahvaljujući pograničnom položaju svoje eparhije počeli da dobijaju širu ulogu u društvenom i političkom životu na prostorima (stare) Crne Gore, što je došlo do posebnog izražaja tokom 17. vijeka, čime je stvorena osnova za potonje stvaranje posebnog oblika hijerokratske vlasti, iz koje se potom razvila i specifična vladičanska država u Crnoj Gori.

Crna Gora u borbi za oslobođenje (1696—1796)

Glavni članci: Crna Gora (1697—1852) i Petrovići Njegoši

Karta šire zetske oblasti, sa označenim područjem prvobitne Crne Gore, oko 1690. godine

Stara Crna Gora i njena plemena

Crnogorska zastava iz vremena mitropolita Petrovića Njegoša

Kad je 1684. godine Mletačka republika stupila u savez s Habzburškom monarhijom, Poljskom i papom, krenula je ona na akciju i susjedna srpska (crnogorska i hercegovačka) plemena. Ustanak crnogorskih plemena, iako ugušen porazom kod Vrtijeljke (1685), početak je oslobođenja C. G. od Turaka. Mlečići su svim sredstvima radili, da CG pridobiju za sebe i ogorče protiv Turaka. Kao hrišćanska sila, u simpatičnom pokretu Sv. Saveza, Mleci su postigli uspjehe i dobili su čak izjavu crnogorskoga zbora, da CG prima njihovu vlast. 1688. došla je na Cetinje mletačka posada, ali se u njemu održala samo do 1692. Taj mletački neuspjeh ubio je prestiž republike kod crnogorskih plemena. Ali pokrenuta akcija za oslobođenje time nije propala.

Značajna prekretnica u istoriji stare Crne Gore označena je izborom vladike Danila Petrovića Njegoša (1697), čime je započelo novo razdoblje tokom koga su Crnom Gorom upravljale srpske pravoslavne vladike iz kuće Petrovića Njegoša, koji su pored položaja duhovnih starešina stekli i položaj narodnih poglavara. Ovo razdoblje je trajalo do uspostavljanja svjetovne vlasti i stvaranja Knjaževine Crne Gore (1852).

Pravo oslobađanje Crne Gore od Turaka započinje upravo sa vladikom Danilom, iz plemena Petrovića-Njeguša (1700—1735). Za njegovo vrijeme vezana je istraga domaćih poturica, koja se smatra kao prvo pravo djelo definitivnog raskida s Turcima, Kao takvo proslavio ga je Vladika Petar II Njegoš u Gorskom Vijencu i narodna tradicija CG. Ta istraga je sporna, isto kao i njen datum. Danas se uzima obično, da je iseljavanje islamiziranog stanovništva sa prostora Crne Gore bio dugotrajan, kontinuiran proces.

Za Danilova vremena počele su jače veze CG s Rusijom. Tražeći saveznika protiv Turaka, Petar Veliki je u prvom redu pomišljao na balkanske pravoslavce (u prvom redu Srbe) i uputio im je 1711. jedan manifest, pozivajući ih u zajedničku borbu protiv Turaka. Crnogorci su se odazvali i počeli borbu, koja je na njih navukla gnjev protivnika i teške osvete 1712. i 1714. U nevolji oni su slali vladiku u Rusiju (1715), koji im je otuda donio samo nešto neznatne materijalne pomoći, i obraćali su se Mlecima, da ih uzmu u svoju zaštitu (1717). Otada, doista, sva se crnogorska politika vodi u kolebanju između susjednih Mletaka, koji ponekad mogu biti od koristi, i između daleke jednovjerne Rusije, za koju narod ima mnogo simpatija.

Postepeno izgrađivanje Crne Gore kao političkog entiteta u razdoblju od kraja 17. do sredine 19. vijeka ostvareno je prvenstveno zahvaljujući ključnom doprinosu Cetinjske mitropolije, koja je predstavljala glavni stožer okupljanja duhovnih i narodnih prvaka. Zahvaljujući velikom ugledu, cetinjski mitropoliti su tokom ovog razdoblja uspeli da okupe razjedinjene i zavađene plemenske glavare. U isto vreme, postavljeni su temelji za izgradnju središnje zemaljske uprave u Crnoj Gori. Time je stvoren specifičan oblik političke vlasti, u kome se na čelu zemaljske uprave nalazilo svešteno lice, što se u političkoj teoriji označava kao hijerokratija.

Vladiku Danila naslijedio je njegov sinovac Sava (1735—1782). Pošto je jednoga dostojanstvenika naslijedio njegov srodnik ne po ličnoj vrijednosti, nego po porodičnim vezama, stvoren je prestiž porodice Petrovića Njeguša. Vlast vladike nije bila velika i bila je dugo vremena više duhovna i moralna nego stvarna, ali je ipak dizala vrijednost jedne porodice. Tu vrijednost osporavaju Petrovićima članovi porodice Radonjića, iz čijih su redova, po nasljedstvu, bili guvernaduri. To nije bila narodna čast, nego je taj čin dolazio kao mletačka oznaka za njene, najprije činovnike, a onda povjerenike u CG. Guvernaduri su željeli, da svjetovnu vlast vrše oni, a duhovnu vladike. Doista, u 18 vijeku državni pečat se raspolovljava i jednu polovinu drži guvernadur, a drugu, vladika.

Vladika Sava bio je miran, nimalo borben i previše povučen. Od 1742. u državnim poslovima natura mu se, kao njegov pomoćnik, srodnik mu Vasilije (1709—1766), čovjek okretan i aktivan, ali sebičan, neistinoljubiv i dosta brzoplet. On češće putuje u Rusiju (tamo je i umro) i učvršćuje veze CG s njom, otvoreno istupa protiv Turaka, braneći Crnogorcima, da im plaćaju harač. S Mlecima, isto tako, nije dobro, radi čega su ovi donijeli rješenje, da ga otruju.

Poslije smrti Vasilijeve javio se uz vladiku Savu novi jedan savladar, neki avanturista Šćepan Mali (1767—1774), koji se izdavao za umrlog ruskog cara Petra III. Ime ruskoga cara i njegova vješta uzdržljivost učinili su, da su ga Crnogorci primili za svoga vladara i poštovali ga sve do njegove mučke pogibije. Kao vladar Šćepan je pokazao dosta razumijevanja za nevolje C. G.; naročito je mnogo učinio kod smirivanja zavađenih plemena i za jačanje centralne vlasti na Cetinju. Njegovo prisustvo u CG smetalo je i Mlecima i Turskoj, jer se na taj način i previše vidno isticao ruski prestiž u njihovom susjedstvu. Turci su čak bili krenuli i jednu vojsku protiv CG, ali ta nije postigla nikakvih većih rezultata. Poslije pogibije Šćepana Malog javio se jedan sličan avanturista Šćepan Zanović, no taj je brzo razotkriven. Iskorišćavajući slabost vladike Save, prigrabio je tada veći dio vlasti Jovan Radonjić, koji se 1776. potpisuje kao »gubernator nad svom CG«.

Doba državnosti (1796—1918)

Žabljak Crnojevića, oko 1860. godine

Vladika Petar II Petrović Njegoš

Oblasti Stare Crne Gore i Brda na karti iz 1862. godine

Velika prekretnica u istoriji Crne Gore označena je 1796. godine, kada je donošenjem Stege crnogorske i brdske postavljen temelj za početak rada na državnom objedinjavanju (stare) Crne Gore i susjednih Brda. Iste godine, Crnogorci i Brđani su u bitkama na Martinićima i Krusima uspjeli da se odbrane od napada turske i arbanaške vojske. Nakon pomenutih događaja iz 1796. godine, započinje period unutrašnje konsolidacije i postepenog izgrađivanja crnogorsko-brdske države.

Stvaranje države (1796—1852)

Glavni članci: Petar I Petrović Njegoš i Petar II Petrović Njegoš

Mnogo napretka imala je Crna Gora pod upravom vladike Petra I Petrovića (1782—1830). On je kanonizovan kao svetac Srpske pravoslavne crkve i nazvan Sveti Petar Cetinjski (Njeguši, 1748 — Cetinje, 1830) blagoupravitelj i mitropolit Crne Gore, Skenderije i Primorja, vitez združenog odreda Ordena Svetog Aleksandra Nevskog od 1784. do 1830. godine. On je imao dosta teškoća, dok se održao u borbi protiv guvernadura Radonjića i protiv Mahmud-paše Bušatlije, krvnog neprijatelja Crne Gore. Kad je Petar I 1784. pošao da se zavladiči, Mahmud je upao u njegovu zemlju i prodro na Cetinje (1785), a odatle prešao i na mletačke Paštroviće. Uz to što je imao brojnu i organizovanu vojsku, Mahmut-paša je novcem i prijetnjama širio neslogu, kako među plemenima u srpskim Brdima, tako i u dijelu slobodne (stare) Crne Gore. U kritičnim momentima, uoči osmanskog napada, Petar je okupio Crnogorce i Brđane i na Crnogorskom zboru je izglasana, napisana i potpisana Stega (zakletva).1796. su izvojevane dvije velike pobjede: Bitka kod Martinića (1796) i Bitka na Krusima. U ovoj drugoj bici 3. oktobra 1796. godine 30.000 osmanskih vojnika pod vođstvom Mahmud-paše Bušatlije i sedam francuskih oficira je pobijeđeno od strane 6.000 vojnika. Sam Mahmud-paša Bušatlija je poginuo u boju, a glava mu je, kao simbol pobjede, za osvetu odsječena i donesena u Cetinjski manastir koji je bio spalio deceniju ranije. Crnoj Gori i Brdima su se pridružili Bjelopavlići i Piperi. Pod mitropolitom Petrom Crna Gora dobila je prvi pisani zakon 1798, koji je proširila Narodna skupština na Cetinju 1803. godine. Njime je ustanovljen sud, koji se zvao „Praviteljstvo suda crnogorskog i brdskog“. Kao osveta za to došlo je crnogorsko ratovanje protiv Turaka za vrijeme austrijsko-ruskog saveza protiv Porte (1788 do 1791), i slavna pobjeda nad Mahmudom, 22/9 1796, u kojoj je on glavom platio. Poslije te pobjede Crnu Goru čekali su krupni događaji u Boki kotorskoj, koja je, iza pada Mletačke republike (1797), imala da dođe pod novog gospodara. Otada pa sve do 1814. vodila se borba oko toga, hoće li Boku dobiti Austrija, Francuska ili Crna Gora, kao saveznik Rusije i Engleske. CG je učestvovala u Boki i vojnički i utrošila je mnogo žrtava da je pridobije za sebe i za svoje saveznike. Radi toga C. G. nije mogla sarađivati u Karađorđevom ustanku protiv Turaka i da ispuni velike želje i svojih podanika i svojih hercegovačkih, brdskih, raških i staro-srbijanskih susjeda. Ali sve njeno zauzimanje za Boku ostalo je bezuspješno. Diplomatija je rješavala stvar prema svojim interesima i dosudila je Boku Austriji.

Za unutrašnje uređenje Crne Gore Petar I učinio je dosta, sprečavajući naročito krvnu osvetu. Značajan je njegov Zakonik (proglašavan 1798. i 1803), sa 33 tačke, koji predstavlja prvi pokušaj savlađivanja plemenskih običaja i rđavih instinkata. U CG Petar I bi je mnogo poštovan; na glasu je bila moć njegove kletve. Umro je 18/10 1830. Za vrijeme uprave vladike Petra I Petrovića-Njegoša, prvobitnoj Crnoj Gori pridružena su i Brda, a ime države je potom preimenovano u Crna Gora i Brda.

Petra I naslijedio je kao vladika i vladalac Petar II (1830—1851). Njegoš je rođen u selu Njeguši, nadomak Cetinja. Obrazovao se u nekoliko crnogorskih manastira i postao je duhovni i svjetovni vođa Crne Gore po smrti svog strica Petra I. Pošto je uklonio sve početne unutrašnje protivnike svojoj vladavini, skoncentrisao se na ujedinjavanje crnogorskih i brđanskih plemena i uspostavljanje centralizovane državne vlasti. Uveo je redovne poreze i niz novih zakona da zamjene one koje su njegovi prethodnici uveli mnogo prije njega. Uvođenje poreza se pokazalo vrlo nepopularnim među crnogorskim i brdskim plemenima i zbog toga je tokom njegove vladavine izbilo nekoliko buna. Njegoševa vladavina je takođe obilježena stalnim političkim i vojnim sukobom sa Osmanskim carstvom i njegovim pokušajima da proširi teritoriju Crne Gore uz dobijanje bezuslovnog priznanja od Visoke porte. Zalagao se za oslobođenje i ujedinjenje svih Srba i bio je spreman da se odrekne svojih svetovnih vlasti zarad ujedinjenja sa užom Srbijom. Njegoš je poštovan kao pjesnik i filozof, a najpoznatiji je po svojoj epskoj poemi „Gorski vijenac“, koja se smatra za remek-djelo srpske književnosti. Druga njegova važna djela su „Luča mikrokozma“, „Ogledalo srpsko“ i „Lažni car Šćepan Mali“. On je definitivno raščistio pitanje s guvernadurovićima (Radonjicima koji su mu, pomagani od Austrije, činili dosta teškoća prilikom preuzimanja vlasti). Radonjića porodica prognana je 1830 iz CG. Petar II nastavio je unutrašnje reforme svoga strica, uveo je senat, stvorio »gvardiju«. Preko Novice Cerovića je organizovao ubistvo turskog feudalca Smail-age Čengića. Imao je dosta teškoća s prvim poreskim uredbama, ali je ipak uspio. U spoljašnjoj politici nije imao nikakva većeg udjela; njegovi odnosi sa susjednim pašama imali su čitavo vrijeme lokalni karakter. Njegov pjesnički rad stvorio mu je visok glas u književnosti; Gorski Vijenac nesumnjivo je najintenzivnije i najintelektualnije pjesničko djelo u srpskoj istoriji. Petar II umro je mlad, 19/10 1851. Njegoš je sahranjen u maloj kapeli na Lovćenu, koju su srušili Austrougari u Prvom svjetskom ratu, a po njenoj obnovi, kasnije su je srušili i komunisti 1974, po naredbi Josipa Broza Tita, jer je predstavljala simbol ujedinjenja Srba. Njegovi ostaci su premješteni u Cetinjski manastir, a potom u obnovljenu kapelu 1925. Kapela je uz podršku jugoslovenske komunističke vlade 1974. srušena i zamijenjena Meštrovićevim mauzolejom. Prema predanjima i mnogim istraživačima koji su se bavili genezom njeguških Petrovića (Jovan Erdeljanović, Pavle Rovinski itd), prema sjećanjima najstarijih Petrovića kao i samog crnogorskog vladike Petra II Petrovića Njegoša, oni vode porijeklo iz centralne Bosne, iz okoline Travnika (ili Zenice). Pokrenuti su iz ovih krajeva 1463. godine padom srpske Bosne pod Turke. Jedno vrijeme su se zadržali na nevesinjskoj visoravni, a uskoro su se i odatle povukli prema Crnoj Gori. Godine 1837. donesena je odluka o obaveznom plaćanju poreza. Njegoš je bio i vjerski i svetovni poglavar srpskog naroda u Crnoj Gori, u kojoj je bila jaka nacionalna svijest i patrijarhalni moral, ali u kojoj je vladala domaća anarhija, plemenska surevnjivost i krvna osveta. Kad je došao na vlast, on je odmah počeo da uvodi red i modernizuje društvo i državu. Podizao je škole, osnivao sudove, pravio puteve, uzimao postupno svu vlast u svoje ruke i uveo porez. U jednoj kulturno zaostaloj sredini to je išlo teško i to je moralo boljeti ovog velikoga rodoljuba, koji je svom dušom bio predan narodu. „Ja sam vladar među varvarima, a varvarin među vladarima“, pisao je on. Jedan dokument iz arhive u Trstu govori o tome da je vladika di Montenegro priveden i saslušan zbog prodaje skupocenog nakita. To je bilo sušne 1847, kada je za kupovinu žita prodao odlikovanje dobijeno od Meterniha. Na nivou Mitropolije crnogorsko-primorske, 19. maj je ustanovljen kao datum praznovanja Njegoša kao svetitelja. Na svojoj prvoj ikoni, koja je 19. maja 2013. unijeta u Cetinjski manastir, Njegoš je predstavljen u arhijerejskim odeždama. U desnoj ruci on drži lovćensku crkvu Svetog Petra Cetinjskog, a u lijevoj svitak sa stihovima iz „Luče mikrokozme“. Stihovi na prvoj ikoni Njegoša posvećeni su vaskrsnuću Hrista, a nalaze se na samom kraju „Luče“. Nakon smrti vladike Petra II Petrovića Njegoša 1851, njegovo mesto je nasledio Danilo Petrović.

Knjaževina Crna Gora (1852—1910)

Knjaz Danilo I Petrović Njegoš (1852-1860)

Boj Crnogoraca sa Turcima, rad Đure Jakšića

Državna zastava Knjaževine, po Ustavu iz 1905. godine

Knjaževina Crna Gora (1878), nakon priključenja dijelova Stare Hercegovine i Primorja

Proglašenje Kraljevine Crne Gore (1910)

Glavni članci: Knjaževina Crna Gora, Danilo Petrović i Nikola I Petrović Njegoš

S Petrom II prestaje teokratska vlada u CG Vladičin nasljednik, Danilo (1851—1860), uzeo je, s pristankom ruskoga cara Nikole I, titulu kneza. To stvaranje svjetovne kneževine od CG dovelo je do rata s Turcima 1852/53, iz koga je CG izišla bez težih posljedica, intervencijom Austrije i Rusije. Kad je Turska, na Pariskom kongresu, dala izjavu, da CG smatra za sastavni dio svoga područja, dovelo je to do novih sukoba. Godine 1855, na inicijativu kneza Danila donesen je „Zakonik Danila I, gospodara Crne Gore i Brda“ kasnije poznat kao „Danilov zakonik“, kojim je knjaz nastavio reforme u zemlji. Najznačajnije odredbe su one koje se odnose na ustavnopravna pitanja- na položaj čovjeka i građanina, na položaj knjaza kao vrhovnog gospodara, na prava i položaj sudova, obaveze građana u odbrani otadžbine... Ovaj zakonik je imao 95 članova. Knez Danilo preduzeo je diplomatsku akciju, da izradi priznanje crnogorske nezavisnosti, a kad to nije donijelo željenog rezultata, on je krenuo i ustaničku akciju po susjednim oblastima. 1857 izbio je ustanak Luke Vukalovića. Da presiječe opasne niti i posjedne Grahovo kao leglo odmetnika i sporno mjesto, krenula je turska vojska, krajem aprila 1858, na granicu. 1/5 1858 došlo je do velike borbe na Grahovcu, u kojoj su Turci strahovito poraženi. Iza toga došlo je odmah posredovanje Francuske i drugih velikih sila, koje izvedoše razgraničenje CG i tim priznadoše, ma i u pola, njenu državnu egzistenciju. 1/8 1860 poginuo je knez Danilo u Kotoru, kao žrtva atentata.

Iza Danila stupio je na vladu njegov bratić, sin vojvode Mirka, pobjednika s Grahovca, Nikola (1860 do 1918). Veze njegovog strica s hercegovačkim ustanicima bile su nastavljene i razvijane još više pomoću italijanskih revolucionara. One su 1862 dovele do novog rata s Turskom, u kome je CG napola savladana, morala moliti za mir. — Crnogorsko oružje proslavilo se naročito za novog velikog hercegovačkog ustanka i rata, koji je C. G. povela protiv Turske, u savezu sa Srbijom. 1876—78 (Vučiji Do, Fundina). Kod likvidacije tog rata, Berlinskim Kongresom, Crna Gora je dobila priznanje potpune nezavisnosti, proširenje svojih granica na istoku (čitav podgorički kraj), na sjeveru (cijelu nikšićku oblast i Staru Hercegovinu) i domalo izlazak na more (Bar i Ulcinj). Taj uspjeh digao je ugled CG — Ali, nažalost, odnosi između Srbije i Crne Gore nisu bili dobri zbog suparništva njihovih dinastija. Godine 1866. bio je sklopljen savez između kneževine Crne Gore i Srbije, i knez Nikola bio je spreman da se odrekne prijestolja u korist kneza Mihaila, svoga kuma. Poslije toga veze hladne. U unutrašnjoj politici knez Nikola je bio svojevoljan i netrpeljiv i otuđio je od sebe veliki dio svojih saradnika i gotovo svu narodnu inteligenciju. Davanje Ustava iz 1905. nije mnogo popravilo uzajamno nepovjerenje. U drastičnim obračunima političkih protivnika režim najčešće nije birao sredstva, ali ni opozicija. Kulminaciju takvog stanja predstavljaju Bombaška i Vasojevićka afera, čije će se posljedice u političkom životu Crne Gore osjećati i kasnije. Bombaška afera 1907. i Vasojevićka afera 1909. svoj epilog su dobile na sudskim procesima u Cetinju i Kolašinu, na kojima su protivnici režima osuđeni na dugogodišnje zatvorske kazne. Na sudskom procesu u Kolašinu osuđeni na smrt koji su bili u rukama vlasti su i strijeljani. Iako postoje pojedine uzročno-posljedične veze između Bombaške i Vasojevićke afere, to su dva odvojena istorijska događaja koji nemaju podudarnosti, osim opšteg političkog konteksta. U spoljnoj politici se desila Aneksiona kriza (1908–1909). Za vrijeme aneksione krize (1908—1909) Crna Gora se lijepo držala, uzimajući energičan stav protiv Austrougarske. Kraljevina Crna Gora u novom veku proglašena je 1910. godine, na pedesetogodišnjicu vladavine knjaza Nikole.

Kraljevina Crna Gora (1910—1918)

Zastava Kraljevine Crne Gore (1910-1918)

Komandant tvrđave Tuzi predaje se kralju Nikoli

Glavni članci: Kraljevina Crna Gora i Nikola I Petrović Njegoš

Crna Gora se 15/8 1910. godine proglasila za kraljevinu, da na taj vidan način nagradi pedesetogodišnju vladavinu svog kneza. Kraljevina Crna Gora je istorijski period u istoriji Crne Gore od 1910. do 1918. godine, nastala je iz Knjaževine Crne Gore. Jedini kralj je bio Nikola Petrović.

Turska je oslabila posle poraza od Italije 1911. godine u ratu za Libiju. Tadašnju situaciju si iskoristile Balkanske zemlje i sklopile dvojne saveze (Srbija, Crna Gora, Bugarska i Grčka). Prva u rat ulazi Crna Gora 8. oktobra 1912. i deluje ka Sandžaku, granici sa Srbijom, i ka Skadru, koji je uz velike žrtve osvojila. Crna gora je, 26. septembra 1912. godine, objavila rat Osmanlijskom carstvu. Ratna dejstva protiv Osmanlijskog carstva započela su istog dana kad je objavljena proklamacija o objavi rata. Ujutro, 26. septembra, sa brda Gorice, Kraljev sin Petar ispalio je prvi topovski metak prema turskom utvrđenju. Ovom činu prisustvovao je i kralj Nikola. Usljedio je napad Zetskog odreda na utvrđenje oko Tuzi, i njihovo osvajanje. Put crnogorskoj vojsci prema Skadru bio je otvoren. Krajem oktobra 1912. godine započela je opsada grada. Gotovo u isto vrijeme i Primorski odred je iz rejona Bara krenuo prema Tarabošu i Bojani. Nakon zauzimanja Osmanlijskih utvrđenja odred je posljednih dana oktobra opsjeo Skadar i zauzeo Lješ i Medovu. Dok su trajale operacije Zetskog i Primorskog odreda za opkoljavanje Skadra, Istočni odred je krenuo prema Polimlju i Metohiji. Za nešto manje od trideset dana od 26. septembra do 22. oktobra Crnogorska vojska zauzela je Mojkovac, Berane, Bijelo Polje, Rožaje, Pljevlja, Plav, Gusinje, Peć i Đakovicu. Do kraja oktobra (početka novembra po novom kalendar) u svi novooslobođenim krajevima uspostavljena je crnogorska vlast. Nakon završetka operacija veći dio Istočnog odreda prebačen je u Skadar. Februara 1913. godine, crnogorskoj vojsci su se u napad na Skadar, priključile i srbijanske trupe. Sadejstvo srbijanske i crnogorske vojske trajalo je do početka aprila. Čim su velike sile odlučile da Skadar mora pripasti pripasti novoformiranoj državi Albaniji, srbijanske trupe su napustile opsadu. Tada crnogorska vojska, uprkos opomeni Austrougarskei Rusije, započinje opšti napad na grad. Nakon žestoke borbe, crnogorska vojska je, aprila 1913. godine, uspjela da ga zauzme. Juriš na dobro utvrđen grad, koštao je crnogorsku vojsku 2000 ljudi. Nakon zauzimanja Skadra, pritisak velikih sila, Austrougarske, postao je još jači, a zahtjev da se crnogorska vojska povuče dobio je značenje ultimatuma. Da bi crnogorsku vojsku primorala na povlačenje Austrougarska je zatvorila granicu prema Crnoj Gori i zaprijetila da će zauzeti Bar. U ovakvoj situacije Crna Gora je krajem aprila morala donijeti odluku o napuštanju Skadra. Ubrzo nakon toga, u Londonu je 30. maja 1913. Potpisan ugovor o miru, kojim je okončan rat balkanskih saveznica protiv Osmanlijskog carstva. Odlukama ovog mirovnog ugovora carstvo se nakon pet vijekova povuklo sa Balkana. Stvaranjem Albanije pod pritiskom Austrougarske Crna Gora predaje Skadar Albancima. Turska objavila kapitulaciju. 'Mirom u Londonu 30. maja 1913. podeljene teritorije, ali Bugarska nije zadovoljna pa su teritorije konačno bile podeljene Bukureštanskim mirom 10. avgusta 1913. godine. Crna Gora dobija Sandžak i granicu sa Srbijom.

Crna Gora u Prvom svjetskom ratu

Okupacija Crne gore od strane centralnih sila (1916)

Isto tako ušla je 1914. u rat s Austrijom. Herojski otpor, u odsustvu spoljne pomoći, završio se okupacijom Srbije, padom Lovćena, crnogorskom kapitulacijom i „albanskog golgotom“ srpske vojske. Ona se uspjela probiti do Albanije zahvaljujući borbi crnogorske vojske koja im je u boju kod Mojkovca, na Božić 1916, stvorila štit za odstupanje ka Albaniji i dalje prema Jadranu. Austrougarska vojska je na Mojkovcu brojala 20.000 vojnika predvođenih generalom Rajnerom. Prvog dana napada Rajnerove snage su zauzele Uloševinu, Bojnu njivu i kotu 1090. Pritom su obje strane imale teške gubitke. Komandant Mojkovačke operacije serdar Janko Vukotić je naredio da 1. sandžačka divizija 7. januara pređe u protivnapad. Austrougari su takođe preuzeli žestok napad i bilo je na hiljade mrtvih sa obje strane na Mojkovačkom polju. Poslije nekoliko neuspješnih napada, Rajner je naredio odstupanje prema Kolašinu i crnogorska vojska je ispunila zavjet koji je dala Srbiji da dok je nje na Mojkovcu, Austrijanci neće ugrožavati njenu evakuaciju ka sjevernoj Albaniji. Austrougarska ofanziva na Crnu Goru doživjela je vrhunac januara 1916. godine. Cilj operacije bio je da se potpuno uništi crnogorska vojska. Austrougarske snage imale su oko 150000 vojnika, dok je crnogorska odbrana raspolagala sa 38000 vojnika.

Do napada jakih austrougarskih snaga na sektoru Mojkovac-Lever Tara došlo je 6. januara, čime je počeo i sukob koji je u istoriografiji poznat kao Mojkovčka bitka. Crnogorska vojska imala je na ovom sektoru oko 4000 vojnika vođena je na poziciji Bojna Njiva-Razršije. Neprijatelj je željeo da probije crnogorske linije i nastavi prema Kolašinu i Podgorici. Narednog dana, 7. januara, crnogorske jedinice su uspjele da potisnu neprijatelja od položaja na Bojnoj Njivi i Razvršju. U sljedeća tri dana, austrougarske trupe su pokušale da izvrše protivnapad, ali ni u drugom pokušaju nisu uspjele. Time je spriječena njihova namjera da prodru u središte Crne Gore. Nesumljivo, Mojkovačka bitka bila je najteža crnogorska bitka u Prvom svjetskom ratu i njena najveća taktička pobjeda. U isto vrijeme, započinje i austrougarska ofanziva na Hercegovačkom i Lovćenskom frontu. Nakon toga, crnogorske trupe povukle su se u rejon Trubjele, nedaleko od Nikšića i na prostor Goransk, nedaleko od Plužina. Nakon izvesnog vremena, princ Mirko i preostali članovi Vlade i generali potpisuju kapitulaciju 1916. godine, razoružavaju Vojsku i dopuštaju Austrougarskoj da uspostavi svoju administraciju. Raspušteni vojnici ili idu kućama, ili odlaze u komite (četnike), ili napuštaju zemlju bežeći u inostranstvo, ili preživljavaju Golgotu i pridružuju se srpskoj vojsci na Solunskom frontu. Austrougarska vlast je tada u školama umjesto ćirilice uvela latinično pismo.

Stari kralj Nikola je početkom 1916. godine prešao u Italiju, a zatim u Francusku. Kapitulacija Crne Gore koju je izveo knez Mirko, kraljev sin, sa članovima vlade, udaljila je Crnu Goru od Antante. Crna Gora se nalazila pod austrougarskom okupacijom naredne dve godine, a za to vrijeme je usvojena Krfska deklaracija (1917) bez crnogorskog potpisnika. Crnogorski prvaci koji su uspjeli emigrirati u savezničke zemlje, razvili su akciju za ujedinjenje Srbije i Crne Gore. U Parizu je 1917. sastavljen Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje, pod predsjedništvom Andrije Radovića, bivšeg predsjednika crnogorske vlade. Odbor je počeo osnivati pododbore u svima mjestima i zemljama, u kojima je bilo Crnogoraca, i pokrenuo je nedjeljni list Ujedinjenje, koji je, dokazujući koristi i prednosti srpskog ujedinjenja u jednu državu, otkrivao i osuđivao akciju bivšeg kralja Nikole i njegovih doglavnika. List Ujedinjenje, koji je uspio da se proširi među Crnogorcima u Americi i da se proturi u okupiranu Crnu Goru, izlazio je u prvo vrijeme u Ženevi, zatim je prenijet u Pariz, gdje je izlazio do završetka rata.

Crna Gora u prvoj Jugoslaviji

Prva faza ujedinjenja sa Kraljevinom Srbijom, krajem novembra 1918. godine

Oslobođenje i ujedinjenje (1918)

Glavni članci: Podgorička skupština i Božićna pobuna

Nakon proboja Solunskog fronta, saveznička vojska je krajem oktobra i početkom novembra 1918. godine proterala austrougarsku vojsku sa područja Crne Gore. U novonastalim okolnostima, pred političke činioce u Crnoj Gori postavilo se pitanje o uređenju privremene vlasti i budućem državnom statusu. Pristalice ujedinjenja sa Srbijom su iskoristile prisustvo srbijanske vojske za preuzimanje političke inicijative u cilju stvaranja novih organa vlasti. U nameri da zaobiđu kralja Nikolu i njegovu izbegličku vladu, prvaci pokreta za ujedinjenje su raspisali i sproveli izbore za Veliku narodnu skupštinu, koja je sastala 26. novembra 1918. godine u Podgorici. Odlukom Podgoričke skupštine, proglašeno je svrgavanje kralja Nikole i dinastije Petrovića Njegoša. Takođe je proklamovano i ujedinjenje Boka kotorske sa Crnom Gorom. Najznačajnija odluka Podgoričke skupštine odnosila se na ujedinjenje Crne Gore i Boka kotorske sa Kraljevinom Srbijom, pod dinastijom Karađorđevića. Nedugo potom, u Beogradu je 1. decembra 1918. godine proglašeno stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, čime je proces ujedinjenja dobio šire okvire.

Kralj Nikola i njegova vlada nisu odobravali način na koji je ujedinjenje izvršeno, te su stoga odbili da priznaju taj čin, čime je to pitanje dobilo dodatne političke dimenzije. Pristalice kralja Nikole (zelenaši) su uz pomoć Italije pokušale da ospore novonastalo stanje putem podsticanja nezadovoljstva i izazivanja nemira, što je početkom 1919. godine dovelo do izbijanja Božićne pobune koja je ubrzo ugušena, ali je ostavila teške političke posljedice. Kralj Nikola se iste godine obratio Pariskoj mirovnoj konferenciji sa zahtjevom da se povrati državna nezavisnost Crne Gore, ali njegova molba je bila odbijena. Umro je 1921. godine u Antibu u Francuskoj, nepomiren sa novonastalim stanjem. Nedugo potom, zelenaši su 1924. godine prihvatili amnestiju od kralja Aleksandra.

Administrativne promjene (1918—1941)

Zetska banovina

Prijedlozi za stvaranje tri banovine: Srbije, Hrvatske i Slovenije (1939—1941): teritorija današnje Crne Gore bila bi dio Srbije

Glavni članci: Crna Gora (1918—1922), Zetska oblast (1922—1929) i Zetska banovina

Zetska oblast je bila jedna od 33 oblasti u Kraljevini SHS. Nalazila se na području današnje Crne Gore, delova Kosova i Metohije, Bosne i Hercegovine. Nastala je 1922 kade je Kraljevina Jugoslavija podeljena na oblasti. Središte oblasti se na lazilo u Cetinju.

Zetska banovina je bila banovina (pokrajina, regija) u Kraljevini Jugoslaviji od 1929. do 1941. godine. Ova banovina je obuhvatala teritorije koje je Kraljevina Crne Gore 1918. g unela u sastav Kraljevine Srbije pre formiranja Kraljevine SHS, kao i teritoriju Dubrovačke republike i Boke, ali i zaleđa Dubrovnika u Hercegovini (Nevesinje, Trebinje, Gacko, sve do Foče na sjever) kao i Kosovo i Metohiju sve do Kosovske Mitrovice, Srbice i Orahovca na istoku, veći deo Raške oblasti (Novopazarskog sandžaka) koju je oslobodila Srbija u ratu 1912. godine kao i varoši Rašku i Ušće. Dobila je ime po reci Zeti, čiji je sliv u Središtu ove administrativne oblasti, a koje je bilo u upotrebi i u srednjem vijeku i odnosilo se na prostore današnju Crnu Goru. Administrativno središte Zetske banovine je bilo Cetinje.

Kralj Aleksandar je ubijen 1934. godine, što je dovelo do kraja diktature. Tokom 1939. godine, suočena sa ubistvima, korupcijskim skandalima, nasiljem i neuspehom centralizovane politike, srpsko rukovodstvo složilo se sa kompromisom sa Hrvatima. Banovine su kasnije, 1939. godine, evoluirale u konačni prijedlog za podjelu zajedničke države na tri dijela ili tri banovine, jednu slovenačku banovinu, jednu hrvatsku i jednu srpsku, od kojih je svaka obuhvatila većinu etničkog prostora svake etničke grupe. Sva teritorije današnje Crne Gore trebalo je da bude dio Banovine Srbije, jer je većina teritorije Crne Gore bila naseljena većinom srpskim stanovništvom, a Srbi su činili ukupnu većinu. Dana 24. avgusta 1939. godine predsjednik Hrvatske seljačke stranke Vlatko Maček i Dragiša Cvetković sklopili su sporazum (sporazum Cvetković-Maček) prema kojem je Banovina Hrvatska stvorena uz mnoge i velike ustupke na srpskoj strani. Srbi u Zapadnoj Hercegovini, dijelu Bosne, Dalmaciji, Slavoniji, dijelu Srema, Srpskoj Krajini, Dubrovniku i Posavini nalazili su se u hrvatskom entitetu unutar Jugoslavije, dok praktično nijedan Hrvat nije ostao u srpskom federalnom entitetu 1939. godine. Teritorija Crne Gore je, poslije sporazuma Cvetković-Maček, spadala u Zetsku banovinu.

Godine 1939, kada je formiranjem Banovine Hrvatske Vlada Jugoslavije na čelu s Knezom Pavlom ispunjavala velikohrvatske želje zarad mira u Državi i od Zetske banovine odvajaju zapadni dijelovi(Konavli, Pelješac, srpski Dubrovnik itd.) bez nekih opravdanih argumenata, i pripajaju novoformiranoj Banovini Hrvatskoj. S obzirom da je u tom dijelu od Pelješca, uključujući i Dubrovnikdo, Boka kotorske samo zabilježeno prisustvo Hrvata, ali ne i njihova većina da bi se opravdala takva granica. Uostalom i logičnije je da Dubrovčani svoje administrativne potrebe obavljaju na Cetinju (udaljenom 100 km), nego u Zagrebu (400 km vazdušnom linijom, odnosno 600 km putem). S obzirom na kratko trajanje i karakter banovina kao administrativnih oblasti, ovoj promjeni granice nije data bitna istorijska važnost.

Crna Gora u Drugom svjetskom ratu

Italijanski guvernatorat za Crnu Goru (1941-1943)

Krstaš-barjak, zvanična zastava Nezavisne Države Crne Gore (1941-1944)

Četnički vojvoda Pavle Đurišić

Glavni članci: Nezavisna Država Crna Gora i Trinaestojulski ustanak

Prema planu Hitlera i ministra inostranih poslova Italije grofa Galeaca Ćana, poslije slamanja Jugoslavije, teritorija Crne Gore je trebalo da pripadne Italijanskoj interesnoj sferi. Nakon kratkotrajnog Aprilskog rata (6-18. april 1941)i sloma Jugoslovenske Kraljevine, italijanske trupe su odmah posele teritoriju Crne Gore. General 5. Armije Paolo Badoljo i načelnik štaba general Mario Roata su došli u Podgoricu početkom jula 1941. i pripremali teren za svečano proglašenje Kraljevine Crne Gore pod protektoratom Italije. Čim je italijanski vođa Benito Musolini dao saglasnost da se pristupi realizaciji ovog plana, 12. jula 1941. na Cetinju je održana Petrovdanska skupština i general Mario Roata je održao govor okupljenim građanima gde ih je obavestio da je Crna Gora nezavisna i slobodna država i da se nalazi pod pokroviteljstvom Kraljevine Italije. Nezavisna Država Crna Gora, takođe poznata i kao Kraljevina Crna Gora, bila je marionetska državna tvorevina koja je tokom Drugog svjetskog rata postojala na širem prostoru Crne Gore, a nalazila se pod okupacijom sila Osovine. Formirana je nakon sloma Kraljevine Jugoslavije u proljeće 1941. godine. Prvobitno je bila pod kontrolom Italije (1941—1943), a potom pod okupacijom Njemačke (1943—1944). Glavni grad je bio Cetinje. Politika Italije prema Crnoj Gori od početka okupacije 1941. je bila obilježena dilemom da li anektirati ovu teritoriju, kao što je to urađeno sa Dalmacijom i dijelovima Slovenije, ili uz pomoć domaćih snaga „starih patriota“, obnoviti njenu fiktivnu nezavisnost u okviru „Rimskog carstva“. Razmatrana su razna dinastička i personalna rešenja. Crnogorska kruna je ponuđena princu Mihailu Petroviću-Njegošu, koji je ponudu odbio, ne željeći da učestvuje u tom antisrpskom projektu.

Međutim, usljed odbijanja princa Mihaila da prihvati ponuđenu krunu, pomenuti planovi su morali biti napušteni radi pronalaženja novih, ostvarivih i sprovodivih političkih rješenja. Nedugo potom, došlo je do značajnog međunarodnog preokreta koji je znatno uticao i na unutrašnje prilike u okupiranoj Crnoj Gori. Nemačka je 22. juna izvršila napad na SSSR, što je porobljenim narodima Evrope ulilo nadu u ratni preokret i poraz Nemačke i njenih saveznika. Na Petrovdanskoj skupštini, koja je održana 12. jula, 1941. godine na Cetinju, Sekula Drljević je inaugurisan kao budući crnogorski premijer, ali je već sutradan izbio Trinaestojulski ustanak koji je organizovala KPJ. Događaj koji je bio neposredan povod za ustanak je bio Petrovdanska skupština na kojem je usvojena odluka o obnovi Kraljevine Crne Gore na čelu sa italijanskim regentom i pod kontrolom crnogorskog separatiste Sekule Drljevića i njegovih pristalica, poznatih pod imenom zelenaši.

Naročito je ovo pogodilo KPJ, koja je još 7. jula podigla narodni ustanak u Srbiji, a takođe ovom odlukom nisu bili zadovoljni ni oficiri stare jugoslovenske vojske koji su izbegli zarobljavanje. Do prvih dogovora oko zajedničkog ustanka je došlo u prvim danima jula kada je procurila informacija da će Crna Gora biti proglašena kao nezavisna država. Naročito su pregovori vođeni između delegata KPJ, koji su sačinjavali Milovan Đilas, Blažo Jovanović, Mitar Bakić, Nikola Kuč, Pavle Žižić, Moša Pijade i Ivan Milutinovića-Mićun, Svetozar Vukmanović-Tempo i oficira bivše jugoslovenske vojske poručnika: Đure Ivetića, Nikole Bojovića, kapetana: Velimira Terzića, Arse Jovanovića i Petra Ćetkovića; majora: Pavla Đurišića, Boška Todorovića, Baje Stanišića i Đorđija Lašića; pukovnika Save Orovića i generala Blaže Đukanovića. Takođe su se predstojećem ustanku priključili i španski borci: Peko Dapčević, Petar Drapšin i drugi. Poslije završenih dogovora, kao datum za početak ustanka određena je noć 12. na 13. juli, jer je poslije proglašenja nezavisnosti Crne Gore atmosfera bila vesela i niko nije obraćao pažnju na eventualni ustanak. Sveopšti trinaestojulski ustanak je počeo napadom na italijanske garnizone na čitavoj teritoriji Crne Gore i Sandžaka, izuzev Prijepolja, Pljevlja i Sjenice. Nekoliko gerilskih odreda napalo je karabinijersku stanicu u Čevu blizu Cetinja. U tom napadu je zarobljeno 10 karabinijera. Istog dana su napadnute i italijanske posade u Virpazaru, Rijeki Crnojevića i Petrovcu na Moru.

Ustanička područja u Jugoslaviji na početku NOB (1941)

Crnogorski komunista Milovan Đilas

Među ustanicima je bio veliki broj srpskih nacionalista, poznatih pod imenom bjelaši, koji su ranije zastupali tješnje veze sa Srbijom, i bivši oficiri Jugoslovenske vojske, među kojima su neki tek bili pušteni iz logora za ratne zarobljenike. Oficiri su komandovali odredima, dok su politički komesari bili iz redova komunista, koji su vodili organizaciju ustanka. Ustanici su preuzeli kontrolu nad manjim gradovima i selima već u ranoj fazi ustanka. Tokom borbi za Berane istakao se kapetan Đurišić. Međutim, 67.000 italijanskih vojnika je povratio kontrolu nad gradovima u putevima za šest mjeseci, a u tome su im pomagale muslimanske i albanske neregularne snage iz pograničnih krajevima koji su štitili bokove Italijanima. Italijanski vojni guverner Crne Gore Alesandro Pircio Biroli je naredio da se uguši ustanak, ali je svojoj vojsci naredio da se izbjegavaju akti „osvete i beskorisne surovosti“. I pored toga, u slamanju ustanka, na desetine sela je spaljeno, na stotine osoba je ubijeno i oko 10-20.000 Srba-Crnogoraca je internirano. Muslimanskim i albanskim neregularcima je na kratko dozvoljeno da pljačkaju i pale sela. Između komunističkih vođa ustanka i nacionalista koji su učestvovali u njemu došlo je do razdora. Nacionalisti su smatrali da je ustanak ugušen i željeli su da se borba zaustavi, dok su partizani bili odlučni da se nastavi sa borbom. Tokom jeseni nacionalisti su uspostavili kontakte sa Italijanima i ponudili im da im pomognu u borbi protiv partizana. Potom su se nacionalisti, među kojima i Đurišić, koji je bio popularan u svom plemenu Vasojevići, povukli u brdovitu unutrašnjost Crne Gore. Cilj nacionalista je bio da se izbjegava provociranje Italijana, ali da se brane planinska sela ako budu napadnuta. U sjevernoj Crnoj Gori, Brdima i Staroj Raškoj postojala je jasna podjela između komunista i nacionalista-monarhista. Nacionalisti su imali tješnje veze sa Srbijom, i neprijateljski stav prema muslimanima. Komunisti su željeli da se nastavi sa borbom i revolucijom, pa su se okrenuli i protiv svojih klasnih neprijatelja. Ustaški uticaj nad muslimanima u Sandžaku i progoni Srba iz oblasti pripojeni italijanskoj marionetskoj državi Velikoj Albaniji su uticali na nacionaliste da se posvete borbi protiv lokalnih muslimana i Albanaca. Ipak, ustanak protiv Italijana se smanjenom žestinom nastavio do decembra 1941.

Poslije slamanja ustanka, u Crnoj Gori je početkom 1942. izbio građanski rat u kome su učestvovali partizani i četnici na jednoj strani boreći se protiv crnogorskih federalista i okupatora na drugoj, kao i između sebe. Kako je Drugi svjetski rat odmicao, sukob je poprimao sve veći obim. Između marta i juna 1942. četnici su stekli prevlast u Crnoj Gori, djelimično zahvaljujući oružju i opremi koji su dobili od Italijana po sporazumu koji je sa Italijanima sklopio Bajo Stanišić, a dijelom i slabljenju partizana, kojem su u velikoj mjeri bili krivi partizanski "ekscesi" i ratni zločini, usljed tzv. "lijevih skretanja". Italijanima je glavni cilj sporazumijevanja s četnicima bio da gubitke svojih trupa svedu na minimum. Stoga su mnogo polagali na pomoć četnika u Trećoj neprijateljskoj ofanzivi za izbacivanje partizana iz Crne Gore i istočne Hercegovine u proljeće 1942. Đukanović je kao vođa crnogorskih četnika 24. jula 1942. potpisao sporazum sa predstavnikom italijanske vojske Alesandrom Pircio Birolijem. Po tom sporazumu, crnogorski četnici su legalizovani, obavezali su se da će pomagati Italijanima u borbi protiv partizana, a zauzvrat će dobijati oružje, municiju i plate. Crna Gora je podijeljena na tri zone koje su obezbjeđivale četničke jedinice Baje Stanišića i Pavla Đurišića, kao i Lovćenska brigada zelenaša Krsta Zrnova Popovića. Ovaj sporazum je Đukanovića načinio faktičkim vođom Crne Gore i on je to mesto zadržao do smrti. Nezavisnoj Državi Crnoj Gori je priključen i najveći dio Sandžaka, iako je ona u tim granicama postojala samo na papiru, i samo mali dio njene teritorije je kontrolisala tadašnja kvislinška vlast. Boka kotorska (mletački Kataro) biva priključena(aneksirana) Italiji sve do septembra 1943. godine. Unutar Crne Gore, veoma aktivan je bio Crnogorski dobrovoljački korpus pod komandom Pavla Đurišića. Od oktobra 1943, Drljević je otišao u egzil. U NDH formira Crnogorko državno vijeće 1944. godine, koje je funkcionisalo kao vlada u egzilu. Krajem septembra 1943, nakon kapitulacije Italije, NDH je formalno proglasila aneksiju bivšeg italijanskog „Protektorata Crna Gora“ i italijanske „Provincije Kataro (Boka kotorska)“, ali ovo nije priznato od strane Njemačke. Cjelokupna Crna Gora je ostala pod kontrolom njemačke vrhovne komande. "Crnogorska narodna vojska" je kasnije formirana pod pritiskom Ante Pavelića i Drljevića od ostataka četničkih jedinica Pavla Đurišića. Decembra 1944. godine njemačke trupe su napustile Crnu Goru i tada partizani ulaze u nju, prekidajući postojanje Nezavisne Države Crne Gore. U periodu od 1941. do 1944. godine okupatori i domaći kvislinzi su ubili desetine hiljada nevinih civila.

Vađenje leševa Srba, ubijenih od strane komunista, iz jame Veleta u selu Rsojevcu kod Danilovgrada, u zimu 1942/43.

Jedan od važnijih razloga za poraz partizana u Crnoj Gori i Hercegovini na početku rata su zločini koje su partizani učinili u periodu koji je tome prethodio. Fizička likvidacija vršena je kako streljanjem tako i hladnim oružjem, klanjem i maljevima. Najpoznatija lokacija na kojoj su vršeni zločini u Crnoj Gori je svakako Pasje groblje kod Kolašina gde je pobijen veći broj onih koje su komunisti vidjeli kao svoje neprijatelje. Na Badnji dan 1942. godine partizani su u kolašinskom lugu na desnoj obali Tare, nad tijelima 240 unakaženih građana, razapeli lešinu psa.

Pošto se Crna Gora nalazila pod protektoratom Italije, to je glavnu političku vlast imalo italijansko guvernerstvo do 1943. godine. Za prvog guvernera je postavljen Aleksandro Pirco Biroli, junak iz Prvog svjetskog rata koji je odlikovan ordenom Belog orla sa mačevima od strane regenta Aleksandra za veliku pomoć srpskoj vojsci po povlačenju u Albaniju. On je vladao od 23. jula 1941 -13. jula 1943. Zatim je vlast držao konte Kurio Barbaseti de Prun od 13. jula 1943—10. septembra 1943. Poslije kapitulacije Italije, vlast je preuzelo vojno zapovedništvo Nemačkog Vermahta: Teodor Gajb 10. septembar 1943 i Vilhelm Kiper 10. septembar 1943 - 10. novembar 1944. Crna Gora u ratnoj 1943. je bila teritorija gde se odlučivala Narodnooslobodilačka borba. Nemačke snage su preuzele operaciju „Švarc“ sa namerom da unište četničke i partizanske snage na prostoru Durmitor-Andrijevica-Zelengora-Sutjeska i Kolašin. Samo u redovima proslavljena Četvrte proleterske brigade poginulo je 7.000 boraca. U zaštiti centralne bolnice poginuo je i slavni komandant V Crnogorske NOU brigade Sava Kovačević, a u povlačenju prema Zelengori stradao je i komandant III Crnogorske NOU brigade kapetan Petar Ćetković. Crna Gora je u ratnoj 1944. bila strateški važna teritorija saveznika. Naročito je bila zapažena u operaciji „Nedelja pacova“, kada su njeni gradovi Kolašin, Nikšić, Podgorica, Ivangrad, Bijelo Polje, Cetinje bili više puta bombardovani od strane saveznika. Ukupno je Crna Gora u ratu (1941—1945) dala blizu 10.000 boraca, od kojih se 8.000 nije vratilo.

Crna Gora kao federalna jedinica

Crna Gora u socijalističkoj Jugoslaviji

Glavni članak: Socijalistička Republika Crna Gora

Poslije rata, Crna Gora ulazi u sastav nove jugoslovenske države kao Narodna Republika. Tokom komunističke ere, SR Crna Gora je bila naseljena većinski etničkim Srbima, kojima je bilo zabranjeno da se na popisu izjasne kao Srbi, te su ih komunističke vlasti pisale kao "nacionalne Crnogorce", tako eksperimentišući sa srpskim etničkim i regionalnim crnogorskim, brdskim i hercegovačkim identitetom. Srbi su sarađivali i bili prijatelji sa svojim sugrađanima, a istovremeno su održavali svoju kulturu, prvenstveno kroz praćenje srpske pravoslavne crkve. Mnogi srpski naučnici, intelektualci, seljaci, obični građani i kulturni djelatnici bili su izloženi progonu, diskriminaciji i lažnim optužbama za "velikosrpski nacionalizam", monarhizam i iredentizam. Nakon određene istorijske distance može se zasigurno reći da je talas islamizacije i osmanlijskog osvajanja srpskih zemalja, od Srba stvorio današnju Bošnjačku naciju (i djelimično sjeverno-arbanašku), nasilno pokatoličavanje prevelo veći broj Srba u današnje slavonske, dalmatinske i krajiške Hrvate, dok je komunizam-titoizam stvorio današnje nacionalne Crnogorce i nacionalne Makedonce. AVNOJ-ske granice su nasilno i vještački podijelile srpski narod u više federalnih jedinica i Socijalističkih Republika.

Jedan od najvećih simbola dovršavanja rasrbljavanja Crnogoraca je svakako rušenje Njegoševe kapele na Lovćenu. Knjaz Danilo je izvršio amanet, i prenio stričeve ostatke na Lovćen 1855. godine. Nevrijeme i gromovi su rastrošili kapelicu ali se knez Nikola poslije ratnih pobjeda sjetio da je 1879. godine pritvrdi i osigura gromobranima. Kad je Austrija u Prvom svjetskom ratu osvojila Crnu Goru, generalni guverner fon Veber naredio je da se Njegoševe kosti prenesu na Cetinje, što je i učinjeno 12. avgusta 1916. godine. Iskopavanje su vršili vojnici i mnoge kosti su, kako navodi Vladika Dožić, zbog nepažnje izgubljene. Jedan austrijski vojnik, Srbin, našao je 3 koščice nepokupljene, uzeo ih, sačuvao kroz rat i dostavio Cetinju. 23. septembra 1925. godine, kralj Aleksandar Karađorđević je izvršio svečan prenos Njegoševih kostiju u kapelu i mramorni sarkofag, koji je naredio da se izgradi posebno za tu namjenu. Na mjestu stare kapele koja je srušena 1974. godine podignut je mauzolej.

Poslije krize i raspada SFRJ, Crna Gora je odbila da učestvuje u politici rasturanja Jugoslavije i anti-srpskog djelovanja. Još čvršći odnosi sa republikom Srbijom su uspostavljeni u Sarajevu 22. februara 1991. prilikom susreta svih šest predsjednika republika izjavom kojom kažu da će Crna Gora nepopustljivo raditi da Jugoslavija opstane kao država.

Crna Gora u zajedničkoj državi sa Srbijom

Glavni članci: Republika Crna Gora (1992—2006), Savezna Republika Jugoslavija i Državna zajednica Srbije i Crne Gore

Godine 1992. Crna Gora i Srbija zajedno proglašavaju Saveznu Republiku Jugoslaviju, koja je 2003. redefinisana u labaviju zajednicu pod nazivom Državna zajednica Srbija i Crna Gora. Nakon kraja komunističke vlasti i raspada Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, zvanično raspuštena 27. aprila 1990, Republika Srbija i pod novim imenom Republika Crna Gora, dana 28. aprila 1992. su stvorile novu federaciju pod nazivom Savezna Republika Jugoslavija koja je 4. februara 2003. uz saglasnost oba doma jugoslovenskog parlamenta uzeo ime Državna zajednica Srbija i Crna Gora. Crna Gora je učestvovala u blokadi Dubrovnika, a takođe je i slala dobrovoljce širom ratišta po bivšoj SR Bosni i Hercegovini, i po Republici Srpskoj Krajini. Crnogorske paravojne snage su učestvovale u zauzimanju Konavla, kao i bitkama za Vukovar, Hercegovinu i Mitrovdanskoj Ofanzivi tokom građanskog rata u bivšoj SR BiH i SR Hrvatskoj. Mnogi Crnogorci su takođe učestvovali u ratu na Kosovu i Metohiji 1998-1999.

Poslije brojnih pregovora predstavnika srpskog i crnogorskog političkog tijela kako u Beogradu, tako i u Podgorici, predsjednik republike Srbije i predsjednik republike Crne Gore su potpisali zajednički dokument 4. februara 2003. koji se naziva "Ustavna povelja zajednice Srbije i Crne Gore". Tako je prestala da postoji Savezna Republika Jugoslavija i nastala je dvodomna zajednica kao savez Republika Srbije i Crne Gore.

Za novog predsjednika državne zajednice izabran je Svetozar Marović.

Kao dan vojske Srbije i Crne Gore određen je 16. jun, kada je istog datuma 1876. došlo do potpisivanja prvog zajedničkog vojnog ugovora između Srbije i Crne Gore u Veneciji protiv Turske; za dan roda Avijacije proglašen je 1. septembar, a za dan roda Mornarice 9. jun.

Zadržan je Vrhovni savjet odbrane kao kolektivni organ komandovanja, ali je naglašena da Srbija i Crna Gora imaju vojsku pod demokratskom i civilnom kontrolom.

Na četvrtom zasjedanju Vrhovnog Savjeta Odbrane 6. maja 2003. usvojena odluka o prepotčinjavanju Generalštaba Vojske Srbije i Crne Gore Ministarstvu odbrane. Državna zajednica je prestala da postoji poslije referenduma o nezavisnosti Crne Gore, koji je održan 21. maja 2006. godine, a na kojem je tijesnom većinom izglasana državna nezavisnost Crne Gore.

Referendum (2006)

Glavni članak: Referendum o državnom statusu Crne Gore (2006)

Najznačajniji politički događaj u savremenoj istoriji Crne Gore bio je referendum o državnom statusu, koji je održan 21. maja 2006. godine. Prema zvaničnim rezultatima, većina građana koji su izašli na referendum opredelila se za nezavisnost Crne Gore. Od ukupno 484,718 građana sa pravom glasa, na referendum je izašlo 419,236 (86.49%). U prilog nezavisnosti izjasnilo se 230,711 građana, što je predstavljalo 47,5% u odnosu na ukupno biračko tijelo, odnosno 55,5% u odnosu na ukupan broj važećih glasova.

Tokom sprovođenja referendumskog procesa došlo je do brojnih nepravilnosti, usled kojih je legitimitet zvanično saopštenih rezultata bio doveden u pitanje, a dodatne sumnje u regularnost referenduma su bile izazvane odnosom Republičke referendumske komisije prema brojnim prigovorima, koji su svi do jednog sumarno odbijeni.

Savremeno doba, nakon 2006. godine

Polazeći od zvaničnih rezultata referenduma, Skupština Crne Gore je 3. juna 2006. godine usvojila odluku o proglašenju državne nezavisnosti, čime je Crna Gora, posle 88 godina, ponovo postala samostalna država. Formalnom proglašenju nezavisnosti Crne Gore u Skupštini nisu prisustvovali poslanici Bloka za zajedničku državu, jer nisu priznavali rezultate referenduma. Nedugo potom, dana 28. juna 2006. godine, Crna Gora je postala 192. članica Ujedinjenih nacija, a 11. maja 2007. godine, postala je 47. članica Savjeta Evrope.

Donošenje novog Ustava (2007)

Glavni članak: Ustav Crne Gore (2007)

Postupak za donošenje novog ustava pokrenut je nakon parlamentarnih izbora u Crnoj Gori, koji su održani 2006. godine. Donošenje novog ustava bilo je praćeno brojnim političkim raspravama i sporovima, koje su se odnosili na zaštitu prava i regulisanje položaja srpskog naroda u Crnoj Gori, a vladin predlog novog ustava naišao je na brojne kritike od strane opozicionih stranaka. Za usvajanje ustava bila je neophodna dvotrećinska većina, koju vladajuće stranke nisu imale, tako da je ishod čitavog procesa zavisio od držanja parlamentarne opozicije. U prvo vrijeme, opozicione stranke su nastupale zajednički, ali tokom ljeta 2007. godine došlo je do značajnih promjena, pošto je opozicioni Pokret za promjene, koji je imao ključnih 11 poslanika, počeo da djeluje mimo opozicionog bloka, stupivši u samostalne pregovore sa vladajućim strankama.. Tokom političkih pregovora, PZP je napustio zajedničku opozicionu platformu, prihvativši prijedlog vladajućih stranaka da se u novom Ustavu kao zvanični jezik uvede crnogorski, a pored toga, rukovodstvo PZP je prihvatilo i predlog da se dotadašnji zvanični srpski jezik svrsta među manjinske jezike. Glasovi poslanika PZP su ključno doprinjeli pribavljanju dvotrećinske većine za usvajanje vladinog prijedloga novog Ustava. Zbog takvog držanja, PZP je bio izložen brojnim kritikama opozicionih stranaka i šire srpske javnosti.

Galerija

• 
  Pomorske zastave iz današnje Crne Gore, 19. vek
• 
  Zastava SR Crne Gore
• 
  Grb SR Crne Gore
• 
  Podjela NR Crne Gore na srezove i opštine (1955)
• 
  Zastava Republike Crne Gore (1994—2004)
• 
  Grb Republike Crne Gore (1994—2004)
• 
  Rezultati referenduma (2006), po opštinama
• 
  Administrativna podjela Crne Gore (2014)

Izvori i literatura

Izvori

• Kunčer, Dragana (2009). Gesta Regum Sclavorum. 1. Beograd-Nikšić: Istorijski institut, Manastir Ostrog. 
• Živković, Tibor (2009). Gesta Regum Sclavorum. 2. Beograd-Nikšić: Istorijski institut, Manastir Ostrog. 
• Mijušković, Slavko, ur. (1988) [1967]. Ljetopis popa Dukljanina (2. izd.). Beograd: Prosveta & Srpska književna zadruga. 
• Milović, Jevto M. (1956). Zbornik dokumenata iz istorije Crne Gore (1685—1782). Cetinje: Istoriski institut. 
• Milović, Jevto M. (1984). Petar II Petrović Njegoš u svom vremenu. Titograd: Crnogorska akademija nauka i umjetnosti. 
• Milović, Jevto M. (1987). Petar I Petrović Njegoš: Pisma i drugi dokumenti. 1. Titograd: Istorijski institut. 
• Milović, Jevto M. (1988). Petar I Petrović Njegoš: Pisma i drugi dokumenti. 2. Titograd: Istorijski institut. 
• Moravcsik, Gyula, ur. (1967) [1949]. Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (2. izd.). Washington: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies. 
• Mošin, Vladimir, ur. (1950). Ljetopis popa Dukljanina. Zagreb: Matica hrvatska. 
• Ostrogorski, Georgije; Barišić, Franjo, ur. (1966). Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 3. Beograd: Vizantološki institut. 
• Ostrogorski, Georgije; Barišić, Franjo, ur. (1971). Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 4. Beograd: Vizantološki institut. 
• Pertz, Georg Heinrich, ur. (1845). Einhardi Annales. Hanover. 
• Scholz, Bernhard Walter, ur. (1970). Carolingian Chronicles: Royal Frankish Annals and Nithard's Histories. University of Michigan Press. 
• Todorović, Vesna; Marojević, Nikola, ur. (2015). Sveti Petar Cetinjski: Između molitve i kletve: Sabrana djela. Cetinje: Svetigora. 
• Thurn, Hans, ur. (1973). Ioannis Scylitzae Synopsis historiarum. Berlin-New York: De Gruyter. 
• Ferjančić, Božidar (1959). „Konstantin VII Porfirogenit”. Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 2. Beograd: Vizantološki institut. str. 1—98. 
• Flusin, Bernard; Cheynet, Jean-Claude, ur. (2003). John Scylitzès: Empereurs de Constantinople. Paris: Lethielleux. 
• Šišić, Ferdo, ur. (1928). Letopis Popa Dukljanina. Beograd-Zagreb: Srpska kraljevska akademija. 
• Wortley, John, ur. (2010). John Skylitzes: A Synopsis of Byzantine History, 811–1057. New York: Cambridge University Press. 

Literatura

• Berić, Dušan M. (1994). Ustanak u Hercegovini 1852-1862 (1. izd.). Beograd: SANU. 
• Berić, Dušan M. (2000). Srpsko pitanje i politika Austrougarske i Rusije (1848—1878). Beograd: Gutenbergova galaksija. 
• Blagojević, Miloš (1983). „Pregled istorijske geografije srednjovekovne Srbije”. Zbornik Istorijskog muzeja Srbije. 20: 45—126. 
• Blagojević, Miloš (1989). Srbija u doba Nemanjića: Od kneževine do carstva 1168-1371. Beograd: Vajat. 
• Blagojević, Miloš (1997). Državna uprava u srpskim srednjovekovnim zemljama. Beograd: Službeni list SRJ. 
• Blagojević, Miloš (2004). Nemanjići i Lazarevići i srpska srednjovekovna državnost. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. 
• Blagojević, Miloš (2006). „Titule prinčeva iz kuće Nemanjića u XII i XIII veku”. Manastir Morača. Beograd: Balkanološki institut SANU. str. 33—44. 
• Blagojević, Miloš (2011). „Nemanjići i državnost Duklje-Zete-Crne Gore” (PDF). Zbornik Matice srpske za istoriju. 83: 7—24. Arhivirano iz originala (PDF) 13. 06. 2018. g. Pristupljeno 02. 02. 2019. 
• Blagojević, Miloš (2011). Srpska državnost u srednjem veku. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Blagojević, Miloš; Medaković, Dejan (2000). Istorija srpske državnosti. 1. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Blagojević, Miloš; Spremić, Momčilo (1982). „Slom Crnojevića”. Istorija srpskog naroda. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 414—430. 
• Božić, Ivan (1950). „O položaju Zete u državi Nemanjića”. Istoriski glasnik. 3 (1-2): 97—122. 
• Božić, Ivan (1970a). „Doba Balšića (drugi deo)” (PDF). Istorija Crne Gore. 2 (2). Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 49—133. 
• Božić, Ivan (1970b). „Zeta u Despotovini” (PDF). Istorija Crne Gore. 2 (2). Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 135—275. 
• Božić, Ivan (1970c). „Vladavina Crnojevića” (PDF). Istorija Crne Gore. 2 (2). Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 277—370. 
• Božić, Ivan (1979). Nemirno Pomorje XV veka. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Božić, Ivan (1982). „Raspad mletačkog sistema u Primorju”. Istorija srpskog naroda. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 403—413. 
• Bojanić, Dušanka (1989). „Nove vesti o Skender-begu Crnojeviću”. Istorijski časopis. 36: 183—190. 
• Bubalo, Đorđe (2011). „Titule Vukana Nemanjića i tradicija Dukljanskog kraljevstva”. Đurđevi stupovi i Budimljanska eparhija: Zbornik radova. Berane: Episkopija budimljansko-nikšićka. str. 79—93. 
• Veselinović, Andrija (1995). Država srpskih despota (1. izd.). Beograd: Vojska. 
• Veselinović, Andrija; Ljušić, Radoš (2002). Rodoslovi srpskih dinastija. Novi Sad: Platoneum. 
• Veselinović, Andrija; Ljušić, Radoš (2008). Srpske dinastije (2. izd.). Beograd: Službeni glasnik. 
• Garašanin, Draga; Garašanin, Milutin (1967a). „Crna Gora u praistorijsko doba” (PDF). Istorija Crne Gore. 1. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 35—86. 
• Garašanin, Draga; Garašanin, Milutin (1967b). „Crna Gora u osvit pisane istorije” (PDF). Istorija Crne Gore. 1. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 87—139. 
• Garašanin, Draga; Garašanin, Milutin (1967v). „Crna Gora u doba Rimskog carstva” (PDF). Istorija Crne Gore. 1. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 141—239. 
• Dimić, Ljubodrag (2001). Istorija srpske državnosti. 3. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Durković-Jakšić, Ljubomir (1957). Srbijansko-crnogorska saradnja (1830—1851). Beograd: Naučno delo. 
• Durković-Jakšić, Ljubomir (1991). Mitropolija crnogorska nikada nije bila autokefalna. Beograd-Cetinje: Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve, Mitropolija crnogorsko-primorska. 
• Đurđev, Branislav (1954). „Iz istorije Crne Gore, brdskih i malisorskih plemena”. Radovi. Sarajevo: Naučno društvo Bosne i Hercegovine. 2: 165—220. 
• Đurđev, Branislav (1984). Postanak i razvitak brdskih, crnogorskih i hercegovačkih plemena: Odabrani radovi (PDF). Titograd: Crnogorska akademija nauka i umjetnosti. 
• Živković, Tibor (2000). Sloveni i Romeji: Slavizacija na prostoru Srbije od VII do XI veka (PDF). Beograd: Istorijski institut SANU. 
• Živković, Tibor (2002). Južni Sloveni pod vizantijskom vlašću (600—1025). Beograd: Istorijski institut SANU, Službeni glasnik. 
• Živković, Tibor (2004). Crkvena organizacija u srpskim zemljama: Rani srednji vek. Beograd: Istorijski institut SANU, Službeni glasnik. 
• Živković, Tibor (2005). „Dva pitanja iz vremena vladavine kralja Bodina”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 42: 45—59. 
• Živković, Tibor (2006). „Duklja između Raške i Vizantije u prvoj polovini XII veka”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 43: 451—466. 
• Živković, Tibor (2006). Portreti srpskih vladara (IX-XII vek). Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. 
• Ivanović, Filip (2006). Problematika autokefalije Mitropolije crnogorsko-primorske. Podgorica-Cetinje: Unireks, Svetigora. 
• Jovanović, Radoman (1981). „Crna Gora 1851-1878”. Istorija srpskog naroda. 5 (1). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 423—446. 
• Jačov, Marko (1990). Srbi u mletačko-turskim ratovima u XVII veku. Zemun: Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve. 
• Kalić, Jovanka (2001). Srbi u poznom srednjem veku (2. izd.). Beograd: Istorijski institut. 
• Kalić, Jovanka (2006). Evropa i Srbi: Srednji vek. Beograd: Službeni list SRJ. 
• Kovačević, Jovan (1955). „Tradicija o Dukljanskom kraljevstvu kod Nemanjića”. Istoriski časopis. 5: 291—294. 
• Kovačević, Jovan (1967). „Provincija Prevalis” (PDF). Istorija Crne Gore. 1. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 241—277. 
• Kovačević, Jovan (1967). „Od dolaska Slovena do kraja XII vijeka” (PDF). Istorija Crne Gore. 1. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 279—444. 
• Komatina, Ivana (2016). Crkva i država u srpskim zemljama od XI do XIII veka. Beograd: Istorijski institut. 
• Komatina, Predrag (2011). „Vizantijska titula Konstantina Bodina”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 48: 61—76. 
• Komatina, Predrag (2012). „Srbija i Duklja u delu Jovana Skilice”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 49: 159—186. 
• Komatina, Predrag (2014). „Identitet Dukljana prema De administrando imperio”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 51: 33—46. 
• Kostić, Lazo M. (1961). O srpskom karakteru Boka kotorske. Cirih. 
• Kuljić, Todor (1994). „Hijerokratska vlast”. Sociologija: Ćasopis za sociologiju, socijalnu psihologiju i socijalnu antropologiju. 36 (2): 215—230. 
• Lakić, Zoran; Pajović, Radoje; Vukmanović, Gojko (1963). Narodnooslobodilačka borba u Crnoj Gori 1941-1945: Hronologija događaja. Titograd: Istorijski institut. 
• Lakić, Zoran (1963). Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Crne Gore i Boke: Zbirka dokumenata. Titograd: Istorijski institut. 
• Lakić, Zoran (1975). CASNO: Crnogorska antifašistička skupština narodnog oslobođenja 1944-1945: Zbirka dokumenata. Titograd: Istorijski institut. 
• Lakić, Zoran (1981). Narodna vlast u Crnoj Gori 1941-1945. Cetinje-Beograd: Obod & Narodna knjiga. 
• Lutovac, Zoran (2015). Srpski identitet u Crnoj Gori (PDF). Beograd: Institut društvenih nauka. Arhivirano iz originala (PDF) 01. 11. 2018. g. Pristupljeno 30. 06. 2019. 
• Ljušić, Radoš (2001). Istorija srpske državnosti. 2. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Markuš, Jovan B., ur. (2007). Bijela knjiga: Referendum u Crnoj Gori 2006: Zbornik dokumenata. Podgorica: Narodna misao. 
• Mikavica, Dejan; Vasin, Goran; Ninković, Nenad (2013). Istorija Srba u Crnoj Gori 1496-1918. Novi Sad: Prometej. 
• Mikavica, Dejan; Vasin, Goran; Ninković, Nenad (2017). Srbi u Crnoj Gori 1496-1918. Nikšić: Institut za srpsku kulturu. 
• Miklosich, Franz (1886). Die Serbischen Dynasten Crnojević: Ein Beitrag zur Geschichte von Montenegro (PDF). Wien. 
• Milićević, Jovan (1986). „Crna Gora prvih decenija XVIII veka”. Istorija srpskog naroda. 4 (1). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 31—38. 
• Milićević, Jovan; Rakočević, Novica (1986). „Crna Gora od 1735-1797”. Istorija srpskog naroda. 4 (1). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 498—530. 
• Milićević, Jovan (1981). „Crna Gora 1797-1851”. Istorija srpskog naroda. 5 (1). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 159—211. 
• Mladenović, Aleksandar (1973). Jezik vladike Danila. Novi Sad: Matica srpska. 
• Morrison, Kenneth (2009). Montenegro: A Modern History. London-New York: I.B.Tauris. 
• Pavlowitch, Stevan K. (2008). Hitler's New Disorder: The Second World War in Yugoslavia. New York: Columbia University Press. 
• Pavlović, Stevan K. (2009). Hitlerov novi antiporedak: Drugi svetski rat u Jugoslaviji. Beograd: Clio. 
• Pajović, Radoje (1971). „Politička akcija Sekule Drljevića i njegova saradnja sa ustaškim vođstvom i njemačkim poslanstvom u Zagrebu (1943-1945)”. Časopis za suvremenu povijest. 3 (1): 75—89. 
• Pajović, Radoje (1977). Kontrarevolucija u Crnoj Gori: Četnički i federalistički pokret 1941-1945 (PDF). Titograd: Istorijski institut. Arhivirano iz originala (PDF) 26. 08. 2014. g. Pristupljeno 06. 08. 2019. 
• Petrović, Rastislav V. (1997). Vladika Danilo i vladika Sava (1697—1781). Beograd: Stručna knjiga. 
• Rakočević, Novica (1983). „Lična vlast knjaza i ustavne borbe”. Istorija srpskog naroda. 6 (1). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 208—231. 
• Rakočević, Novica (1983). „U predvečerje svetskog rata”. Istorija srpskog naroda. 6 (1). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 232—259. 
• Stamatović, Aleksandar D. (1999). Kratka istorija Mitropolije crnogorsko-primorske (1219—1999). Cetinje: Svetigora. 
• Stamatović, Aleksandar D. (2014a). Istorija Mitropolije crnogorsko-primorske do 1918. godine (PDF). Cetinje: Svetigora. Arhivirano iz originala (PDF) 23. 06. 2019. g. Pristupljeno 29. 06. 2019. 
• Stamatović, Aleksandar D. (2014b). Istorija Mitropolije Crnogorsko-primorske 1918-2009 (PDF). Podgorica: Unireks. Arhivirano iz originala (PDF) 29. 06. 2019. g. Pristupljeno 29. 06. 2019. 
• Stanojević, Gligor (1951). „Pojava Šćepana Malog u Crnoj Gori i interesovanje stranih sila za njega”. Istoriski glasnik. 4 (1-2): 96—107. 
• Stanojević, Gligor (1953). „Jedan podatak o mirenju Crnogoraca i Paštrovića iz 1681”. Istoriski zapisi. 6 (9): 278—282. 
• Stanojević, Gligor (1953). „Crna Gora u doba Kandiskog rata (1645—1669)”. Istoriski glasnik. 6 (1-2): 3—53. 
• Stanojević, Gligor (1954). „Vasilije Brkić u Crnoj Gori 1768. godine”. Istoriski pregled. 1 (2): 63—67. 
• Stanojević, Gligor (1955). Crna Gora u doba vladike Danila. Cetinje: Istoriski institut. 
• Stanojević, Gligor (1957). Šćepan Mali. Beograd: Naučno delo. 
• Stanojević, Gligor (1962). Crna Gora pred stvaranje države 1773-1796. Beograd: Istoriski institut. 
• Stanojević, Gligor (1970). Jugoslovenske zemlje u mletačko-turskim ratovima XVI-XVIII vijeka. Beograd: Istorijski institut. 
• Stanojević, Gligor (1973). Senjski uskoci. Beograd: Vojnoizdavački zavod. 
• Stanojević, Gligor (1975a). „Crna Gora u XVI vijeku”. Istorija Crne Gore. 3 (1). Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 1—88. 
• Stanojević, Gligor (1975b). „Crna Gora u XVII vijeku”. Istorija Crne Gore. 3 (1). Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 89—227. 
• Stanojević, Gligor (1975c). „Crna Gora u XVIII vijeku”. Istorija Crne Gore. 3 (1). Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 229—499. 
• Stanojević, Gligor (1979). Mitropolit Vasilije Petrović i njegovo doba (1740—1766). Beograd: Istorijski institut. 
• Stefanović-Karadžić, Vuk (1837). Montenegro und die Montenegriner: Ein Beitrag zur Kenntniss der europäischen Türkei und des serbischen Volkes. Stuttgart und Tübingen: Verlag der J. G. Cotta'schen Buchhandlung. 
• Stefanović-Karadžić, Vuk (1969). „Crna Gora i Crnogorci: Prilog poznavanju evropske Turske i srpskog naroda”. Etnografski spisi: O Crnoj Gori. Beograd: Prosveta. str. 265—354. 
• Terzić, Slavenko (2000). „Ideološki koreni crnogorske nacije i nastanak crnogorskog separatizma”. Srpska slobodarska misao. 1 (1): 181—198. 
• Tomasevich, Jozo (1975). War and Revolution in Yugoslavia, 1941-1945: The Chetniks. 1. Stanford: Stanford University Press. 
• Tomašević, Jozo (1979). Četnici u drugom svjetskom ratu 1941-1945. Zagreb: Liber. 
• Tomasevich, Jozo (2001). War and Revolution in Yugoslavia, 1941-1945: Occupation and Collaboration. 2. Stanford: Stanford University Press. 
• Tomašević, Jozo (2010). Rat i revolucija u Jugoslaviji 1941-1945: Okupacija i kolaboracija. Zagreb: EPH, Liber. 
• Tomić, Jovan N. (1901). Crnojevići i Crna Gora (1479—1528): Istorijska rasprava. Beograd. 
• Ćirković, Sima (1970a). „Zeta u državi Nemanjića” (PDF). Istorija Crne Gore. 2 (1). Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 3—93. 
• Ćirković, Sima (1970b). „Doba Balšića (prvi deo)” (PDF). Istorija Crne Gore. 2 (2). Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 3—48. 
• Ćirković, Sima (1995). Srbi u srednjem veku. Beograd: Idea. 
• Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium. 
• Ćirković, Sima; Mihaljčić, Rade, ur. (1999). Leksikon srpskog srednjeg veka. Beograd: Knowledge. 

Spoljašnje veze

• Terzić, Slavenko (2000). „Ideological roots of Montenegrin nation and Montenegrin separatism”. 
• Govor Predsjednika vlade Crne Gore Lazara Tomanovića
• Crna Gora, istorija, vremenska linija
• Njegos.org: Crna Gora
• Boka kotorska
• Koliko je vaš zavičaj bio pod Turcima: Zaboravite na 500 godina koje svi pominjemo (MAPA)
• Tribina „Crna Gora 1918. godine – okupacija ili ujedinjenje“