Šarani (Gornji Milanovac)

Za drugu upotrebu, pogledajte stranicu Šarani.

Šarani je naselje u Srbiji u opštini Gornji Milanovac u Moravičkom okrugu. Prema konačnim rezultatima popisa iz 2011. u Šaranima je živeo 241 stanovnik, prema popisu iz 2002. 344 stanovnika, a prema popisu iz 1991. 342 stanovnika.

Šarani
Pogled sa Krvavca
Administrativni podaci
Država	Srbija
Upravni okrug	Moravički
Opština	Gornji Milanovac
Stanovništvo
— 2011.	241
Geografske karakteristike
Koordinate	44° 01′ 02″ S; 20° 22′ 01″ I
Vremenska zona	UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Aps. visina	396 m
Najviši vrh	Sovljak; 658 m
Površina	27,04 km2
Šarani Šarani na karti Srbije
Ostali podaci
Poštanski broj	32304
Pozivni broj	032
Registarska oznaka	GM

Pod nazivom Šarani mesto se prvi put pominje u turskom popisu Smederevskog sandžaka oko 1528. godine. Kroz istoriju se pokazalo kao odlična destinacija za odmor i opuštanje, pa su ga često posećivale poznate ličnosti iz srpske istorije, među kojima je i Knez Miloš Obrenović koji je u mestu podigao crkvu Svetog Save, koja je njegova prva zadužbina. O lepoti Šarana pisao je Vuk Stefanović Karadžić čija je ćerka, poznata slikarka i književnica Vilhelmina Mina Vukomanović sahranjena u kripti crkve. Najpoznatija ličnost iz istorije Šarana je Dobrica Matković, srpski političar, načelnik Odeljenja za državnu zaštitu 1929. i ban dunavske banovine između 1933. i 1935. godine. On je tokom svog života umnogome doprineo razvoju mesta, izgradio je nekoliko značajnih zgrada, među kojima je i đačka menza, putem je mesto povezao sa Takovom, i po njemu je nazvan most preko reke Dičine koji povezuje Šarane i Drenovu.

Naziv Savinac se često poistovećuje sa selom Šarani. Savinac je širi zemljišni prostor na levoj obali reke Dičine, na kojem se nalazi crkva Svetog Save, čardaci iz vremena Turaka, parohijski dom, škola, prodavnica, poznata „Mićova kafana“ i vikend–kuće. Savinac se ne smatra posebnim naseljem, već je samo lokalitet sela Šarana. Naziv Savinac povezuje se sa imenom svetitelja Save, koji je, po narodnom predanju, boravio na ovom mestu i posvetio vodu na izvorima koji se danas nalaze pored savinačke crkve. Narod je izvore nazvao Savinim izvorima, a širi prostor oko izvora Savinac.

Mesto se nalazi 14 km zapadno od Gornjeg Milanovca. Reka Dičina koja protiče kroz selo predstavlja prirodnu zapadnu granicu Šumadije.

Naziv

Po narodnom predanju, naziv sela je nastao po nazivu naselja Šarena varoš, koje se nalazilo u Rosuljama, nedaleko od ušća Drenovice u reku Dičinu. Ljudi koji su u ovom mestu živeli bili su odeveni u raznobojnu, šarenu odeću, pa su okolni stanovnici mesto zvali Šarena varoš ili Šaren-grad. Postoji još jedna priča o poreklu naziva sela Šarana. Po njoj su mestu ime dali doseljenici iz sela Šarana u opštini Trebinje u istočnoj Hercegovini, kako bi od zaborava sačuvali naziv sela iz kog su se doselili. U celoj bivšoj Jugoslaviji, samo ova dva mesta imaju isti naziv – Šarani.

Mesto se prvi put pod nazivom Šarani pominje u turskom popisu Smederevskog sandžaka 1528. godine. U ovom dokumentu, pri popisivanju muških poreskih glava, o mestu je napisano: „Selo Andranica, drugi naziv Šarani, pripada Rudničkoj Moravi“. Prvi popis Andranice potiče iz 1516. godine, ali se u tom popisu nigde ne pominje naziv Šarani. Nije poznato koji od ova dva naziva je stariji, ali se svakako iz dokumenata vidi da je selo Šarani postojalo pre Velike seobe srpskog naroda. Turci su 1454. godine zavladali takovskim krajem, pa su seljaci prestali da imaju obavezu prema srpskoj vlasteli i njenim feudalnim zakonima, tako da su odličili da mestu Andranica vrate stari naziv – Šarani.

Za vreme okupacije Srbije od 1718. do 1739. godine, Austrijska uprava je sprovela popis naselja i stanovništva ovog kraja, a izrađena je i geografska karta Rudničkog distrikta. U kartu je ucrtana reka Dičina i naselja oko nje, među kojima je i selo Šarani (nem. Scharanin).

Geografija

Površina i reljef

Ukupna površina koju obuhvata današnja mesna zajednica Savinac (obuhvata sela Šarane i Drenovu, a nekada je to bila savinačka opština) iznosi 2.704 hektara. Zemljište je gotovo ravnomerno raspodeljeno na državnu svojinu i privatnu svojinu. Do polovine 20. veka postojalo je i zemljište koje je bilo u seoskom vlasništvu (tzv. seoska „utrina“), ali je to zemljište po okončanju Drugog svetskog rata velikim delom prešlo u vlasništvo države, a samo manji deo je prešao u privatne ruke.p

Reljef savinačkog područja je brdsko–planinski, ispresecan manjim dolinama. U ovom predelu nalazi se i manja planina Rožanj (603 m), a od brda se izdvajaju: Sovljak (658 m), Drenovačko osoje (654 m), Koviljača (603 m), Bobejka (564 m), Krvavac (555 m), Stolice (553 m), Osoje (567 m), Vis (516 m) i Treštenik (421 m). Nadmorska visina Savinca (predela oko crkve Sv. Save i lekovitih izvora) je 340 metara. Većina lokaliteta u Šaranima ima svoje nazive, koje je Kale Milovanović više decenija pažljivo skupljao i dokumentovao od starijih meštana, a zatim ih naveo u svojoj knjizi. O njima je zapisao:

Severne padine Krvavca.

„Krvavac (555 m) je veliko šumovito i razgranato brdo na južnoj strani sela Šarani, sa uzanom visoravni na vrhu brda. Severozapadna strana spušta se ka unutrašnjem delu sela, istočna strana pripada selu Semedraž, a južna i jugozapadna strana spuštaju se do leve obale reke Dičine. Krvavac je od završetka Drugog svetskog rata imao vrlo malo šumskog rastinja, pa su na njegovim kosama i dolovima pasla brojna stada ovaca i koza. Posle rata pošumljene su gole kose borovim sadnicama, koje danas čine gustu zelenu šumu. Na početku Drugog srpskog ustanka, u gustoj šumi ovog brda, održan je zbeg naroda Šarana i Semedraža. Starci, žene i deca sklonili su se dalje od puteva kojima je trebalo da prođe turska vojska, koju je iz Beograda vodio Imšir-paša (Ćaja-paša) kao pomoć Turcima u Čačku koje su napadali srpski ustanici. Pašina vojska je u Brusnici obaveštena da su Srbi postavili zasedu u brđanskoj klisuri i da ne može proći dolinom Despotovice. Ćaja-paša je tražio vodiča koji bi ih preveo preko Semedraža, Šarana i Rožnja do Čačka. Za vodiča se ponudio Marko Carević iz sela Velereč, s tim da mu Turci za uslugu plate „čizmu dukata“. Turci su se iznenada pojavili u šumi u kojoj se narod sklonio i odmah napali zbeg. Posekli su sve koji nisu uspeli da umaknu dalje u šumu. Brdo je bilo natopljeno krvlju, pa ga je narod prozvao Krvavac. Ćaja-paša i njegova vojska stigli su u Čačak a njihovom vodiču Careviću je, umesto nagrade, odsečena glava. Krvavac je ispresecan brojnim potocima između kojih se nalaze kose i prevoji:

Rujevo guvno nalazi se na granici Semedraža i Šarana. Naziv je dobilo po rujevom drvetu, koji je narod koristio za prirodno bojenje tkanina. Sa Rujevog guvna spušta se Mednički potok. Kriva greda se spušta od Rujevog guvna ka Dičini do Crne bare. Na njoj se još nalaze ostaci useka iz prvog srpskog ustanka, napravljeni za smeštaj trešnjevih topova, kojima su Karađorđevi ustanici sprečavali prolaz Turcima iz Morave u dolinu Dičine, putem koji je išao preko Jelen-kamena. Mednik je od Duge kose odvojen Medničkim potokom, koji se uliva u potok Studenac. U Medničkom potoku nalazi se izvor Mednik. Studenac teče pored Ojdanićeve kuće i uliva se u Dičinu. U njemu se nalazi izvor vode sa istim nazivom. Markova kosa se nalazi između potoka Studenca i Markovog potoka. Preko ove kose ide put kojim se iz sela, preko Plandišta, silazi u Zaridove, u klisuru Dičine. S obzirom na prilično strm uspon sa obe strane Krvavca, osim čobana, mali je broj seljana koristio ovaj pravac da stigne u Jelenjaču.

Lijepi do je prostor između Markovog potoka i Polaševine. U njemu se nalazi izvor vode. Polaševina je kosa koja se pruža od Jovanovića štale u Dičini do vrha Krvavca. Krivi do se nalazi između Polaševine i Presedle. U njemu se nalazi izvor čija se voda potokom sliva u Dičinu kod Jelića kamena. Presedla je široka brdska greda preko koje je prelazio put iz Jazišta ka Joviku u Dičini. Ovaj prelaz je napušten pošto je prokopan kolski put oko Presedla i iznad Ljubove vodenice. Pladnište je zapadni deo Krvavca preko kojeg je prelazio put iz sela u Dičinu. Ovim putem su čobani gonili ovce i koze na široke pašnjake po kosama i dolovima Krvavca. Čobani su se na ovom delu zaustavljali i nisu dalje žurili. Ovce su plandvale. Po tome je ovaj kraj dobio naziv Plandište. Vlasin do se sa Krvavca spušta u Jazište. U njemu je izvor koji je narod ranije zvao Svetinja.

Severna strana Krvavca mnogo je pitomija od ostalih strana pa je naseljena i podeljena na privatne posede.

Pogled sa Krvavca ka Rožnju. Može se videti veliki broj osušenih borovih stabala, koji su počeli da se suše na Krvavcu i Trešteniku nakon 2012. godine.

Rožanj (598 m) je planinski masiv na desnoj obali reke Dičine, koji manjim delom pripada Brđanima i Milićevcima, a većim Šaranima. Ispresecan je brojnim potocima između kojih se nalaze veće ili manje kose obrasle šumom. Narod je svima njima dao posebne nazive:

Ridovi ili Zaridovi su zajedničko ime za stenovito područje Krvavca sa leve, i Rožnja sa desne strane Dičine, obuhvatajući i dolinu reke od Jovika do Jelenjače. Jelenjača je prostor oko reke Dičine, na granici Šarana i Brđana. Naziv je dobila po Jelen-kamenu preko kojeg je prelazio stari rimski put. Jelenski potok čini granicu između sela Šarana i sela Brđana. Njime se sliva voda iz čuvenog Crvenog izvora, iz kojeg su pili stari Rimljani, Turci i hajduci, i bezbrojne rabadžije i putnici koji su iz Morave dolazili na savinački sabor i takovski marveni vašar. Crvena prljuša je potes koji se pruža od Crvenog izvora ka Đakovića kućama. Zemlja je crvena pa je po njoj izvor dobio naziv „Crveni“. Čestik je širi pojas Rožnja, između Jelenskog potoka i potoka Kratikosa. Obrastao je gustom (čestom) hrastovom šumom, po kojoj je dobio naziv. Svinjčine ili Orašački svinjci, ispod Miloševića kuća u Rožnju, svojim nazivom kazuju da su bujne hrastove šume Rožnja bile bogate rodom žira i bile stecište više hiljada svinja iz Šarana, Milićevaca, Drenove i drugih sela. Naziv „Orašački svinjci“ potiče iz doba Karađorđa, koji je bio poznati svinjarski trgovac, pa su njegovi ljudi „iz Orašca“ ovde kupovali svinje i držali ih u većem ograđenom prostoru u Rožnju.

Pogled na Šarane i autoput Miloš Veliki

Kratikosa je naziv kose i potoka, koji se spuštaju ka Dičini do Bogetine vodenice. Na donjem delu potoka, blizu vodenice, postoji izvor studenac, koji se zove Česmica. Duboki potok je najduži i najdublji potok u Rožnju. Polazi sa Koviljače, a završava se u Dičini, više Bogetine brane. Svojom dubinom podseća na kanjon neke velike reke i deli planinu Rožanj na dva dela. U njega se uliva Vrani potok. Orlovica je zaravan koja se nalazi visoko iznad Dubokog potoka. Naziv je dobila po orlovima koji su ovde imali svoja staništa i odavde gospodarili nebom iznad Rožnja i Krvavca. Uoči Drugog svetskog rata na visoku Orlovicu doselio se Radoje Živanović, a orlovi su potražili sigurnije mesto za svoja gnezda, u strmoj litici iznad Bogetine brane. Uz Orlovicu se nalazi izvor Drijenje.

Koviljača (603 m), ili Kobiljača, najviši je deo Rožnja, na tromeđi Šarana, Milićevaca i Drenove. Posle Drugog svetskog rata pošumljena je jelovom i borovom šumom, koja je već izrasla i stvara utisak prekrasnog zelenog pejzaža. Ispod Koviljače, sa milićevačke strane, duboko su se razgranali hodnici rudnika magnezita „Šumadija“. Dubrave su pitomiji deo Rožnja, naseljen sa više familija. Početkom 19. veka na ovom prostoru bili su brojni svinjci u bujnoj hrastovoj šumi.

Vis (516 m) je visoko šumovito brdo u Dubravama, kojim se završava područje planine Rožanj. Deo Visa, prema Jokovića potoku, zove se Jasike. U Dubravama se nalazi izvor vode od kojeg počinje Dubravski potok, koji se uliva u Dičinu. Jovik je ravnica pokraj desne obale Dičine, ispod Dubrava. Naziv je dobila po drveću jova, koje u većem broju raste pored reke. Jokovića potok svojim gornjim tokom teče granicom između Šarana i Drenove a potom, između Visa i Treštenika, silazi u Dičinu.

Treštenik (403 m) je dugačko brdo sa desne strane Drenovice, pre njenog ušća u Dičinu. Na njegovoj blagoj padini, sa južne strane brda, u srednjem veku su gajeni vinogradi. U vinogradima je bilo zasađeno puno trešanja pa je po njima brdo nazvano Treštenik, umesto Trešnjevik. Gajenje vinove loze napušteno je početkom 19. veka, a Treštenik je dugo bilo golo brdo. Pošumljen je borovom šumom posle Drugog svetskog rata.

Treštenik slikan sa Krvavca.

Rosulje su plato koji leži sa obe strane reke Drenovice, u njenom donjem toku kroz Drenovu i Šarane. Na uzdignutoj zaravni, pri ušću Drenovice u Dičinu, nalazilo se naselje koje su zvali „Šarena varoš“, za koje se ne zna ni kada je osnovano ni kada je porušeno. Rosulje su dobile naziv po gustoj rosi koja se jutrom dugo zadržavala, a rano predveče „padala“ na njive, livade, voćnjake i šumarke između dve reke. Prstenovac je izvor dobre vode i potes oko izvora. Na ovom izvoru je, po predanju, zastao neki Turčin da se napije vode i odmori. Tu je izgubio prsten sa ruke, pa se razljutio i svoj bes iskalio na čobaninu koji je čuvao ovce oko izvora. Meštani su izvor nazvali Prstenovac. Sa ovoga izvora je 1933. godine odvedena voda do savinačke crkve i škole. Lojov potok je donji deo potoka Rupe koji kroz Ševarice teče u Dičinu. Njegov naziv je, po legendi, usko vezan za Prstenovac. Turčina, koji je na Prstenovcu zlostavljao čobanina, pojurili su razljućeni seljaci, stigli ga i u potoku ubili. Kasnije se saznalo da se Turčin zvao Lojo i da je stanovao u selu Galiču. Njegovim imenom nazvan je deo potoka od mesta događaja do ušća u Dičinu. Ševarice su šumski pojas sa desne strane Dičine, koji većim delom pripada savinačkoj crkvi. Jočića Dičina je područje njiva i livada, s obe strane Dičine, od Prstenovca do Trojanskog broda. Dolovi su manja dolina i širi okolni prostor ispod Ruja i Osoja, na kojima je nastanjeno nekoliko familija iz Šarana. Ispod Miletića kuća nalazi se izvor Stublina. Sa ovog izvora vodu su nosili u zimskom periodu kaluđeri manastira Savinca, koji se nalazio na Glavici. Kalemar je prostor između Dolova i puta Savinac–Ozrića brdo, a proteže se od Torina do Osoja. Zauzima površinu od 12 hektara. Naziv je dobio 1934. godine, kada je sedam zemljoradnika udružilo svoje parcele i na njima zasadilo savremeni voćnjak jabuka i krušaka.

Osoje (561 m) je šumoviti venac koji se prostire od Jočića Dičine do Bara. Njegovim severoistočnim delom, pored Dičine, 1933. godine prokopan je savremeni kolski put od Savinca do Takova.

Glavica (530 m) je brdo iznad savinačke crkve, prekriveno hrastovom i bukovom šumom. Na njemu se nalazio stari manastir Savinac. U vreme Prvog svetskog rata tuda je prolazila linija napada uoči kolubarske bitke.

Marića dolina se nalazi između Glavice i Dolova, Jočića Dičine i Torina. Naziv je dobila po familiji Marić, koja je bila vlasnik ove doline, a imala je kuću na potesu Zebrica, iznad ove doline. Familija Marić više ne postoji u Šaranima. Miloš Marić je umro septembra 1915. godine bez muških naslednika. Torine su u nastavku Marića doline, a između Garišta i Kalemara. Na ovom prostoru bili su ograđeni delovi pašnjaka ili torovi, sa većim brojem ovaca. Kada ovce popasu travu u jednom delu, ograda se pomerala na drugi deo pašnjaka i tako redom. U zimskom periodu ovce su ostajale na tom prostoru, a za hranu su im davani snopovi lisnika, koji su pripremani u ranu jesen, kresanjem zelenih lisnatih grana drveća, koje su se sušile i vezivale u snopove. Garišta su potes sa leve i desne strane starog dela puta, koji sa Savinca vodi pored Kalemara, u Ozrića brdo i Semedraž. Po narodnom predanju ovaj potes se ranije zvao Igrišta. Ona su bila mesto „seoskog sastanka“ na kojem se skupljala seoska omladina na igru, leti i zimi. To su činili sve do sredine 19. veka, kada je Savinac postao mesto okupljanja stanovništva Šarana i Drenove. Ruskovac je dolina sa potokom koji počinje od izvora „Kod lipe“ (Stankića izvor) i proteže se do donjih Baralića, odakle se nastavlja kao Babin potok, do ušća u Dičinu.

Babin potok je produžetak potoka Ruskovca. Njegov naziv je povezan sa narodnim verovanjem i pričama o vampirima. U davno vreme na groblju je sahranjena jedna baba iz Šarana. Ubrzo po sahrani selom je kružila priča da se baba povampirila i da noću luta po selu. Seljaci su, zbog sujeverja i straha, odlučili da joj raskopaju grob i da je probodu glogovim kocem. Kada su je otkopali, iz njenog leša je izletela ptica, koja je više trčala nego letela pa su potrčali za njom niz brdo, stigli je u potoku i ubili je. Od tada se potok Ruskovac u donjem toku zove Babin potok.

Pogled na Klik sa Krvavca.

Šerinac je visoravan na kojoj su smeštene Stankića kuće. Naziv je dobio po Ciganinu Šeru, koji je bio kovač i često dolazio u ovaj kraj da seljacima prodaje svoje proizvode od gvožđa ili da pruža kovačke usluge. Na Šerincu je razapinjao cigansku čergu (šator) i u njoj boravio dok je nalazio kovačka posla. Klik se nalazi u produžetku Šerinca i zauzima mesto u trouglu između potoka Paunovca i Usovine. Duž Klika se smestila familija Milovanović.

Ozrića brdo se prostire od Osoja do sela Semedraž. Njegovim vencem prolazi asfaltni put od Savinca ka Semedražu i Ibarskoj magistrali. Naziv je dobilo po doseljenicima iz Ozrinića kod Nikšića. Sa istočne strane brda teče Jelića potok, koji čini granicu između Šarana i Semedraža. Sa zapadne strane nalazi se potok Paunovac. Na početku Paunovca nalazi se izvot Bakrač, a malo niže od njega je Rosića izvor. Paunovac se uliva u Dičinu u semedraškom polju. Naziv je dobio po Paunu Kostiću, rođenom 1804. godine.

Stanovište je prostor istočno od šaranskog groblja. Na njemu su se nalazile Kaluđerske livade i Popovske njive, što sugeriše da je tu bilo manastirsko imanje i kaluđerski konaci (stanovi). Na Stanovištu se nekad održavao seoski zbor ili sastanak, na kojem je seoski starešina (knez ili kmet) raspravljao sa starešinama domaćinstava o razrezivanju poreza i kuluka, o korišćenju seoskih pašnjaka, o nošenju litija i spremanju ručka za krstonoše. Spasovina se nalazi više Jovanovića i Živanovića kuća prema Krvavcu. Naziv je dobila po Spaseniji, ženi Dmitra Matkovića, koju su zvali Spasa (1843). Na Spasovini je bila kuća Marka Matkovića, u koju se sklonila porodica vojvode Miloša Obrenovića u januaru 1814. godine. U njoj se rodila Miloševa kći Jelisavka–Savka. Kuća se srušila uoči Drugog svetskog rata. Jazište je poljana između Dičine i Treštenika, sa desne strane reke Dičine. Naziv je nastao po jazu vodenice Sretena Matkovića iz Šarana, početkom 19. veka.“

Klima i ekologija

Slap Dičine na Savincu nakon kiše

Klima na području Šarana je umerenokontinentalna. Po podacima s kraja 20. veka najtopliji mesec je jul, dok je najhladniji januar. Srednja količina padavina u toku godine je 800 mm, a snežni pokrivač zadržava se oko tri meseca. Jesen je na ovom području toplija od proleća. Početkom 21. veka globalno zagrevanje, koje utiče na klimu u svim delovima sveta, oseća se i na ovom području. Leta su toplija i suvlja, pa je teže gajiti useve bez navodnjavanja, a zime su sa manje snega. Ističu se 2012. godina, tokom koje je zima bila sa rekordnim padavinama snega, a zatim je leto bilo izrazito suvo bez padavina tokom skoro tri meseca (reka Dičina je presušila po prvi put od kada pamte meštani), kao i 2014. godina sa poplavama koje su zadesile veći deo Balkana (Dičina se izlila u dva navrata).

Okolina Savinca (Šarani i Drenova) odlikuje se čistom atmosferom i smatra se za vazdušnu banju, što pruža velike mogućnosti za razvoj seoskog i banjskog turizma. Najbliži industrijski zagađivači su tek u Gornjem Milanovcu i Čačku, a samo mesto je izolovano brdima sa svih strana tako da štetne materije ovde ne dospevaju. Brda oko reke Dičine su najvećim delom prekrivena gustom listopadnom šumom, a manji deo je prekriven četinarima (pošumljavanje nakon Drugog svetskog rata – Krvavac, Treštenik, Vis), i ove šume doprinose da vazduh na ovom području bude uvek čist. Međutim, sa izgradnjom auto-puta E763, poznatijeg pod nazivom Koridor 11, a koji je slučajno ili namerno trasiran kroz ovaj predeo poznat kao izletište za odmor od gradske buke i zagađenja, sigurno je da će doći do povećanog zagađenja ne samo vazduha, već i reke Dičine u koju će se slivati sva voda sa kolovoza. Uz to, postojaće i konstantna buka od prolazećih vozila. Mesto je takođe bilo pogodno za ljubitelje astronomije – u selu nije bilo ulične rasvete tokom noći (radila je do 23.30), a veliki svetlosni zagađivači (Milanovac i Čačak) dovoljno su daleko da je njihov uticaj umanjen, pa je noćno nebo bilo izrazito tamno. Sa izgradnjom auto-puta i ovo se promenilo, jer je deo oko dva tunela koji se nalaze u ataru sela Šarana konstantno osvetljen, pa je svetlosno zagađenje skoro na nivou gradskog.

Do početka 21. veka nije bilo organizovanog odnošenja smeća sa Savinca, pa su lokalni meštani smeće odlagali na manjim deponijama, po šumama, poljima, kamenolomima, kao i na obale Dičine i Drenovice, što je umnogome kvarilo prelepu sliku savinačkog pejzaža. U reci Dičini je bilo i nekoliko školjki od automobila, a neretko su se mogli videti i razni kućni aparati. Zatim je komunalno preduzeće na Savinac postavilo kontejnere u koje su stanovnici Šarana i Drenove mogli da odlažu svoj otpad, a većina divljih deponija je očišćena. Međutim, i dalje postoji nekoliko deponija koje se ne koriste, ali nisu očišćene.

Hidrografija

Deo mirnog toka reke Dičine uzvodno od mosta na Savincu

Sve vode sa ovog područja slivaju se u reku Dičinu, koja se zatim u Preljini uliva u Čemernicu, pa u Zapadnu Moravu koja je deo crnomorskog sliva. Dičina izvire u podnožju Suvobora, na Dobrom polju, i nastaje od dve rečice – Velike i Male Dičine, koje se sastaju nizvodno u Gornjim Banjanima. Od svog izvora ima 16 levih i 22 desne pritoke, a ukupna dužina reke od izvora da ušća je 35 km. Na savinačkom području prima rečicu Drenovicu i veći broj potoka. Na istom području nalaze se i dve klisure kroz koje protiče – savinačka, duga oko 800 m, i klisura između Rožnja i Krvavca, duga oko 3.000 m i duboka oko 200 m. Strane obe klisure su pitome, i većim delom su obrasle šumom ili niskim rastinjem. U podnožju padina nalaze se veće ili manje plodne površine uz korito reke. Deo toka reke je izmenjen u sklopu projekta izgradnje koridora 11, i na tim mestima reka je kanalisana u kameno korito. I pored činjenice da je Dičina bujična reka, ovo kameno korito je izgrađeno plitko, tako da je na većem delu pretrpelo oštećenja tokom poplava 2014. godine. Tokom istih poplava štete na oranicama oko reke bile su veće nego inače, jer je reka na više mesta bila pregrađena privremenim prelazima za građevinske mašine i kamione, a za protok su ostavljene samo po dve ili tri cevi prečnika 1.000 mm. Nadolazeća voda je većinu ovih prelaza odnela, a na nekim mestima gde joj je tok sužen protok je toliko bio usporen da su nastajala mala jezera. U okolne njive i livade naneta je velika količina kamena i građevinskog materijala. Meštani Šarana znaju da se reka nakon obilnijih padavina izliva, tako da niko od starih meštana nije gradio svoju kuću na njenim obalama. Jedine građevine koje stradaju tokom poplava su vikend-kuće, koje su od druge polovine 20. veka izgrađene u blizini mosta na Savincu.

Preko Dičine se ranije prelazilo gazom, preko brodova ili preko postavljenih bavana. Glavni prelazi bili su Trojanski brod, Vukomanovac, Jazište, ušće Jokovića potoka. Trojanski brod nalazio se na prelazu Dičine između Šarana i Takova, i on je korišćen još u srednjem veku. Vukomanovac se nalazio nizvodno od današnjeg savinačkog mosta i na ovom prelazu Turci su sačekali i posekli kneza Vukomana Savića-Vukomanovića, iz Srezojevaca, i njegovog sina Vojina. Oni su se vraćali iz Brusnice, posle predaje carskog i spahijskog poreza. Po njima je ovaj prelaz dobio naziv. Neki od ovih prelaza postoje i danas, dok su drugi pali u zaborav ili su nestali regulacijom korita reke Dičine tokom izgradnje auto-puta.

Izvori i termomineralne vode

U koritu reke Dičine, uz samu crkvu Svetog Save na Savincu, nalaze se dva izvora lekovite termo-mineralne vode. Izvori su poznati kao izvori Svetog Save, a lokalno su poznati pod nazivima Svetinja i Mlačac. Izdašnost izvora je oko 600 litara u minutu, a temperatura od 20 do 25 °C. Svetinja je bliža levoj obali reke; do 2014. godine uzvodno od izvora, pored buka na Savincu, postojala je mala betonska barijera koja je branila da voda iz reke dospe u izvor, ali je tokom velikih poplava te godine oštećena, tako da se sada voda iz reke uliva u ovaj izvor. Mlačac se nalazi na istom mestu samo na drugoj obali reke. Zahvat vode iz ovog izvora je uređen, a voda se kanališe i u obližnji manji bazen. Analizom je utvrđeno da su ove vode bogate hemijskim elementima:

Savinac tokom leta. Nivo vode održava mala brana. Levo se vidi Mlačac, a desno Svetinja.

Sadržaj vode
Hemijski element	mg/l	Hemijski element	mg/l
Hlor (Cl)	8,5	Litijum (Li)	0,18
Fluor (F)	0,5	Srebro (Ag)	0,0022
Brom (B)	0,05	Bakar (Cu)	0,0015
Barijum (Ba)	0,036	Rubidijum (Rb)	0,066
Aluminijum (Al)	0,047	Cezijum (Cs)	0,22
Gvožđe (Fe)	0,036	Stroncijum (Sr)	0,35
Hrom (Cr)	0,0066	Kalcijum (Ca2+)	85
Nikal (Ni)	0,01	Magnezijum (Mg2+)	54
Mangan (Mn)	0,0066	HCO3	451
Natrijum (Ma)	28	SO2	105
Kalijum (K)	2,3

Voda sa ovih izvora ima nizak sadržaj radioaktivnih elemenata. O izvorima i njihovim lekovitim dejstvima Kale Milovanović je u svojoj knjizi zapisao:
„Prisustvo lekovitih biološko-aktivnih elemenata opredeljuje ovu vodu kao slabosumporovitu-borno-silicijsku, sa sadržajem cezijuma 0,12 do 0,20 mg/l. Rastvor cezijumovih soli, prema medicinskim istraživanjima, doprinosi lečenju oboljenja nervnog sistema i regulisanju krvnog pritiska, a litijum i rubidijum deluju na reumatske i nervne bolesti. Narodno verovanje u lekovitost vode izvora Svetinja potiče iz daleke prošlosti. Izvor se nalazi u udubljenju veće poprečne stene u koritu Dičine, sa koje pada voda i pravi mali vodopad.

Izvor „Mlačac” na Savincu

Narod veruje da voda Svetinje leči očne bolesti, groznicu, grudne i stomačne (katar, žutica, malokrvnost) i druge bolesti. Istog kvaliteta je i izvor Mlačac, uz desnu obalu Dičine. Na ovom izvoru napravljena je manja zaštita od rečne vode i česma za točenje vode. Nekoliko metara dalje je manji bazen, u kojem se leti kupaju deca, a najčešće su u njemu ljudi sa reumatskim tegobama.

Vode iz izvora Savinac, Mlakovac i Brđani slične su u sastavu lekovitih komponenti. Kalijum, litijum i rubidijum su u približnim vrednostima, dok cezijum i stroncijum prave lepezu od Brđana (najniže vrednosti), preko Savinca do Mlakovca. Jugoistočno od ovih izvora nalaze se termomineralni izvori Gornje Trepče, čija je lekovitost nesumnjivo dokazana. Vode Savinca istog su hemijskog sastava sa vodama Gornje Trepče i približnih vrednosti lekovitih komponenti i mineralizacije, sadržaja gasova i dr.”

Predsednik opštine Gornji Milanovac Milisav Mirković je 3. septembra 2014. godine zabranio upotrebu vode sa ovih izvora za piće, nakon analiza koje je 27. avgusta iste godine obavio Zavod za javno zdravlje iz Čačka i ustanovio da je voda „fizičko-hemijski i bakteriološki neispravna”. Istom odlukom za piće je zabranjena i upotreba vode sa izvora „Banja” u Svračkovcima i sa česme pokraj ibarske magistrale u Mlakovcu. Vode su ponovo ispitane u julu 2016. kada je potvrđeno da nisu za piće. Uzrok zabrane vode za piće je povišen nivo arsena, čija je dozvoljena vrednost manja prema novim pravilima.

Rude i minerali

Eksploatacija magnezijum karbonata u Šaranima počela je u prvoj polovini 20. veka.

Šaranski predeo deo je oblasti koja je bogata raznim rudama i mineralima, koji se mogu naći na nekoliko lokacija u Šaranima i Drenovi. Ističe se ruda pirita, koje ima na Ruju i Osoju, antimonita (iz koje se dobija antimon) i garnijerita (za dobijanje nikla). Ove rude prostiru se od Savinca preko okolnih brda do Semedraži, a na tom posetu se mogu naći i oksidi žive, urana i hroma.

Pozamašna nalazišta piroksena su na Ruju (silikati kalcijuma, magnezijuma i gvožđa). Oni se, s obzirom na svoju strukturu i tvrdoću, upotrebljavaju u građevinskoj industriji. Magmatske stene protežu se na potesu od Glavice do Stolica, i one sadrže rude biotit, apatit i dacit, koje su bogate gvožđem, kalcijum fosfatima i kvarcom. Od Livadica ka Galiču su naslage lapora i laporca, koji se koriste u proizvodnji kreča i cementa.

Jugozapadni krajevi sela bogati su magnezitom, koji se koristi u proizvodnji vatrostalnih materijala ili dobijanje čistog magnezijuma. Eksploatacija ovog minerala otpočela je pre Drugog svetskog rata.

Biljni i životinjski svet

Flora

Hrast u Šaranima, zapis star oko 600 godina, posečen pri izgradnji koridora 11

Šaransko područje dom je velikom broju vrsta biljaka rasprostranjenim po listopadnim i zimzelenim šumama, livadama, pašnjacima, voćnjacima i njivama. Ovaj kraj su od davnina krasile guste listopadne šume, koje su bile deo neprekidnog šumskog pojasa koji se prostirao južno od Beograda i zbog toga dobio naziv „Šumadija”. Najrasprostranjenija bila je hrastova šuma, koja je imala veliku ulogu u razvoju stočarstva ovog kraja, a naročito svinjarstva – seljaci su svoje svinje puštali u ograđene torove u šumi u kojima su se one hranile žirom. Planina Rožanj i okolna brda bila su do Drugog svetskog rata prekrivena gustom, pretežno hrastovom šumom, sa stoletnim stablima, ali su je posekli šumari i rabadžije iz okolnih sela za građu o ogrev. Nekontrolisana seča se nastavila i nakon nekog vremena šumoviti predeo pretvorio se u goleti, na koje je počeo da utiče proces erozije i odnosi zemljište. Po završetku rata počelo je organizovano pošumljavanje ovih goleti. U pošumljavanju su učestvovali đaci iz savinačke škole, kao i drugi meštani, a pošumljene su padine Krvavca, Treštenika, Visa i Koviljače. Na pojedinim planinskim potocima izgrađene su i manje brane kako bi se sprečio proces erozije i ublažio uticaj bujičnih poplava nakon većih padavina.

U seoskim šumama i zabranima može se naći dosta vrsta pečuraka

Skoro svi domaćini u selu poseduju i svoje privatno parče šume, koje se u ovim krajevima naziva „zabran”.

U šumama ovog kraja dominira listopadno drveće, a najčešće vrste koje se sreću su: hrast (granica, cer, lužnjak, bjelik), brest (poljski i brdski), bukva, grab, jasen (beli, crni i gorski), lipa (rana i kasna), klen, breza, jasika, topola (bela i kanadska), jablan, jova (crna i bela), vrba (bela, rakita, žalosna), bagrem, glog, leska. U Šaranima se nalazilo i najstarije drvo takovskog kraja, i jedno od najstarijih u Srbiji – veliki hrast zapis, u mestu Rosulje na imanju porodice Markeljić. Prečnik krošnje drveta bio je oko 26–27 m, dok je prečnik samo stabla bio preko 2 metra, a starost mu je procenjena na oko 600 godina. Ovaj zapis posečen je pri izgradnji koridora 11, uprkos žestokom protivljenju meštana i aktivista za očuvanje prirodne sredine. (videti članak Hrast u Šaranima)

U zimzeleno drveće ovog kraja ubrajaju se crni i beli bor i jela, kojima ovde nije prirodno stanište, već su doneti prilikom pošumljavanja. Mogu se naći na padinama Krvavca, Treštenika, Koviljače i delove Rožnja. Od zimzelenih vrsta jedino crvena i obična kleka ovde imaju prirodno stanište. Deo sadnica na padinama okolnih brda osušio se 2012. godine, kada je velika suša zahvatila čitavu Srbiju. U tom periodu javio se i veliki broj šumskih požara, koji su na sreću izbegli Šarane. Jedino je došlo do požara na Trešteniku, prouzrokovanog od strane radnika na koridoru 11 koji su sekli stabla na trasi, a zatim su granje palili. Požar je zahvatio samo manji deo brda.

Lekovito bilje

Šaranski predeo bogat je i lekovitim biljem, koje se malim delom upotrebljava u domaćinstvima, a još manje za komercijalne svrhe (prodaju i stvaranje prihoda). U lekovite biljke koje rastu na ovom području ubrajaju se: angelica, aptovina, bela rada, beli slez, bokvica, bosiljak, bršljan, bulka, bunika, gorocvet, đurđevak, žalfija, kukurek, majčina dušica, maslačak, neven, ruzmarin, hajdučka trava, čičak, čuvarkuća...

Fauna

Brdsko-planinski predeo sela veoma je pogodan za razvoj lova. Od lovne divljači mogu se naći divlji zec, lisica, tvor, veverica, lasica, jež, dok su ređe srne, divlje svinje, kune i vidre. Nekada je u ovim krajevima obitavao i vuk (kojeg su meštani nazivali „kurjak”), ali je nakon Drugog svetskog rata istrebljen.

U okolnim šumama i vrzinama (kojih sa smanjenjem broja stanovnika, nažalost, ima sve više) nastanio se veliki broj vrsta ptica grabljivica i pevačica. U njih se ubrajaju kobac, jastreb, sova, čavka, gavran, kreja, zeba, detlić, slavuj, vrabac, lasta, kos, čvorak, prepelica, jarebica, golub i druge. Ptice se hrane insektima sa livada i njiva, ali povremeno zađu i na useve seljaka. Reka Dičina, njena pritoka Drenovica i ostali potoci koji teku kroz selo dom su vodozemaca i gmizavaca – žaba, zelembaća, daždevnjaka, belouški, a ističu se i dve zmije otrovnice – šaran i poskok, koje obitavaju u kamenjarima Krvavca, Rožnja i ostalih okolnih brda, ali se povremeno mogu naći i u blizini napuštenih domaćinstava i kuća koje ljudi ređe posećuju.

Kaptiranje izvora i izgradnja brane na Dičini u Gornjim Banjanima za potrebe vodovoda u Gornjem Milanovcu, znatno su smanjili količinu vode u Dičini i Drenovici, u kojima ima sve manje ribe. Do polovine 20. veka u reci je bilo dosta ribe, a voda je bila toliko čista da su u njoj obitavali i rakovi. Mnogi izvori u susednoj Drenovi iskorišćeni su za napajanje lokalnih, seoskih vodovoda, pa je dotok vode u rečicu Drenovicu znatno smanjen.

Istorija

Stari Rimljani u takovskom kraju

Pronađen je veliki broj dokaza da je takovski kraj još u dalekoj prošlosti bio naseljen. Rimljani među prvima su eksploatisali prirodne resurse i rudna bogatstva ove oblasti. Iza sebe su ostavili tragove naseobina i rudarskih radova u bližoj i daljoj okolini planine Rudnik.

O boravku starih Rimljana na ovim prostorima svedoče nazivi pojedinih lokaliteta koji se i danas koriste, ostaci puteva, po kojima je rimsko carstvo bilo poznato, rudarskih jama i veliki broj arheoloških lokaliteta. Sredinom 19. veka je u selu Branetićima iskopano 26 komada rimskog srebrnog posuđa (pehara, poslužavnika, tepsija, kotlića, tanjira, kašika) na kojima je ugraviran natpis Simplici. Svo pronađeno posuđe je kvalitetne izrade i ima veliku vrednost. U samom selu Šaranima postoje ostaci rimskog puta, na mestu zvanom Jelen–kamen (podnožje planine Rožanj), na desnoj obali Dičine. Pa ipak, ne postoje pisani dokazi o boravku Rimljana u ovom selu. Postoji legenda koja kaže da su naselja Šarena varoš i Samokov nastali u doba kada su ovde boravili Rimljani. O tome su do kraja 19. veka svedočili ostaci ulica i šljake iz nekadašnje topionice, kao i pronađeni ostaci metalnih vrhova kopalja i starog novca u mestu Rosulje. Takođe se smatra da nazivi pojednih mesta u Drenovi i Šaranima potiču iz tog vremena – Samokov, Rupe, Vrtlog, Usovina, Kalina stena, Ruskovac.

Srednji vek

U leto 1189. godine kroz takovski kraj prošao je deo ogromne vojske krstaša koju je ka istočnim zemljama predvodio nemački car Fridrih Barbarosa. U Šaranima i dalje kruži legenda da su ovu vojsku kod mesta Trojanski brod na Dičini napali „divlji Mađari“, i da je tada krstašima u pomoć pritekao knez Vasilije Vukomanović iz Srezojevaca. Car Fridrih Barbarosa je u znak zahvalnosti Vukomanoviću dodelio titulu „kneza od Levenštajna“ (Lavske stene). Na obali reke Dičine postojala je velika kamena statua troglavog lava (Lavska stena), po kojoj je prelaz preko reke (u narodu se to mesto naziva brod) dobio naziv Trojanski brod. Ovaj prelaz nalazio se na ulazu u Šarane, idući od Takova putem ka Savincu. Prelaz je porušen pri izgradnji koridora 11. Po istoj legendi, susret Nemanjinog predstavnika i zapovednika krstaške vojske koja se kretala dolinom Dičine dogodio se kod mesta Jelenjača, nekoliko kilometara nizvodno od Savinca, a blizu sadašnje granice Šarana i Brđana. Iznad starog puta kojeg su izgradili Rimljani tada je postavljena statua jelena, a ispod nje ploča sa natpisom o tom svečanom susretu. Po toj statui jelena ceo putni prevoj koji danas vodi iz Šarana u Brđane i dalje se zove Jelenjača.

Ostaci tvrđave Ostrvice

Između 12. i 20. veka Srbiju su često napadale strane vojske i horde pljačkaša, koje nisu zaobišle ni rudnički kraj i Šarane. Prvo su ga 1203. opustošili Mađari i Kumani, a zatim su ga 1241. godine opljačkali i Mongoli. Mađari su ponovo krenuli u pljačkanje ovih krajeva 1319. godine, i prodrli su sve do Zapadne Morave, gde ih je sačekala vojska cara Dušana i proterala ih nazad sve do reke Save. U takovskom kraju se nešto mirnije živelo između 1402. i 1427. godine, za vreme vladavine despota Stefana Lazarevića. Nakon njegove smrti, Turci sve češće upadaju i pustoše ove krajeve Srbije, pa je naredni vladar – despot Đurađ Branković – bio primoran da utvrdi gradove u rudničkoj oblasti (Ostrvicu – slika desno, Rudnik i Borač), i da podigne novu tvrđavu na Dunavu kod Smedereva. Izgradnja novih, i obnova postojećih odbrambenih utvrđenja, stavila je narod pod dodatni pritisak, jer je pored aktivnog učešća u odbrani Srbije morao da kuluči i plaća veće poreze. Baš zbog ovih poreza i kuluka tvrđavu Ostrvicu narod je prozvao „grad proklete Jerine“, po ženi despota Đurđa koja je bila strankinja (poreklom Grkinja), i narod je smatrao da je ona odgovorna za svu nesreću koja je narod zadesila u tom periodu. Rudničku oblast sve su češće napadali Turci, i u leto 1483. zauzeli su utvrđenja Borač i Ostrvicu, nakon čega su se povukli, da bi zatim 1454. godine ponovo napali i konačno zauzeli Ostrvicu, Rudnik, i ceo rudnički predeo, u kojem se nalaze Šarani.

Turska okupacija

Turci su ovim krajevima potpuno zavladali 1459. godine, kada prestaje da postoji srpska srednjovekovna država, a od Srbije je napravljen Smederevski sandžak na čijem je čelu bio sandžak-beg, ili miriliva. Ovaj sandžak bio je podeljena na nahije ili vilajete. Rudnička oblast prvo je bila nahija, a zatim od 1684. godine i kaza. Rudnik je bio sedište Rudničke nahije i kaze sve do 1804. godine, kada je porušen, a tada je sedište nahije postala Brusnica. I sela Drenova i Šarani teritorijalno su bili deo Rudničke nahije. Područje ovih sela bilo je brdsko–planinsko i prekrivala ga je gusta šuma, tako da je bilo veoma povoljno za razvoj hajdučije, koja je predstavljala oružani vid otpora turskoj okupaciji nakon propasti srpske države. Hajdučija nije imala za cilj samo oružani otpor, već je imala i socijalni karakter, jer su se prilikom njihovih akcija prikupljala i materijalna dobra koja su bila neophodna za preživljavanje osiromašenog srpskog stanovništva. Glavni putni pravac koji su Turci koristili vodio je od Beograda do Ljiga, a zatim preko Rajca odakle se spuštao u Gornje Banjane, pa dolinom Dičine išao sve do Brezne. U ovom mestu je jedan krak puta vodio u Požegu, dok je drugi krak nastavljao dolinom Dičine, prolazio pored Savinca i od mesta Jelen–kamen se peo preko Rožnja i nastavljao u dolinu Morave i Ibra.

Kako bi stali na put hajdučiji u ovim krajevima, Turci su s početka 16. veka Drenovu proglasili za derbendžijsko selo, i time ga oslobodili određenih poreza i kuluka. Za uzvrat, stanovnici Drenove morali su da održavaju red na putu i brane kolski i pešački saobraćaj od hajduka dolinom reke Dičine sve do planine Rožnja. Imali su zadatak da preuzmu i isprate prolaznike i njihovu imovinu kroz ovaj predeo, i snosili su punu moralnu i materijalnu odgovornost ukoliko bi došlo do napada hajduka na putnike.

Počevši od 1467. godine, Turci počinju da eksploatišu mineralna i rudna bogatstva Srbije, rudu gvožđa na Suvoboru i rudu olova u okolini planine Rudnik. Poslovi u rudniku otpočinjali su 21. marta u godini, a završavali se 8. novembra. U mestu Rosulje, koje danas pripada Šaranima, postojala je livnica metala, a livnice su još postojale u selu Ba i Rudniku. Takođe je postojala i kovačnica u Samokovu, mestu koje se danas nalazi u sklopu sela Drenove. Livnica je korišćena za livenje đuladi za turske topove badaluška, a kovačnica je korišćena za izradu sablji, kopalja i ostalih hladnih oružja.

Prilikom velike seobe Srba rudnički kraj je skoro u potpunosti opusteo, u pojedinim selima nije ostao niti jedan stanovnik. O tome svedoči i popis iz 1718. godine po kome u rudničkoj nahiji ima 38 naseljenih i 56 pustih sela. I stanovnici Šarana i Drenove priključili su se seobi, iako su oni imali mogućnost da se sakriju u guste šumovite predele ovog brdsko-planinskog područja, daleko od glavnih puteva. U vreme seobe Srba, u Šaranima je bilo 25 domova, a u Drenovi 30, dok je prema jednom nepotpunom popisu, nakon seobe, u Drenovi i Šaranima bilo samo po šest naseljenih kuća.

Austrijska okupacija od 1718. do 1739. godine

Velika austrijska vojska sa oko 150.000 vojnika, među kojima je bilo i oko 10.000 srpskih dobrovoljaca, krenula je u proleće 1717. u ofanzivu protiv Turaka. Ova vojska uspela je da zauzme Beograd i Šabac, kao i područje od Drine na zapadu, do Zapadne Morave na jugu i ušća Timoka u Dunav na istoku. U Požarevcu je 21. jula 1718. potpisan mir između dve velike sile, po kojem je Austrija od Turske dobila Banat, Srem i severnu Srbiju sa Beogradom. Granica između Austrije i Turske išla je Zapadnom Moravom do ušća Kamenice, odakle je preko Miokovaca i Družetića išla na zapad do Drine. Samim tim, Drenova i Šarani našli su se skoro na samoj granici. Zbog blizine Drenove i Miokovaca, Drenovce su često zvali „ljudi sa granice“.

Po dolasku u Srbiju, Austrijanci su je podelili na okruge, ili distrikte. O ovom periodu Kale Milovanović je u svojoj knjizi Savinac u takovskom kraju – selo Šarani i selo Drenova zapisao:
„Drenova i Šarani bili su u rudničkom distriktu, koji je bio podeljen na knežine, sa oberknezovima na čelu. Starešine sela bili su seoski knezovi ili birovi. Vojna uprava u austrijskoj „Kraljevini Srbiji“ bila je podeljena na 19 kapetanija. Šarani i Drenova pripadali su Pranjanskoj kapetaniji, koja je imala vojsku od 150 hajduka (Srba), 50 konjanika i 50 pomoćnika (Austrijanaca). Hajduci su bili stražari duž austro-turske granice i brinuli se za bezbednost putnika na putevima, a naročito vojnih kurira, koji su nosili poštu do Beograda i natrag. Austrijska uprava je nametnula razne vrste poreza, zatim kulučenje i ukonačavanje vojske, što je izazvalo veliko nezadovoljstvo seoskog stanovništva. Sve se plaćalo u novcu, izuzev desetaka u žitu. Da bi se sve to prikupilo vršena su nasilja, pljačke i ubistva.

Novi rat između Austrije i Turske počeo je 1737. a završio se 1739. godine na štetu Austrije. Turska vojska je ponovo zauzela Srbiju.“

Šarani u vreme srpskih ustanaka

Karađorđe Petrović, ugledni domaćin iz okoline Orašca i početkom 19. veka jedan od poznatijih ljudi u Šumadiji, dugo je planirao i pripremao ustanak na dahije. Ljudi iz rudničkog kraja imali su želju da se obračunaju sa zulumćarom Selim-agom, koga su još zvali „rudnički bik“, jer je u ovim predelima vršio nasilje, silovanja i pljačku. Narod se odazvao pozivu na ustanak vojvoda Milana Obrenovića iz Brusnice i Milića Drinčića iz Teočina. Odlučeno je da vojvoda Milan krene sa jednom grupom ka Rudniku, dok je vojvoda Milić sa drugom grupom krenuo ka Požezi i Užicu. Tokom marta 1804. godine grupa ustanika koja je krenula na Rudnik uspela je da zauzme utvrđenje koje se tu nalazilo, a koje je zatim zapalila, i protera spahije i ostale Turke iz okolnih sela. Među ustanicima koji su učestvovali u ovom pohodu nalazili su se i Šaranci i Drenovci. Nakon uspeha na Rudniku, ustanici su nastavili bitke protiv Turaka od 1804. pa sve do 1809. godine, stigavši tako sa svojim vojvodom Milanom Obrenovićem sve do Novog Pazara, Sjenice, Prijepolja i Bijelog Polja. Zatim je na čelu ustanika vojvodu Milana zamenio njegov brat, vojvoda Miloš Obrenović.

Vajat kneza Miloša na Savincu

Ostale srpske vojvode predlagale su Milošu da se privremeno sklone u Austriju prelaskom preko Save, ali je on to odbio, i umesto toga prikupio preživele ustanike rudničkog kraja i sa njima se uputio ka Takovu. Usput su se borci odvajali od grupe i ostajali u svojim selima, dok su Šaranci, Drenovci i ostali Takovci raspušteni na ulasku u Takovo, jer je Miloš bio obavešten da ga kod crkve brvnare u Takovu čekaju Turci. Prilazeći crkvi sreo je Serčesmu, turskog zapovednika, i predao mu svoje oružje. Turski zapovednik je primio Miloševu sablju i poslao je veziru Rušid-paši koja je simbolizovala pokornost sultanu, dok je ostalo oružje ostavio Milošu kome je poverio vlast nad narodom. U rudničku nahiju Turci se vraćaju 1813. godine, ali ovog puta ne na Rudnik, koji je razoren, već u Brusnicu, gde je premešteno sedište nahije. Miloš je iste godine svoju porodicu iz predostrožnosti sklonio u selo Rošce u blizini Kablara, a zatim ih 1814. godine vraća u selo Šarane u kuću Marka Matkovića. Kuća se nalazila na Spasovini, na obroncima brda Krvavac. Tokom boravka u ovoj kući, Miloševa žena Ljubica rodila je ćerku Jelisavetu – Savku, 16. marta 1814. godine. S obzirom da se bližio novi ustanak, Miloš je svoju porodicu ponovo premestio iz Šarana u Gornju Crnuću, koja se nalazi na obroncima planine Rudnik, i koja je zabačenija i sigurnija. Kuća Marka Matkovića, u kojoj je boravila Miloševa porodica, postojala je sve do 1935. godine, kada je srušena. Od zaborava ju je sačuvao umetnik Vladislav Titelbah, koji ju je 1881. godine naslikao u tehnici akvarel. U natpisu ispod slike piše: franc. MAISON HABITEE PAR LE PRINCE MILOSHE LE GRAND – CHARANE – „Kuća Miloša Velikog u Šaranima“. Do danas je iz tog perioda opstao samo vajat kneza Miloša, koji se nalazi u dvorištu pored kuće bana Dobrice Matkovića, u blizini savinačke škole (na fotografiji gore desno).

„Takovski ustanak“ – slika Vinsenta Kaclera objavljena 1882. godine.

Teror koji su Turci sprovodili nad srpskim življem od 1813. samo je ubrzao podizanje Drugog srpskog ustanka, 1815. godine, kada su se radi dogovora sa Milošem u Takovu skupili viđeniji ljudi iz cele tadašnje rudničke nahije. Među tim viđenijim ljudima bili su i Simo Baralić, Ilija Matković, Milovan Milovanović i Matije Stankić iz Šarana, ali ni ostali ljudi iz Šarana i Drenove nisu oklevali da se late oružja i ponovo krenu u borbu protiv Turaka. Narod je bio posebno motivisan jer je na čelo ustanika postavljen njihov zemljak, vojvoda Miloš Obrenović, sa kojim su i ranije zajedno vojevali. Na ovom saboru u Takovu formiran je odred ustanika, na čije je čelo Miloš postavio Lazara Mutapa i svog brata, Jovana Obrenovića. Nakon zbora u Takovu, ustanici su se istog dana predveče premestili u Šarane (kako bi izbegli potencijalni napad Turaka), gde je vojvoda Miloš tokom noći održao savetovanje u kući Matije Stankića. Ustanici su sledećeg jutra krenuli starim turskim putem nizvodno pored reke Dičine, preko Rožnja i Rakove, na Ljubić i Čačak, dok se Miloš zaputio ka svojoj kući u Crnuću (odnosno Gružu) i usput podizao narod na ustanak protiv Turske tiranije. U istorijskim knjigama i spisima, koji opisuju Drugi srpski ustanak i njegove vođe, nigde se ne pominje savetovanje koje je održano u Šaranima, a priču o tom događaju su stanovnici sela prenosili sa kolena na koleno.

Ljudi koji su vojevali u oba srpska ustanka (1804. i 1815) bili su obični seljaci, zemljoradnici, koji su u boj nosili sopstveno oružje i bili su odeveni u vlastite seljačke haljine i opanke. Iz većine kuća u Šaranima i Drenovi po jedna ili više muških glava je učestvovala u preko 50 manjih ili većih borbi sa Turcima koje su vođene u periodu između 1804. i 1815. godine.

Balkanski i Prvi svetski rat

U centralnoj Srbiji je početkom 20. veka bilo relativno mirno, sve do objave rata Turskoj 4. oktobra 1912. godine. Srpska vojska postigla je velike pobede u ovom ratu, među kojima se ističu bitke kod Kumanova, Prilepa, na Bakarnom gumnu i pod Jedrenima. Nakon ovih uspeha srpske vojske sa Turskom je sklopljen mir. Međutim, ubrzo nakon toga Bugarska je napala Srbiju, 13. maja 1913. godine. Napadi bugarske vojske ubrzo su potpuno zaustavljeni linijom Bregalnica – Zletovska reka. Iz ovih ratova nije se vratilo oko 30 vojnika iz Drenove i Šarana, koji su svoj život položili za otadžbinu.

Atentat na prestolonaslednika Franca Ferdinanda u Sarajevu, 28. juna 1914. godine, bio je povod da Austrougarska Srbiji objavi rat. Srpski narod se tako ponovo našao na pragu velikih ratnih sukoba, a još se nije ni oporavio od prethodnih ratova na Balkanu koji su u velikoj meri iscrpeli resurse i ljudstvo. Iz Šarana i Drenove u vojnu službu su pozvani svi koji su bili sposobni da nose pušku i ostali koji su mogli da pomognu vojsci van linije fronta. Većina stanovnika ova dva sela našla su se u sklopu Prve armije, čiji je zadatak bio da brani Mačvu, Pocerinu i deo Šumadije. Srpska vojska je bila pritisnuta brojno nadmoćnijim i tehnički bolje opremljenim neprijateljem, pa je morala da se povuče kako bi zauzela bolje strateške položaje za dalju odbranu. Vojska se povlačila sve dublje u Šumadiju, i 29. novembra 1914. godine komanda Prve armije se preselila u Gornji Milanovac. Na čelu armije bio je vojvoda Živojin Mišić, a vojska se razmestila na odbrambene položaje po liniji: Lipe – Tripovac – Kalimanići – Takovo (Osoje) – Šarani (Glavica) – Stolice – Drenovačko osoje – Galič – Vaskova glavica. Topovske baterije armije postavljene su na viša brda na toj liniji, na Tociline, na Glavicu iznad Savinca i na Stolice. Austrijska vojska zaustavila je svoje napredovanje u Takovu, i u naredna tri dana nastalo je zatišje kako bi se vojnici na obe strane odmorili pred nastavak sukoba i popunili zalihe. Vojnicima iz Šarana i Drenove tom prilikom dozvoljeno je da posete svoje ukućane.

Kapetan Dragoslav Milosavljević kod Ostružnice zaustavlja neprijateljski napad.

Nakon trodnevnog odmora, vojvoda Živojin Mišić je doneo odluku da celom vojskom 3. decembra napadne austrijske trupe, pre nego što pristignu pojačanja sa Suvobora. U naredbi Živojina Mišića, između ostalog se navodi: „Neprijatelja valja napadati svuda i na svakom mestu, nigde mu ne dati mira ni stanka dok god ga ne uništimo i ne isteramo iz naše zemlje; treba sad uložiti svu svoju snagu, hrabrost i požrtvovanje, jer je sada nastao zgodan trenutak da tučemo neprijateljske trupe razbacane po našoj zemlji“. Ofanziva je zadobila takav momentum da je za samo dvanaest dana od austrijskih trupa očišćena cela Srbija, sve do Drine, Save i Dunava. Međutim, već sledeće 1915. godine austrougarska vojska je ponovo napala Srbiju i primorala srpsku vojsku na povlačenje ka jugu. Na prostoru Šarana i Drenove je 31. oktobra 1915. godine ponovo organizovana odbrambena linija Osoje – Savinac – Krvavac – Koviljača. Ovu liniju napadala je 17. brdska brigada 19. austrijskog korpusa, a na brdu Krvavcu u Šaranima se i danas ponegde mogu videti manja udubljenja (mada sve teže, jer ih je vegetacija većinom prekrila i izravnjala), koja su ostaci rovova iz kojih je dejstvovala odbrana srpske vojske. Austrijanci su tokom okupacije Srbije pljačkali, maltretirali i internirali stanovništvo, a neki civili su odvođeni u logore bez relevantnog razloga, pod izgovorom da su vojni obveznici, dobrovoljci, komite ili članovi zabranjenih udruženja i društava. Neki vojnici iz ovih krajeva, koji su se borili u ratu, zarobljeni su od strane austrijskih trupa i poslati u austrijske logore Ašah, Braunau, Nežider i druge. Šarani i Drenova su konačno dočekali slobodu 28. septembra 1918. kada je srpska vojska ušla u Gornji Milanovac.

U balkanskim i Prvom svetskom ratu iz Šarana i Drenove nije se vratilo oko 170 ljudi, koji su svoje živote položili za otadžbinu na bojištima Mačve, Kolubare, na Ceru, Suvoboru, širom Šumadije, Kosova, Makedonije, u Albaniji i Grčkoj, i austrijskim i mađarskim logorima. Na severnom zidu savinačke crkve nalazi se velika mermerna ploča sa njihovim imenima i prezimenima. Kale Milovanović je prikupio i dodao ovom spisku imena njihovih očeva, činove u vojsci, datum i mesto smrti. Ceo spisak dostupan je u njegovoj knjizi „Savinac u takovskom kraju: selo Šarani i selo Drenova“ na stranama 49–54. Na ovom spisku su i imena pet palih vojnika iz Ločevaca (obližnjeg sela), kao i dva iz Semedraža. Međutim, i taj spisak najverovatnije nije konačan, a najverovatnije nikada neće ni biti, jer je većina potomaka palih ratnika do sada umrla. Ipak, postoji mogućnost da u nekim vojnim dokumentima iz tog doba postoje dodatni podaci o poginulim borcima iz Šarana. Kale Milovanović je istraživanjem došao do činjenica koje ukazuju na stravične sudbine koje su ljude zadesile tokom ovih ratova. Neretko se dešavalo da se mladi ljudi ožene i odu u rat, i iz njega se kasnije ne vrate, ostavši bez potomstva. Isto tako, dogodio se veliki broj porodičnih tragedija, gde su majke ostajale bez jednog, dva, ili čak tri sina. Ima i više slučajeva da su poginuli otac i sin, a ponekad i otac i dva sina.

Između dva rata

Između dva svetska rata stanovništvo sela uglavnom je nastojalo da obnovi porušeno. Radilo se na izgradnji nove školske zgrade, kako bi se poboljšali uslovi đacima, kojih je tada bilo u velikom broju. Meštani su se trudili i da prošire stare i izgrade nove puteve; u tom periodu izgrađena je nova trasa puta Takovo–Savinac, kako bi se stanovnici Drenove i Šarana povezali sa regionalnim putem koji je išao od Gornjeg Milanovca do Požege.

Tek što je život počeo da se vraća u normalu, ponovo su počele tenzije na evropskom kontinentu. Hitler je 1939. napao Poljsku, a muškarci Šarana su krajem 1940. ponovo mobilisani i otišli da ratuju.

Drugi svetski rat

Napad na tadašnju Kraljevinu Jugoslaviju izvršen je 6. aprila 1941. godine, a u njemu su učestvovale okolne države koje su stale na stranu Hitlera – Bugarska, Albanija, Mađarska, Italija i Austrija. U kopnenom i vazdušnom napadu učestvovalo je 56 nemačkih vrhunski opremljenih i obučenih divizija. Narod iz takovskog kraja krenuo je na ratište dan kasnije, 7. aprila, a u sklopu oformljenih jedinica bilo je i oko 150 boraca iz Drenove i Šarana. Nemci su ka Gornjem Milanovcu napredovali iz pravca Kragujevca, pa su ih srpski vojnici dočekali na Rapaj brdu. I pored snažnog otpora, daleko nadmoćnija nemačka vojska uspela je da nadvlada i uđe u grad 17. aprila 1941. godine.

Većina ratnika iz Šarana se povlačila sa vojskom i krajem aprila 1941. bili su u Makedoniji i Grčkoj. Pojedinci su se vratili svojim kućama, dok je određen broj odveden u ratno zarobljeništvo – logori Džumaja (Bugarska), Solun (Grčka) i Đurđevo (Rumunija). U tim logorima boravili su samo privremeno, a zatim su transportovani u radne logore na teritoriji Nemačke, gde nije imalo dovoljno radne snage jer su se muškarci borili na ratištima širom Evrope. Prilikom transporta iz logora u Rumuniji uspeli su da pobegnu Miloš Tomić i Milisav Milovanović iz Šarana. Ka svom rodnom kraju uputili su se peške, ali do njega nije stigao Miloš, koji je 7. juna 1941. preminuo, i sahranjen je u selu Veliki Sempetar (rum. Sânpetru Mare). Nakon rata njegove mošti prenete su u srpsko vojničko groblje u Temišvaru. Iz Šarana su u zarobljeništvu bili:

Spomenik palim borcima na Savincu

1. Baralić R. Radojica
2. Baralić Lj. Milorad
3. Baralić M. Ratko
4. Baralić Lj. Marinko
5. Baralić Ivko
6. Baralić Živko
7. Baralić Dobrivoje
8. Baralić N. Miodrag, poginuo u zarobljeništvu
9. Belaković Milan
10. Belaković Ž. Spasoje
11. Gavrilović Vladislav
12. Damljanović Ž. Dušan
13. Drinjaković M. Radenko
14. Đoković Đorđe
15. Živanović N. Milisav
16. Živanović R. Aleksa
17. Jelić Lj. Dragoljub
18. Jelić Lj. Živorad
19. Jelić J. Velizar
20. Joković Milorad
21. Jovanović Sekula
22. Jovanović R. Boško
23. Lazović R. Milivoje
24. Milošević D. Maksim
25. Milošević M. Života
26. Milovanović T. Rajko
27. Milovanović I. Miloš
28. Mimović Dragić
29. Markeljić Ž. Obrad
30. Markeljić A. Petar
31. Markeljić Dragoljub
32. Markeljić Radisav
33. Markeljić J. Boško
34. Markeljić M. Radivoje
35. Marjanović M. Dušan
36. Ojdanić Milojko
37. Stankić Jezdimir
38. Tomić V. Dobrosav

Većinom su u zarobljeništvu proveli od 49 do 53 meseca.

Odmah po padu Kraljevine Jugoslavije u takovski kraj počele su da pristižu Srbi - izbeglice iz Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Vojvodine i sa Kosova i Metohije, koji su bežali pred terorom lokalnih naroda. Pored srpskih izbeglica, vozom su pristizali i Slovenci proterani iz Slovenije. Na Savincu su boravili sa porodicama Vasilije Lazarević (Putinci), Janko Droč (Sv. Petar kod Gorice, Italija) i Spasoje Milovanović (Ljubljana).

Iz Šarana je u borbama poginulo 27 vojnika, čija se imena nalaze na spomeniku na Savincu, zajedno sa imenima 38 boraca iz Drenove.

Više o dešavanjima tokom Drugog svetskog rata na Savincu može se pročitati u knjizi Savinac u takovskom kraju – selo Šarani i selo Drenova, na stranama 59–69.

Demografija

Prvi popis stanovništva u ovim krajevima sproveli su Turci oko 1516. godine sa ciljem da se utvrdi broj glava koje će plaćati porez. Samim tim popisane su samo starešine domaćinstava, pa nema podataka o ostalim ukućanima. Takođe, upisano je samo ime starešine, pa nema podataka o prezimenima iz tog perioda. Sledeći popis usledio je 1525. godine, kada je u Šaranima bilo 24 domaćinstva (+1 napušteno):

1. Jovan, sin Dobrivoja
2. Vuk, sin Đurašina
3. Radosav, sin Dobrivoja
4. Petrašin, sin Đurašina
5. Vuk, sin Radosava
6. Jovan, sin Brke
7. Žarko, sin Vlaina
8. Đurađ, sin Radonje
9. Vučina, sin Radmana
10. Milivoje, sin Nenade
11. Petar, sin Nenade
12. Dimitrije, sin Miloša
13. Živko, sin Vuke
14. Radojin, sin Vukoja
15. Radič, sin Nenade
16. Petar, sin Radiča
17. Jovan, sin Radiča
18. Radoš, sin Dobrivoja
19. Miladin, sin Radivoja
20. Cvetko, sin Milašina
21. Srećko, sin Miladina
22. Stanko, sin Srećka
23. Stojan, sin Miladina
24. Vuk, sin Branka
25. Baština Vukasa, nestala.

Nakon ovog popisa Turci su proširili obavezu plaćanja ispendže (ličnog poreza) na muške glave starosti između 7 i 80 godina. Zbog toga je samo tri godine kasnije sproveden novi popis:

1. Knez Pava, sin Radosava i s njim Petar, njegov brat, Rajko, njegov bratučed i Miladin, njegov brat
2. Nikola, sin Dobrivoja, i s njim Radosav njegov brat i Rajko, njegov brat
3. Radosav sin Vukosava, i s njim Vučić, njegov stric, i Radovan, njegov brat
4. Vučić, sin Vukice, i s njim Okrajac, njegov sin i Petak, njegov sin
5. Vuk, sin Đurašina, i s njim Petrić, njegov brat i Rade, njegov bratučed
6. Vuk, sin Radosava, i s njim Dimitrije, njegov sin i Dimitrašin, njegov sin
7. Kumro (?) sin Bogoja, i s njim Ranko, njegov sin, Marko, njegov sin i Petre, njegov sin
8. Milovan, sin Ivana, i s njim Dimitrije, njegov sin i Radovan, njegov sin
9. Živko, sin Vukoja, i s njim Tomaš, njegov sin i Radoš, njegov brat
10. Miladin sin Radivoja, i s njim Cvetko, njegov sin, Vuk, njegov sin i Radojin, njegov unuk
11. Srećko, sin Miladina, i s njim Stanko, njegov sin, Stojan, njegov sin, i Vukan, njegov brat
12. Jovan, sin Marka
13. Rajin, sin Vladislava, i s njim Žarko, njegov sin, Jovan, njegov brat i Miladin, njegov sin
14. Petko, sin Vuksana, i s njim Vuk, njegov brat
15. Vuksan, sin Tome, i s njim Vuk, njegov sin
16. Ranko, sin Ivana i s njim Đura, njegov sin
17. Radoš, sin Šarajina, i s njim Vučina, njegov sin
18. Radič, sin Nenade i s njim Petre, njegov sin i Jovan, njegov sin
19. Radoš, sin Dobrića
20. Vuk, sin Branka

• Rataji:

1. Vuk, sin Vlajka, i s njim Milosav, njegov sin
2. Dobrašin, sin Mihajla
3. Baština Vukasa

Prvi na spisku bio je Pavo, seoski knez, koji je bio obavezan da sarađuje sa turskim vlastima. Posebno su navedena tri rataja. To su bili stanovnici sela bez sopstvene zemlje za obrađivanje, već su radili na imanjima primićura i seoskog kneza.

Sledeći popis turske vlasti sprovele su 1559. godine. Tada je u selu bilo 20 domaćinstava, od kojih su sedam vodile neženje. Neoženjeni su plaćali porez po posebnoj osnovici. Pri ovom popisu selo se prvi put pominje pod imenom Šarani, dok je pri ranijim popisima selo popisivano kao Andranica, Andratnica ili Andretinica. Ni pri ovom popisu nije navedeno prezime domaćina, već samo ime njegovog oca ili majke:

1. Stanko, sin Mirka, na baštini
2. Stepan, sin Mirka
3. Vuk, sin Radosava, na baštini
4. Cvetko, sin Vukašina, na baštini
5. Živko, sin Vukoja, na baštini
6. Žarko, sin Rajina, na baštini
7. Jovan, sin Mrke, na baštini
8. Dabiživ, sin Milovana, na baštini
9. Vuk, sin Đurašina, na baštini
10. Radovan, sin Milašina
11. Strahinja, sin Mrke, neoženjen
12. Vuk, sin Živka, neoženjen
13. Radonja, sin Jovana, neoženjen
14. Radojin, sin Petrije, neoženjen
15. Vuk, sin Vuksana, na baštini
16. Petar, sin Hrve
17. Dragoje, sin Đurašina, neoženjen
18. Milosav, sin Vuka, na očevoj baštini
19. Radošin, sin Milovana, neoženjen
20. Rade, sin Žarka, neoženjen

Iz Šarana se zbog ratova između Turske i Austrougarske tokom 15, 16. i 17. veka veliki broj porodica odselio na područje Panonske nizije, u današnju Rumuniju, Vojvodinu i Mađarsku.

U godinama austrijske okupacije, između 1718. i 1739. godine, Šarani su bili zavedeni kao „hajdučko selo”. Ova sela bila su obavezna da daju pomoćne graničare koji su čuvali granicu sa Turskom. Početkom austrijske okupacije u Šaranima je bilo samo šest naseljenih kuća, da bi se u narednim godinama određeni broj izbeglih porodica vratio na svoja ognjišta. Tada se u Šarane doseljavaju porodice iz Bosne, Hercegovine, Crne Gore i Sandžaka.

Naredni popis stanovništva usledio je skoro vek kasnije, po okončanju Drugog srpskog ustanka, kada je knez Miloš Obrenović naredio popisivanje „haračkih lica”. U Šaranima je 1818. bilo 20 domova i 45 haračkih glava. U tefteru čibuka sačuvan je popis iz 1823. godine, kada se prvi put pored imena navodi i prezime domaćina. Tada je u Šaranima popisano 21 domaćinstvo. U popisu 1825. su pored starešine domaćinstva popisani svi ostali muški članovi. Tada je u selu bilo 26 domaćinstava, a ukupno 81 muška glava. Najmlađi popisani muškarac imao je dve, a najstariji 71 godinu. Pri ovom popisu primetno je da dosta muškaraca srednjih godina ima malu decu. Oni su bili spremni za ženidbu početkom 19. veka, ali su učestvovali u Prvom i Drugom srpskom ustanku, pa su se tek po završetku vojevanja oženili. Dosta njih oženilo se posle 30. godine života, što je za to vreme bilo poprilično kasno.

Sledeći popis, prvi u novoj srpskoj državi, sproveden je 1834. godine. Tada je u selu bilo 206 stanovnika — 105 muškaraca i 101 žena, u 33 kuće. U ovom popisu nisu posebno navedena imena i prezimena stanovnika, ali se iz popisa spahijskih prihoda za istu godinu vidi spisak domaćina po kućama:

1. Simeun Baralić
2. Petar Belaković
3. Joko (Jovan) Babić
4. Nasta, udovica
5. Sreten Matković
6. Dmitar Ilić
7. Vasilije Živanović
8. Teodor Milovanović
9. Milovan Jelić
10. Jovan Markeljić
11. Petar Markeljić
12. Đorđe Matković
13. Mijailo Leposavić
14. Risto Marjanović
15. Nikola Marjanović
16. Mijailo Marjanović
17. Nikola Jelić
18. Paun Kostić
19. Lazar Stankić
20. Damljan Borišić
21. Petar Rosić
22. Miloš Mimović
23. Miloje Mimović
24. Stevan Mimović
25. Milutin Baralić
26. Đorđe Baralić
27. Mileta Jelić
28. Pavle Jelić
29. Lazar Jočić
30. Jovan Jočić
31. Đorđe Jelić

Prvi detaljan popis u Šaranima je sproveden 1863. godine. Tada su popisani ne samo svi članovi domaćinstava, već i zemljište i kulture koje su uzgajane, zgrade, vrednost cele imovine i mesečni prihod domaćinstva. Prema ovom popisu selo je imalo 56 kuća sa 276 stanovnika — 157 muških i 119 ženskih. Ukupna vrednost nepokretnosti sela bila je 2.364 carska dukata, dok je mesečni prihod svih domaćinstava zajedno bio 235 talira. Starešine domaćinstava tada su bile:

1. Stevan Markeljić
2. Jakov Marjanović
3. Paun Baralić
4. Đorđe Jelić
5. Matija Damnjanović
6. Andrija Baralić
7. Marko Marić
8. Milan Kostić
9. Stevan Kovačević
10. Dimitrije Mimović
11. Đorđe Mitrović
12. Miloš Marić
13. Pantelija Milovanović
14. Stevan Baralić
15. Mladen Lazović
16. Milan Živanović
17. Petar Ilić
18. Vuk Jelić
19. Todor Tomić
20. Vitor Marković
21. Stevan Damnjanović
22. Lazar Miletić
23. Janićije Kovačević
24. Pava, žena Janićijeva
25. Teovan Stevanović
26. Aleksandar Milovanović
27. Pavle Marjanović
28. Milivoje Markeljić
29. Vasilije Stankić
30. Vasilije Stevanović
31. Jovan Baralić
32. Jovan Miletić
33. Jakov Markeljić
34. Petar Belaković
35. Maksim Ristović
36. Jovan Markeljić
37. Josip Matković
38. Simeun Marković
39. Živko Marjanović
40. Teodor Milovanović
41. Matija Matković
42. Nikola Marjanović
43. Živko Živanović
44. Milan Mimović
45. Gavrilo Baralić
46. Nikola Baralić
47. Marko Matković
48. Milan Jovanović
49. Milan Proković
50. Savko Damjanović
51. Stevan Baralić
52. Periša Živanović
53. Milutin Tomić
54. Jovan Damjanović
55. Kosta Markeljić
56. Jeremija Kovačević

Do kraja 19. veka bilo je još nekoliko popisa stanovništva. Prema popisu od 14. juna 1884. Šarani su imali 70 kuća sa 403 stanovnika — 213 muškaraca i 190 žena. Zanimljivo je da je u popisu navedeno i da je bilo 11 pismenih lica (2,73%) — 10 muškaraca i 1 žena. Najbliža škola u to doba bila je u Gornjem Milanovcu ili u Ljutovnici, pa su se roditelji teško odlučivali da decu šalju peške na tako dalek put.

Prvi popis u 20. veku bio je 1910. godine, kada je selo imalo 98 domaćinstava i 627 stanovnika — 329 muškaraca i 298 žena. Poslednji popis 20. veka, sproveden 1991. godine, beleži 131 domaćinstvo sa 340 stanovnika — 173 muškarca i 167 žena.

Danas (popis iz 2011) u naselju Šarani živi 241 stanovnik. Prema popisu iz 2002. godine prosečna starost stanovništva iznosi 49,2 godina (48,4 kod muškaraca i 50,0 kod žena); u naselju ima 136 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,53.

Ovo naselje je najvećim delom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine).

Demografija Godina Stanovnika 1948. 823 1953. 807 1961. 697 1971. 560 1981. 460 1991. 342 334 2002. 344 344 2011. 241

Etnički sastav prema popisu iz 2002.‍
Srbi			336	97,67%
Jugosloveni			4	1,16%
Hrvati			1	0,29%
nepoznato			1	0,29%

Stanovništvo prema polu i starosti

	m			ž
?	3			3
80+	6			12
75—79	9			11
70—74	20			17
65—69	17			25
60—64	14			15
55—59	9			13
50—54	8			11
45—49	8			7
40—44	10			10
35—39	8			10
30—34	10			4
25—29	6			14
20—24	7			5
15—19	6			6
10—14	6			5
5—9	10			10
0—4	3			6
Prosek :	48,4			50,0

Domaćinstva

Broj domaćinstava prema popisima iz perioda 1948—2002. Godina popisa 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991. 2002. Broj domaćinstava 158 163 168 162 159 131 136

Broj domaćinstava po broju članova prema popisu iz 2002. Broj članova 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 i više Prosek Broj domaćinstava 43 48 15 13 6 7 1 1 0 2 2,53

Stanovništvo staro 15 i više godina po bračnom stanju i polu

Pol	Ukupno	Neoženjen/Neudata	Oženjen/Udata	Udovac/Udovica	Razveden/Razvedena	Nepoznato
Muški	141	29	100	10	2	0
Ženski	163	22	99	38	3	1
UKUPNO	304	51	199	48	5	1

Stanovništvo po delatnostima koje obavlja

Pol	Ukupno	Poljoprivreda, lov i šumarstvo	Ribarstvo	Vađenje rude i kamena	Prerađivačka industrija
Muški	50	17	0	0	16
Ženski	35	13	0	0	9
UKUPNO	85	30	0	0	25
Pol	Proizvodnja i snabdevanje	Građevinarstvo	Trgovina	Hoteli i restorani	Saobraćaj, skladištenje i veze
Muški	2	2	1	0	4
Ženski	0	0	1	0	6
UKUPNO	2	2	2	0	10
Pol	Finansijsko posredovanje	Nekretnine	Državna uprava i odbrana	Obrazovanje	Zdravstveni i socijalni rad
Muški	0	1	1	1	3
Ženski	0	0	1	2	2
UKUPNO	0	1	2	3	5
Pol	Ostale uslužne aktivnosti	Privatna domaćinstva	Eksteritorijalne organizacije i tela	Nepoznato
Muški	1	0	0	1
Ženski	0	0	0	1
UKUPNO	1	0	0	2

Familije

O poreklu šaranskih familija podatke je prikupio Petar Markeljić, a od njega ih je preuzeo Milenko Filipović i objavio u svojoj knjizi.

Baralići su potomci Dmitrovića, a ovi su se doselili iz sela Kuta kod Orahova (tadašnja istočna Crna Gora). Pripadali su srpskom plemenu Kuča. Dmitrovići su se odlučili na seobu na sever iz svog rodnog kraja, verovatno zbog krvne osvete. Stigli su do Bara kod Kolašina, gde su se malo zadržali i odlučili da prezime promene u Baralije ili Baralić. Nastavili su seobu ka Srbiji i usput se delili. Deo je ostao u Donjoj Krvavici (Guča), dok se ostatak nastanio u Šarane i Majdan. U Šarane su stigli sredinom 18. veka, kada selo nije bilo gusto naseljeno jer se dobar deo stanovništva odselio na sever u seobi 1690. godine. Baralići su zauzeli zemlju oko izvora Bakrač (između Šerinca i Ozrića brda), dok se jedan deo familije stacionirao između Babinog potoka i Krvavca. Kum Baralića bio je Stefan Radosavljević – Šegović iz Klatičeva. Zbog velike familije, svaki ogranak imao je svog kuma. Krsna slava Baralića je Nikoljdan (19. decembar).

Živanovići su se doselili iz Huma u Hercegovini. Iz pisanih dokumenata prezime se prvo vezuje za ime Živana Dmitrovića, kojeg su svi znali kao Živana Matorog, kako je i upisan u spisak poreskih glava. Rođen je 1754. a umro pre 1831. godine, jer ga nema na spisku poreskih glava iz te godine. Oženio je udovicu Nikole Jovanovića iz Semedraži, koja mu je 1815. rodila sina Vasilija. Prihvatio je i dvojicu njenih sinova iz prvog braka (Nikoline potomke) — Milovana i Stevana. U znak zahvalnosti, njih dvojica uzeli su Živanovo ime za svoje prezime koje se pojavljuje u narednim popisima. Milovanovi potomci su kasnije ipak vratili prezime Jovanović, po svom dedi iz Semedraži, dok su Stevanovi i Vasilijevi potomci osnovali familiju Živanović. Živanovići su zauzeli potes ispod istočne padine Krvavca. Porodični kum Živanovića bio je Stevan Obradović iz Drenove. Krsna slava ove familije je Mratindan (24. novembar).

Jovanovići — Kako je prethodno navedeno, udovica Nikole Jovanovića iz Semedraži udala se za Živana Dmitrovića. Nikolini sinovi, Milovan i Stevan, preuzeli su očuhovo ime za svoje prezime u znak zahvalnosti što što ih je odgojio i prepisao im deo zemlje. Milovan je sa ženom Tajsijom imao pet sinova i tri ćerke. Sinovi su, iz nepoznatog razloga, uzeli prezime svog dede Nikole — Jovanović. Tako je osnovana familija Jovanović u Šaranima. Kuće Jovanovića nalaze se na severoistočnim padinama Krvavca, dok su kuće potomaka Dragića Jovanovića u blizini Babinog potoka. Porodični kum familije bio je Janićije Perišić iz Brđana, sa potomcima. Krsna slava Jovanovića je Đurđevdan (6. maj), sa izuzetkom Dragića Jovanovića s potomcima, koji je došao kod žene u kuću pa je preuzeo da slavi krsnu slavu Baralića — Nikoljdan.

Ljubinko Jelić, srpski ekonomista, arhitekta i pesnik, poreklom je iz Šarana.

Markeljići su se u Šarane doselili u drugoj polovini 18. veka, oko 1780. godine, iz Leška u opštini Leposavić. Petar Markeljić navodi da su se Markeljići doselili iz Banjaluke u Bosni, krajem 18. veka, ali se ovi podaci ne podudaraju sa spisima koji su opstali. U selo su se, po tim spisima, doselila dva Markeljića — Marko i Stevan. Obojica su imala po dva sina, koji su začetnici ove familije u Šaranima. Kum Stevanovih potomaka bio je Petar Vučićević (Popović) iz Takova, sa potomcima, dok je kum Markovih potomaka bio Arsenije Filipović iz Ljevaje. Krsna slava Markeljića je Aranđelovdan (21. novembar).

Milovanovići su se u Šarane doselili oko 1700. iz Hercegovine i spadaju u prve doseljenike na ovo područje. Došao je Mihailo koji imao dva sina Nikolu i Milovana. Milovan je imao tri sina Teodora, Jovana i Panteliju. Naselili su se u Ševaricama, Ključu i na prostoru od Savinca do Osoja. Kum familije bio je Petar Nenadović iz Takova (kasnije se preselio u Ljig). Milovanovići slave Đurđic (16. novembar).

Jelići su se u ove krajeve doselili oko 1630. godine iz istočne Hercegovine, kao i Milovanovići. Pripadali su Ozrinićima, pa su ceo potes Šarana gde su se naselili nazvali Ozrinića brdo. Kasnije je to skraćeno u Ozrića brdo. Kum familije bio je Blagoje Mijatović iz Takova sa potomcima — Blagojevićima. Krsna slava Jelića je Đurđic.

Miletići potiču od Milete Jelića. Mileta se rodio 1789. godine, imao je tri sina koji su ime svog oca uzeli za prezime i tako osnovali familiju Miletić. Kum i krsna slava isti su kao kod Jelića.

Kovačevići potiču od Simeuna Jelića, koji je bio poznat kao Simeun Kovač. Rodio se 1776. godine i imao šest sinova koji su za svoje prezime uzeli nadimak svog oca i osnovali familiju Kovačević. Kum Kovačevića bio je Proko Stefanović iz Beršića, a krsna slava im je Đurđic, kao kod Jelića.

Dobrica Matković, najpoznatija ličnost iz istorije Šarana

Matkovići su jedna od najstarijih familija u Šaranima. Među prvima su se doselili u ove krajeve, a o njihovom poreklu postoje dve priče — prema prvoj potiču sa severoistoka Crne Gore, iz plemena Vasojevića, a prema drugoj su došli iz okoline Gacka u Hercegovini. Početkom 19. veka, u vreme srpskih ustanaka protiv Turaka, u Šaranima su bile dve kuće Matkovića — Marka i Ilije. Ilijini potomci uzeli su očevo ime i osnovali familiju Ilić, koja se kasnije ugasila. Porodični kum Matkovića bio je Ilija Žižović iz Leušića, a slave Đurđevdan.

Marjanovići su po predanju najstarija familija Šarana. Na ovim prostorima boravili su još u srednjem veku. Pri velikoj seobi Srba 1690. deo Marjanovića izbegao je u Vojvodinu, a trajno su se naselili u selu Bavanište. Kum ovoj familiji bio je Milisav Kovačević iz Takova, a krsna slava im je Nikoljdan.

Lazovići su se doselili iz Foče u Hercegovini. Odatle su se braća blizanci – Gavrilo i Mijailo Jočić, doselili krajem 18. veka nakon što su ubili nekog Turčina. Gavrilo je 1805. dobio sina Lazara – Laza, koji je bio cenjen i poznat i van granica sela. U Lazovića dolu izgradio je lepu kuću u tradicionalnom srpskom stilu, jednu od najvećih u zapadnoj Srbiji tada. Kuća je stavljena pod zaštitu kao spomenik kulture, ali se o njoj niko nije brinuo i ona se početkom 21. veka urušila. Lazovi potomci su po ocu uzeli prezime Lazović. Kum Lazovića bio je Blagoje Mijatović iz Takova sa potomcima — Blagojevićima. Krsna slava ove familije je Aranđelovdan.

Stankići su došli iz sela Skakavca kod Berana. Morali su da se dosele iz rodnog kraja jer je njihov predak, Stanko, ubio Turčina, pa je zato pobegao u Srbiju. Stankići su se naselili blizu potoka Paunovca, a kasnije se deo odvojio i napravio domove na Šerincu. Kum familije Stankić bio je Maksim Marković iz Grabovice, a krsna slava im je Nikoljdan.

Tomići — Toma Stankić učestvovao je u ustancima i zbog toga se kasno oženio. Sa ženom Rosom imao je tri sina: Petra, Pavla i Antonija. Rosa je ostala udovica dok su joj sinovi još bili mali. Bila je sposobna žena i uvažavali su je svi u selu, a zvali su je „Rosa udovica”. Pavle i Antonije su uzeli očevo ime za prezime i tako osnovali familiju Tomić. Kum i krsna slava isti su kao kod Stankića.

Rosići — Treći sin Tome i Rose Stankić, Petar, imao je samo osam godina kada je ostao bez oca, pa mu je majka bila veoma bitna figura u životu. Zato je njeno ime uzeo za svoje prezime i osnovao familiju Rosić. Petar Rosić bio je prvi predsednik savinačke opštine. Krsnu slavu Rosići su zadržali od familije Stankić.

Damljanovići su se doselili iz Osatice, mesta između Srebrenice i reke Drine. Prvo su se naselili u Trbušane. Damnjan Borišić, prvi predak Damljanovića na ovim prostorima, se sa oko 37 godina doselio u Šarane 1810. godine. Njegovi potomci preuzeli su očevo ime i osnovali familiju Damljanović. Njihovi rođaci u Trbušanima zadržali su prezime Borišić.

Mimovići su došli iz Ibarskog Kolašina na Kosovu i Metohiji i nastanili se u donjem delu Ozrića brda. Kum familije bio je Janićije Petrović (Kovačević) iz Kalimanića, a krsna slava im je Jovanjdan (20. januar).

Ristovići — Risto Savić bio je sin Sava Mimovića, iz familije Mimović i imao je tri sina. Oni su za svoje prezime uzeli očevo ime i osnovali familiju Ristović.

Miloševići — Miloš Mimović rođen je 1789. i imao je sinove Nikolu i Jeremiju. Nikola je očevo ime uzeo za prezime i smatra se osnivačem familije Milošević. Nikolin sin Bogeta bio je vlasnik nadaleko poznate vodenice, koju su i nakon njegove smrti nazivali „Bogetina vodenica”, a predeo u njenoj neposrednoj blizini i danas se naziva „kod Bogetine vodenice”. Kum Miloševića bio je Janićije Kovačević, a kada je on preminuo za kuma su uzeli Sava Matkovića. Krsna slava im je ostala od Mimovića — Jovanjdan.

Belakovići — U Šarane se početkom 19. veka iz okoline Bijeljine doselio Jovan Jevtović. Lokalni stanovnici su mu dali nadimak Bjelak. U svoju kuću u Rosuljama je još kao malog dečaka doveo Metra Minića. Jovanovi sinovi su mladi umrli, pa je posinio Petra koji je uzeo prezime Belaković. Kum im je bio Jevto Marjanović iz Brusnice, a krsna slava im je Đurđevdan.

Jokovići — U Šarane se zajedno sa Jovanom Jevtovićem – Bjelakom doselio i Jovan – Joko Babić. Njegovi potomci su očevo ime uzeli za svoje prezime i osnovali familiju Joković. Hristina Joković rodila je prve trojke u Šaranima — Teodora, Sretena i Milenka, koji su, nažalost, još kao bebe umrli. Kum i krsna slava familije isti su kao kod Belakovića.

Šljivići su došli u Šarane iz sela Kušića kod Ivanjice. Milisav Šljivić bio je sveštenik savinačke crkve od 20. juna 1872. kada se doselio pa sve do svoje smrti 1887. godine. Milisav je sa sobom doveo brata Mijaila i dao mu deo imanja. Njegovi unuci — Božidar i Živorad, odselili su se iz Šarana. Božidareva ćerka Danica Šljivić-Todović poslednji je potomak koji nosi prezime ove familije.

Đokovići su poreklom iz susednih Milićevaca. Aleksije – Leko Markeljić doselio se sa rodnog imanja na tromeđu Brđana, Šarana i Milićevaca, gde je raskrčio šumu i sebi napravio kuću. To se lokalnim familijama nije svidelo, pa su unajmili dva hajduka da ga oteraju; oni su 25. juna 1901. ubili Leka u njegovom dvorištu. Lekova kći Julka udala se za Milivoja Đokovića i dovela ga u kuću svog oca, pa je tako nastala familija Đoković u Šaranima. Krsna slava Đokovića je Aranđelovdan.

Stefanovići su iz Pridvorice kod Čačka. Tihomir Stefanović oženio se udovicom Radomira Marjanovića iz Šarana, Darinom. Njegov sin Aleksa rodio se u Šaranima 1910. godine, a kasnije se preselio u Gornji Milanovac gde je radio kao lekar u bolnici do smrti 1983. godine.

Drinjakovići su poreklom iz susednog Takova. Radenka Drinjakovića posinio je Milorad Jelić iz Šarana, koji nije imao dece. Radenkovi potomci su se odselili iz Šarana.

Ojdanići su iz sela Ravni na Zlatiboru. Ljubinka, ćerka Obrena i Radojke Živanović, udala se za Milojka Ojdanića iz Ravni i dovela ga u očevu kuću. U toj kući živeli su njihovi potomci do kraja 20. veka kada se Rade Ojdanić odselio u Čačak.

Seoske opštine

Šarani su tokom srednjeg veka pripadali župi Crna Gora srpske srednjovekovne države. Kada su Turci zauzeli ove prostore, Šarani su pripali Rudničkoj nahiji, koja je bila deo Smederevskog sandžaka. Za vreme austrijske okupacije (1718–1739) Šarani su pripadali Pranjanskoj kapetaniji, koja je bila deo Rudničkog distrikta.

Po okončanju Drugog srpskog ustanka Šarani su u novoj organizaciji pripali Brusničkoj ili „Lazićevoj” knežini (po knezu Jovanu Laziću). Selima je tada upravljao seoski kmet, kojeg su meštani birali na seoskom zboru. Kmet je kao znak vlasti i časti nosio kmetovski štap, obično napravljen od drenovog drveta. Kada bi se izabrao novi kmet sela, stari bi mu prišao, poljubio ga i čestitao mu, a zatim bi mu predao kmetovski štap. Prvi kmet Šarana po završetku Drugog srpskog ustanka bio je Simeun - Simo Baralić, kojeg je nasledio sin Ilija, a ovoga Petar Rosić.

Kada je 1838. godine donet novi ustav Kneževine Srbije, došlo je do nove podele teritorije države na okruge i opštine. Čelnici manjih sela dobili su zadatak da se sa susednim selima dogovore o formiranju zajedničkih opština. Tada su se predstavnici Takova i Šarana dogovorili da oforme jednu opštinu. Drenova je pritom sa selima Beršići i Ločevci oformila drugu opštinu. Glavni razlog ovakve podele bila je reka Dičina na kojoj nije bilo mosta, pa je često i po nekoliko dana bilo nemoguće preći je. U to vreme Šarani su imali 30 kuća sa 36 poreskih glava, dok je Takovo imalo 44 kuće sa 48 poreskih glava. Odlučeno je da sedište opštine bude kod crkve na Savincu, i da se novoformirana opština zove „Šaranska”. Na Savincu je podignuta zgrada opštinskog suda. Ovaj sud imao je ovlašćenje da ljude kazni sa tri dana zatvora, pa je pored zgrade napravljena apsana (zatvor) od drveta. Tu su najčešće zatvarani oni koji nisu postupali po naređenju seoskog kmeta. Prvi predsednik opštine bio je Petar Tomić (Rosić) iz Šarana.

Šaranska opština postojala je do 1866. godine, kada je preimenovana u „Takovska”. Sedište te nove opštine i dalje je bilo na Savincu, a ona je postojala sve do 10. marta 1890. godine, kada su se Šarani odvojili i sa Drenovom formirali „Savinačku” opštinu.

Arhiva koja se nalazila u opštinskoj zgradi na Savincu spaljena je 20. septembra 1941. godine od strane komunista.

Školstvo

Opismenjavanje naroda Šarana prvo se vezuje za manastir Savinac. Početkom 19. veka u Srbiji uopšte je bilo vrlo malo pismenih ljudi. U celom rudničkom okrugu je 1839. bilo dve škole sa dva učitelja i 46 đaka. U starim zapisima može se naći da su na Savincu između 1804. i 1842. godine držani tečajevi pismenosti, a u opismenjavanju naroda isticao se iguman manastira Savinca od 1830. do 1839. godine — jeromonah Gedeon Jurišić. Njegovi učenici odlazili su u škole u drugim selima, gde su uspešno polagali ispite. I pored ovih tečajeva, broj pismenih u selu bio je relativno mali sve do pred kraj 19. veka. Jedan od pismenih ljudi iz tog perioda je Matija Matković, koji je u više navrata bio kmet sela i predsednik savinačke opštine.

Pošto u selu nije bilo škole, đaci su bili primorani da peške idu do osnovne škole u Brusnici ili Ljutovnici, ali je mali broj roditelja bio voljan da svoju decu pusti na tako dug put. Po popisu stanovništva iz 1874. godine u Šaranima je bilo samo četiri pismena meštanina. Iako je većina bila nepismena, pojedini su znali svojeručno da se potpišu, a znali su ona slova koja su im bila u imenu i prezimenu. Svojeručni potpis je u to vreme bio stvar prestiža, što se može videti iz zapisnika zborova građana. Na tim zapisnicima se pored imena nepismenih stavljao krstić, dok su se oni koji umeju, često veoma sporo, svojeručno potpisivali.

Prvi pisani zahtev za gradnju škole meštani Takova, Drenove, Ločevaca i Šarana zajedno su 10. avgusta 1869. uputili Ministarstvu prosvete i crkvenih dela. Četiri meseca kasnije, 9. januara 1970, u Šaranima je održan zbor građana na tu temu, na kojem su meštani svih sela potvrdili želju da se škola izgradi. Zapisnik je 13. januara 1870. prosleđen Ministarstvu prosvete sa propratnim pismom u kojem se navodi da otvaranje škole ne bi umanjilo broj đaka u postojećim školama, a da bi broj učenika u novoj školi bio veći od minimuma propisanog zakonom. Usledio je pozitivan odgovor iz Ministarstva, u kojem se zahteva da se pored zgrade obezbede „ugodne i jake skamije, dve table, tri sake stolica, jedan stol, orman, sve potrebne mape, azbučna štica, školski protokoli, sahat, slika Svetog Save, sekira, vatralj i drugo”. Pored toga, navedeno je i da pod škole mora biti podaščan, a ne ciglani, i da se blizu škole obezbedi prostor za baštu „od najmanje čitavog dana oraće zemlje”. Pošto opština nije imala sopstvenog zemljišta za podizanje školske zgrade, obratila se Konzistoriji užičke eparhije sa sedištem u Karanovcu (Kraljevu) da se škola podigne na delu crkvene zemlje, što je odobreno. Međutim, radovi na izgradnji škole obustavljeni su sve do 1880. jer su usledili ratovi sa Turskom 1876. i 1877/1878. godine.

Stara školska zgrada izgrađena oko 1960.

U februaru 1880. drenovačka i takovska opština izrazile su želju da od savinačkog sveštenika Milisava Šljivića otkupe kuću i adaptiraju je za održavanje nastave. Okružno načelstvo je 3. jula iste godine obavestilo nadležno ministarstvo o tome da je od popa Milisava kupljena kuća i da se traži postavljanje učitelja. Pošto dugo nije bilo odgovora, predstavnici dveju opština su 7. septembra 1880. ministru prosvete uputili pismo sa obrazloženjem za kupovinu popove kuće. Odgovor je stigao 23. septembra. U tom pismu navedeno je više razloga zbog kojih popova kuća nije pogodna za školu, čak i uz dodatne prepravke. Meštani su ovakvim odgovorom bili veoma nezadovoljni i Ministarstvu odgovorili podužim pismom, u kojem se između ostalog navodi:

Ne znamo je li g. Ministar imao u vidu oskudnost naroda kako u (h)rani tako i u novcu i da ove dve opštine sastojaće se iz 22 poreskih glava dugo vremena neće imati više dece za školu od 25 do 40 i da nismo u stanju podići školu po planu koji valja odma i platiti, a ovoj nam je kući rok plaćanju za jednu i po godinu tako da narod između danaka davajući osetiti neće... Crkva nam ne služi nikakvog praznika, jer nema ko da pomaže svešteniku, onaj ko je do sada pomagao i znao nešto ostario je i obnevideo je, a i nema mu se otkud da plaća. Škola ljutovnička najbliža zatvorena je zbog slabosti, deca čekajući ovu školu sva izostala su, dakle žalosno i jeste: valjda je Takovo samo jednom srećno bilo pa više nigda.

Sveštenik Milisav Šljivić takođe je pisao Ministarstvu, moleći ministra prosvete da usliši želju meštana ovih sela, a pritom se žaleći na rad okružnog načelnika koji se otvoreno protivio izgradnji škola u rudničkom okrugu. Na kraju je ministar prosvete u pismu od 26. januara 1881. odobrio privremeno otvaranje škole, navodeći da je rok za prepravke kuće avgust iste godine. Za učitelja savinačke škole postavljen je Srećko Đurić, učitelj iz osnovne škole u Vrčinu. Radovi na adaptaciji zgrade su kasnili zbog spora sveštenika Šljivića sa članovima opštinskog suda, pa je učitelj Đurić u oktobru 1881. godine postavljen za učitelja drugog razreda škole u Gornjem Milanovcu.

Narod je na kraju uvideo da im popova kuća ipak neće biti trajno rešenje. Uz to, kralj Milan Obrenović je pri poseti Čačku februara 1882. nagovestio da će u Takovu izgraditi školu kao svoju zadužbinu. Takovci su zbog toga odustali od akcije za podizanje savinačke škole, a ostala tri sela nisu imala dovoljan broj poreskih glava da je sama izgrade. U martu 1883. godine Ministarstvo prosvete objavilo je odluku da se u blizini takovske crkve izgradi škola. Na Cveti iste godine kralj Milan je posetio Takovo i tada potvrdio želju da on podigne školu. Po povratku u Beograd, 14. maja uputio je pismo ministru prosvete Stojanu Novakoviću da se škola izgradi, a da će kralj snositi sve troškove. Međutim, došlo je do nesuglasica o izboru lokacije za izgradnju škole, koje su potrajale sve do pada kralja Milana sa vlasti 1889. godine, pa se Ministarstvo za izgradnju škole ponovo moralo obratiti kralju Aleksandru Obrenoviću. Ovu neslogu iskoristili su meštani Šarana, Drenove i Ločevaca i 19. januara 1889. sazvali sastanak gde je odlučeno da se škola na Savincu završi pre škole u Takovu. Majstor Petronije Savić iz Brđana prihvatio je da školu adaptira do 20. jula 1890. za 7.800 dinara. Otkup kuće i zemljišta pokojnog Milisava Šljivića koštali su još 5.800 dinara. Grupa meštana otišla je u Beograd kako bi od Ministarstva prosvete potvrdila odobrenje za otvaranje škole, izdato još 1882. godine. Ministar je 1. februara 1889. od okružnog načelstva zatražio izveštaj o situaciji sa školom na Savincu. Ovaj izveštaj nije zadovoljio ministra, pa dozvola nije dobijena.

Zgrada škole bila je gotova u ugovorenom roku, a izveštaj komisije za pregled i prijem radova poslat je u Ministarstvo. Izveštaj je izgleda promenio mišljenje ministra, pa je usledio akt od 12. oktobra 1890. kojim se odobrava otvaranje škole na Savincu. Prvi časovi u školi održani su 1. novembra 1890. godine, više od 20 godina nakon prvih pokušaja da se otvori škola. Prvi učitelj bio je Kosta Spasojević. U prvi razred te školske godine upisalo se 27 đaka iz Šarana i Drenove, desetak učenika iz Ločevaca i nekoliko iz Semedraži. Naredne godine otvorena je škola u Takovu, pa je većina dece iz Ločevaca prešla u nju. Te godine u prvi razred upisano je 36, a u drugi 17 đaka. Pored njih, treći razred pohađao je jedan, a četvrti dva učenika. Roditelji su u to vreme želeli da im deca nauče čitanje i pisanje, što se učilo u prvom razredu, pa je samo polovina dece nastavila školovanje u drugom razredu. Takođe je primetno da u prve dve školske godine nije upisana nijedna devojčica, jer su roditelji u to vreme smatrali da ženskoj deci nije potrebna škola da se snađu u kuvanju i ostalim poslovima oko kuće. Prva učenica savinačke škole bila je Draginja Matković, upisana u drugo razred, dok je prvi završila u školi u Gornjem Milanovcu. Već u školskoj 1894/1895. u četiri razreda bilo je 72 đaka. Svi oni bili su u jednom odeljenju, pa je učitelj Miladin Stevanović zatražio da se odobri otvaranje još jednog odeljenja i angažovanje još jednog učitelja. Drugi učitelj bila je Milica Nedić. Sud savinačke opštine se ovoj odluci usprotivio, ali je iz Ministarstva prosvete naloženo da se sud ne meša u odluke nadležnog Ministarstva „jer će biti kažnjen”.

Narod je bio srećan što su deca mogla da idu u školu, ali su ih povremeno sprečavale prirodne prepreke. Učenici iz Drenove i delova Šarana sa desne obale reke nisu mogli da pređu Drenovicu i Dičinu kada nabujaju, a pojedina deca su išla i kroz šumu. O ovome je upravitelj škole Radovan Divac 1903. godine pisao načelstvu sreza. U školi je 1904. uveden peti, a 1905. je uveden i šesti razred, koji su ukinuti već naredne 1906. godine jer nije bilo zainteresovanih učenika da ih pohađaju. Iste godine osnovana je i školska knjižnica (biblioteka). U školskoj 1911/1912. školu je pohađalo 85 dečaka i 22 devojčice. Narednu godinu obeležio je Balkanski rat, pa je od 102 upisna učenika nastavu pohađalo samo 20. Učitelj Milan Ikonić otišao je u rat, a časove je držala učiteljica i njegova žena, Živka Ikonić. Od osnivanja škole do 1912. godine promenilo se 23 učitelja.

Austrougarska vojska je tokom okupacije na školi napravila štetu koja je 1918. procenjena na 18.330 dinara.

Na upisu posle rata bilo je 218 učenika. Oni koji su u međuvremenu prerasli školu išli su na tečaj opismenjavanja između decembra 1919. i marta 1920. godine. Nastavu je obavljao Tiosav Jevtović u tri razreda. Godine 1927, za učitelje je došao bračni par Kontić — Jovan i Desanka. Njih su meštani duboko poštovali. Već u septembru 1929. godine završena je dogradnja još jednog stana za učenike. Ovaj učiteljski par uspeo je i da na analfabetske tečajeve okupi 131 polaznika koji nisu bili pismeni, uglavnom žena. Zbog velikog broja učenika 1931. godine je otvoreno i treće odeljenje, a 1933/1934. upisan je najveći broj učenika — 207.

Renovirana školska zgrada iz 1950-ih

Početkom aprila 1941. godine doneta je odluka da škola obustavi rad, a školske prostorije pripremljene su za smeštaj dece iz Beograda, koja su tu boravila od 3. aprila do 19. maja 1941. U đačkoj trpezariji sve do 18. novembra 1941. bila je partizansko–četnička bolnica premeštena iz Gornjeg Milanovca zbog nadiranja nemačkih trupa od Kragujevca. Nastava u školi nastavljena je početkom 1942. godine. Nemačka vojska nije pravila probleme u ovom kraju za vreme okupacije, pa je škola radila neometano. Posle oslobađanja škola je dobila naziv OŠ „Braća Petrovići”, po Miloradu i Radovanu iz Drenove koji su streljani 1941. godine. Od 1953. škola je postala osmogodišnja zbog velikog broja đaka. Dograđena je još jedna zgrada sa učionicama i prostorijama za radionice (opštetehničko obrazovanje). Ispod škole đaci su u jednoj njivi sejali razne poljoprivredne kulture i tako sticali praktična znanja. Ova zgrada je bila u upotrebi sve do 2017 kad su đaci prešli u renoviranu školu.

Savinačka škola pripojena je školi u Takovu 1965. godine. Osmi razred premešten je 1971/72. godine, a peti, šesti i sedmi naredne 1972/73. godine. Stalno smanjivanje broja učenika uslovilo je da ostane da radi samo jedan učitelj. U školskoj 1991/92. u školi je u tri razreda bilo samo 10 đaka. Stara školska zgrada poslužila je od aprila 1992. za smeštaj izbeglica rata u BiH (60 odraslih i 25 dece). Neke porodice trajno su se naselile u Šaranima, pa je škola nastavila da radi sve do danas. U školskoj 2011/12 upisano je 17 učenika, od tada je broj učenika u konstantnom padu.

Zdravstvo

Savinački kraj obiluje šumama, livadama, voćnjacima, izvorima i vodenim tokovima, tako da postoje sve predispozicije da ovdašnje stanovništvo vodi dug i zdrav život. Međutim, dobri uslovi u životnoj sredini nisu bili garancija dugog životnog veka, jer je ranije mali broj meštana doživeo osmu deceniju. Prema podacima matične knjige, između 1881. i 1928. godine 39 ljudi doživelo je starost 70–80 godina, 20 ljudi 81–90, dok su samo dve osobe doživele više od 90 godina. Narod do početka 20. veka nije bio upoznat sa pravilima lične higijene, niti sa higijenom ishrane. Ranije nije bilo deterdženata, sapuna, ili drugih sredstava za pranje i čišćenje, već se npr. veš prao ceđem – smesom koja se dobija kada se pepeo potopi u vrelu vodu. Kada je na red dolazilo pranje posteljine, ili veće količine odeće i rublja, pranje se obavljalo na najbližem vodotoku – potoku, izvoru, ili se organizovano iz komšiluka išlo na Dičinu ili Despotovicu, a za pranje su korišćeni i lokalni izvori i česme.

Kocke domaćeg sapuna

Sapun je počeo da se koristi u domaćinstvima tek kada je počela da se prodaje kaustična soda, koja se koristi za pravljenje domaćeg sapuna. Ovaj sapun kuvao se od masnih otpadaka nakon poseka (svinjokolja); tu se dodavala soda, a zatim se ta smesa sipala u korita gde se hladila. Nakon što bi se smesa stvrdnula, sekla bi se nožem na kocke („kalupe”) i tako su ukućani imali sapun, koji se koristio kako za pranje tako i za kupanje.

U prošlosti se mali broj meštana kupao u Dičini ili Drenovici. U reci su se jedino kupala deca, dok su odrasli tokom leta, kada je voda bila najtoplija za kupanje, ceo dan bili zauzeti poljoprivrednim radovima. Najređe su se u reci kupale žene, jer je to bilo suprotno tadašnjim običajima. One su se kupale kući. Meštani su imali i određeni strah prema reci – kružile su priče da pojedini virovi „nemaju dna“, i da tu ima nešto što „vuče u dubinu“. Kada bi se neko utopio pričalo se da ga je „nešto povuklo i odvuklo u dubinu“, a ne da nije znao da pliva, s obzirom da je Dičina relativno mala (plitka) reka pa su meštani većinom bili neplivači ili loši plivači.

Pošto vodovod nije postojao sve do druge polovine 20. veka, seljaci su vodu donosili sa izvora u mešinama, a kasnije u bakvicama ili kofama. Bakvica je bio drveni sud za nošenje vode, ali je bio izuzetno nepogodan sa higijenske tačke gledišta – u njemu su se lako razvijale bakterije.

Velike bolesti i epidemije koje su u srednjem veku harale Evropom nisu zaobišle ni ovaj kraj. Postoji mogućnost da je sredinom 14. veka kuga usmrtila veći deo stanovništva tadašnjeg naselja Šarena varoš. U tom periodu je popunjeno, a zatim i trajno napušteno groblje koje je danas poznato pod nazivom „Madžarsko”. Kuga se u rudničkom kraju ponovo javila 1439. godine. Vlast se u srpskoj srednjovekovnoj državi, a naročito po završetku Drugog srpskog ustanka, u granicama tadašnjih saznanja borila sa zaraznim bolestima. Vlada je 1839. godine naredila pelcovanje dece od „kravljih boginja”; spiskove pelcovanih vodili su sveštenici, koji su takođe objašnjavali narodu zašto je važna vakcinacija.

Uvid u zdravlje lokalnog stanovništva pruža i evidencija koju su vodili školski lekari od kraja 19. veka. U prvoj godini rada škole đaci su morali na prinudni raspust od dve sedmice zbog „srednjih boginja“. Najčešće je dolazilo do epidemije „srdobolje“ (dizenterije, proliva), čiji su uzrok bili loša ishrana i manjak lične higijene. Škola je zbog srdobolje zatvorena u novembru 1894, a zatim iz istog razloga ponovo 1896, 1906, 1909. i 1912. godine. Škola je raspuštana po nalogu sreskog lekara, koji je uz to preporučio: „Da se škola dva puta okreči, da se pod, vrata i prozori dobro vrućim ceđem operu. Isto tako i nužnik.“ Uzroci srdobolje takođe su dovodili i do šarlaha. Epidemije šarlaha bile su 1897, 1902, 1903. i 1909. godine. Javljala se i difterija, koja je 1898. godine odnela 20 života, a 1930. je zbog nje škola bila zatvorena ceo mesec. Školski nadzornik je pri godišnjem ispitu učenika 1912. godine ostavio belešku o zdravlju đaka: „U ovom kraju ove godine vladalo je mnogo zaraznih bolesti – male boginje, veliki kašalj, šarlah, srdobolja i druge. Više od polovine učenika su došli na ispit, a lica su im bila osuta malim boginjama.“

Kod mladih se najčešće javljala tuberkuloza, to se kod starijih najčešće javljala upala pluća. U vreme Prvog svetskog rata u savinačkom kraju (Šarani i Drenova) od gripa – španske groznice, umrlo je 35, a od epidemije tifusa 55 stanovnika. U ovu statistiku ne ubrajaju se vojnici koji su umrli u Albaniji, Bizerti i na grčkim ostrvima. Za period od 1881. do 1928. godine dostupni su podaci o uzrocima smrti stanovnika dva savinačka sela:

• upala pluća 179
• dečje bolesti 166
• tuberkuloza 152
• grip 61
• tifus 55
• šarlah 52
• difterija 44
• srčani i moždani udar 38
• velike boginje 21
• veliki kašalj 77
• srdobolja (dizenterija) 62
• meningitis 19
• tetanus 4
• ostale bolesti 84
• na porođaju 10
• ubistva, samoubistva i drugo 15
• od starosti 90

Stanovnici su prilikom zdravstvenih problema odlazili u Gornji Milanovac na pregled, dok se ređe išlo u Čačansku bolnicu. Meštani su ipak izrazili želju da se otvori ambulanta na Savincu, u koju bi jednom ili dva puta sedmično dolazili doktor i medicinska sestra, pa je mesna zajednica 1989. otpočela prikupljanje novca za adaptaciju zgrade doma zadrugarske omladine. Otvaranje ambulante svakako je bilo opravdano, jer je u to vreme u dva savinačka sela živelo skoro 1.000 stanovnika. Ova ideja nije odmah sprovedena, jer su počeli ratovi 1990-ih, a dom je poslužio za smeštaj izbeglica iz Hrvatske i BiH.

Kasnije je dom adaptiran i Zdravstvena ambulanta otvorena je 25. jula 1993. godine. Ambulanta je radila jedan ili dva dana u sedmici više od deset godina, ali je početkom prve decenije 21. veka zatvorena, jer je u savinačkim selima bilo sve manje stanovnika. Tako meštani ponovo kod lekara idu u bolnicu u Gornji Milanovac.

Poljoprivreda

Ratarstvo

Većinu poslova u njivi seljaci su radili ručno ili uz pomoć konja i volova sve do druge polovine 20. veka

Za obradu zemlje u prošlosti se koristilo drveno ralo i prlje. Ralo je zemlju seklo i prevrtalo, dok je raonik prlje samo kopao, bez prevrtanja. Iz tog razloga se više koristilo ralo. Za rad sa ralom bili su potrebni volovi koji su ga vukli, a uz njih su išla tri čoveka — jedan da ide ispred volova, drugi da drži ručice rala (upravljanje levo–desno) i treći da pritiska gredelj (time je raonik zalazio dublje u zemlju). Pošto je bilo napravljeno od drveta, ralo se često kvarilo. Seljaci su na ovaj način obrađivali svoje njive sve do pojave polugvozdenih i gvozdenih plugova. Prvi gvozdeni plug u selo je doneo Petar Markeljić 1899. godine. Demonstracija oranja novom alatkom obavljena je na njivama u Rosuljama, gde su se skupili meštani Drenove i Šarana. Seljaci su bili impresionirani načinom na koji gvozdeni plug sa lakoćom prodire do duboko u tlo. Nedugo zatim naručeno je više ovih alatki, a seljaci su njima počeli da obrađuju i pojedine njive na nepristupačnom terenu, koje su bile zapuštene. Pored plugova, za obradu zemlje koristile su se i drljače. One su u prošlosti bile sa drvenim zupcima, koji su se često i lako lomili, a kasnije su zamenjeni dugotrajnijim, gvozdenim. Obe ove alatke do posle Prvog svetskog rata uglavnom su vukli volovi, jer je većina konja bila mobilizovana zajedno sa stanovništvom. Nakon oporavka od Velikog rata, konji su preuzeli primat i veliki broj domaćinstava imao je po makar jednu ovu životinju. Vlasnici su o njima dobro brinuli jer su im konji bili glavno sredstvo transporta i bez njih je obavljanje poslova u polju bilo neuporedivo teže.

Kada je u upotrebu ušao gvozdeni plug počelo se i sa upotrebom stajskih đubriva, kako bi se povećali prinosi. Ukoliko je njiva bila daleko od kuće, domaćin je do nje morao da transportuje plugove, drljaču i ostale alatke. Te udaljene njive nisu obrađivane cele, već se u jednom kraju ostavljalo parče zemlje (obično blizu nekog drveta zbog hlada) gde su radnici mogli da posede i odmore ili pojedu obrok koji im je u većini slučajeva domaćinova žena donosila peške.

Nakon Drugog svetskog rata u selu su se pojavili i prvi traktori. Njima je obrada zemlje postala još lakša, a uz njih su se pojavile i nove priključne mašine poput gvozdenih drljača, tanjirača, valjaka, freza, sejalica.

Žitarice

Zemljoradnici iz ovih krajeva gajili su, a i danas gaje, razne vrste žitarica. Trudili su se da prinos bude što veći kako bi imali za svoje potrebe, ali i za izmirivanje obaveza prema lokalnom vlastelinu, a kasnije prema seoskom spahiji. Za vreme srpske srednjovekovne države i turske vladavine u ovim krajevima uglavnom su se sejali pšenica, raž, ječam, zob i proso, a kukuruz je počeo da se seje tek u drugoj polovini 18. veka. Njive su uglavnom bile u ravnici pored Dičine i Drenovice i na obližnjim padinama.

Prema prvim turskim popisima, u Šaranima je 1516. godine uzgajeno 6.900 kg pšenice, 4.900 kg ječma, 3.000 kg zobi i 5.630 kg raži i prosa. Ove količine su poprilično velike uzimajući u obzir tehnologiju dostupnu tadašnjem stanovništvu. Turci su zemljoradnike opterećivali velikim dažbinama, a uz to, dolazilo je i do čestih pljački, pa se narod sve više povlačio od reke ka okolnim brdima, a njive su polako zamenili pašnjaci i zabrani pogodni za stočarstvo. O padu uzgoja žitarica svedoči i popis iz 1560. godine, gde se vidi da je proizvedena količina žitarica više nego duplo manja.

Knez Miloš je nakon Drugog srpskog ustanka naredio da svaka kuća mora posejati određenu količinu kukuruza. Ko se tome protivio bio je kažnjavan batinama. Ova seljacima do tada nepoznata biljka nije najbolje primljena, jer su ptice nanosile veliku štetu na njivama. Zato je knez naredio da se ptice masovno love, a njihove glave da se predaju sreskom načelstvu. Između oktobra 1835. i oktobra 1836. godine Šaranci su ubili 211 ptica — 80 vrana, 25 svraka, 35 kreja, 30 čavki i jednog jastreba. I narednih godina nastavljena je ova akcija, pa se broj ptica štetočina dosta smanjio, a uzgoj žitarica povećao. U Šaranima je 1834. godine ubrano 620 vreća kukuruza, 1.150 oka pšenice, 600 oka ječma i 1.100 oka zobi.

Žetva se u prošlosti obavljala srpom ili kosom, a kasnije žetelicom, dok se danas koristi isključivo kombajn. Posebno je interesantno kako je rađen vršaj požnjevenog žita; taj proces opisao je Kale Milovanović u svojoj knjizi:

Vršaj se prvo obavljao pomoću dugih motki, a potom pomoću goveda ili konja na gumnu. Gumna su pravljena tamo gde su njive, da se požnjeveno žito ne bi prosipalo u prevozu, jer, ga, inače, nije bilo u izobilju. Prvo bi se na ravnoj površini zemlje okresala i očistila trava, zatim utabala zemlja, a na sredini pobo kolac za koji je kačen konopac kojim je bio vezan konj ili goveče. Konj je išao u krug i gazio klasje kopitama, a iz klasova je ispadalo zrnevlje žita. Po obavljenoj vršidbi vilama se uklanjala slama, a ovršeno žito vejalo se na vetru. Vetar je odnosio plevu, a na gumnu je ostajalo samo zrno žita i ostale čvrste materije. Kasnije su upotrebljavane vetrenjače na ručni pogon za vejanje žita i trijeri za čišćenje od sitnog kamena, zemlje, kukolja i drugih nečistoća u žitu.

Od Prvog svetskog rata u upotrebu su ušle vršalice i u upotrebi ostale sve do kraja 20. veka, kada ih je većina prodata u staro gvožđe. Njihov posao danas se obavlja unutar kombajna.

Pored žitarica gaje se i druge biljke. U vrste kukuruza seju se pasulj i duleci. Većina kuća imala je male bašte uz reku, gde se uzgajalo razno povrće. Danas je takvih bašti vrlo malo. Od industrijskog bilja uzgajala se konoplja do 1960. godine, od kada je njena upotreba za izradu platna značajno opala. Bašte i njive se skoro uopšte nisu navodnjavale. Seljaci su jedino u najtoplijim mesecima kofama iznosili vodu iz reke i zalivali povrće u baštama. Posle Drugog svetskog rata pojavile su se pumpe za vodu koje su taj posao olakšale, ali se one retko koriste za natapanje njiva, već samo manjih bašta. Povrće se iz ovih bašta većinom proizvodi za sopstvene potrebe, a ređe za prodaju.

Vodenice

Kada se u ovim krajevima počelo sa uzgojem žitarica, pojavile su se i prve vodenice. Vodenice su građene na Dičini i Drenovici, na mestima koja su bila pogodna za postavljanje brane (ustave). Od te brane voda se sprovodila manjim kanalom — jazom, do zgrade u kojoj se nalazilo vodeničko vitlo i kamen. Pristupni put do vodenice u početku je bio samo manja utabana staza; količina žita nije bila velika pa su ga seljaci većinom do vodenice nosili peške u torbama i džakovima, a kasnije su koristili i konje. Zgrada vodenice gradila se od drveta ili se zidala kamenom (ili ciglom); prve vodenice bile su skromnih gabarita, drvene, sa jednim manjim vitlom i kamenom. Vremenom se proizvodnja žita povećavala, pa su, da bi održale korak, i vodenice postajale sve veće. Tipična vodenica imala je drveni deo u kojem su se nalazila dva vitla i kamena, vaga i određeni broj džakova sa žitom ili samljevenim brašnom; uz ovaj drveni segment obično se dograđivala jedna prostorija u kojoj je vodeničar mogao da odmori na krevetu.

Enterijer jedne od retkih vodenica na reci Dičini koje i danas rade.

Prema turskom popisu s početka 16. veka u Šaranima nije postojala nijedna vodenica, ali jeste u susednoj Drenovi, pa su Šaranci u to vreme svoje žito verovatno nosili do susednog sela da se samelje. Prema popisu iz 1560. u Šaranima je postojala jedna vodenica koja je radila cele godine.

Austrijanci su tokom okupacije 1718. godine izradili kartu ovog kraja na kojoj je u Šaranima ucrtana jedna vodenica. Tu vodenicu narod je nazivao „Tulčova vodenica”, a nalazila se na desnoj obali Dičine, na ulasku u Šarane iz susednog Takova. Kasnije je na istoj lokaciji, samo na levoj obali reke, izgradio vodenicu i kuću Spasoje Lazović. Ova vodenica radila je do pred kraj 20. veka, a srušena je zajedno sa kućom pri izgradnji koridora 11.

Po završetku Drugog srpskog ustanka sproveden je popis imovine iz kojeg se vidi da je u to vreme u Šaranima na Drenovici vodenicu imao Mijailo Marjanović. Ista vodenica kasnije je prešla u vlasništvo Teodora Milovanovića. Sa radom je prestala kada se srušila ćuprija na Dičini koja je bila jedini put do vodenice. Na reci Dičini su oko 1833. godine vodenice posedovali manastir Savinac i Sreten Matković (u Jazištu). Pojedine vodenice imale su više vlasnika, odnosno bile su ortačke. Vodenica se u deobi nasledstva nije mogla podeliti, već su svi naslednici njome upravljali određeni period tokom godine. Neretko se više domaćina udruživalo i zajedničkim sredstvima pravilo vodenice.

Posle Drugog svetskog rata izgrađeno je još vodenica. Na Dičini su vodenice posedovali Spasoje Lazović, Momčilo Stankić, braća Miletić, Momčilo Matković, Ljubo Milovanović i Dimitrije Milošević (čuvena Bogetina vodenica, u koju su žito donosili meštani iz svih okolnih sela, pa i šire). Na Drenovici su bile vodenice Marića i Damnjanovića, Karavezića, Uroševića, Pantelića i Kovačevića, a na Jokovića potoku bila je mala vodenica familije Joković.

Seljaci su donosili žito na meljavu i od vodeničara dobijali raboš (papir sličan priznanici) na osnovu kojeg su kasnije mogli da podignu brašno. Za vreme letnjih vrućina, pri niskom vodostaju, tokom dana se akumulirala voda na ustavi, a noću se ispuštala i mlelo se žito. Jaz je tokom jačih mrazeva umeo i da zaledi pa vodenice tada nisu radile.

Stočarstvo

Nema pouzdanih podataka o tome čime su se tačno bavili stanovnici ovih krajeva pre dolaska Turaka. Po njihovom dolasku, i nakon nekoliko seoba ka severu i vraćanja, seljaci su se sve manje bavili zemljoradnjom, a okretali se stočarstvu. Tako se određeni deo oranica vremenom pretvorio u šume, dobar deo u pašnjake, a njiva je bilo najmanje, uz reku. Na tim pašnjacima narod je počeo intenzivnije da se bavi stočarstvom.

Na ispaši po okolnim brdima bio je veliki broj ovaca, goveda i konja. Svinje su se najviše gajile po zabranima i gustim hrastovim šumama, koje su ovde nekada prekrivale najveći deo okolnih brda. Koze su često išle zajedno sa ovcama, i brstile su vrzine po ivicama pašnjaka ili po okolnim šumarcima. Predeo Šarana i Drenove imao je skoro idealne uslove za stočarstvo. Pašnjaci nisu bili previše strmi, a trava je bila kvalitetna. Rano ujutru stoku su na ispašu izvodili čobani, najčešće deca ili stariji članovi domaćinstva koji nisu mogli da obavljaju teže poslove. Dok je stoka pasla, čobani su se međusobno igrali raznih igara, poput „piljaka”, pevali izvorne pesme i igrali kola uz instrumente koje su sami pravili od drveta koje su pronašli usput. Većina tih „muzičara” bila je samouka, a najčešće su pravili frule i dvojnice. Na pašnjacima se stoka mešala i tako su se formirala velika stada od po nekoliko stotina jedinki, a zatim bi predveče čobani to veliko stado zajedno poterali kući. Usput bi se stoka malo po malo odvajala kako su prolazili putem pored svojih kuća. Pojedini čobani prevaljivali su i po nekoliko kilometara (većina ih je bila bosonoga) da bi stigli do pašnjaka sa dobrom travom.

Pojedine porodice imale su ograđene prostore daleko od svojih kuća, u koje je terana stoka na ispašu (nazivali su se obori ili trle), a nalazili su se u Ridovima, Rožnju, Sovljaku i pored reka. Neko od članova porodice bi tu provodio celo leto ili jesen, zajedno sa većim delom ili svom stokom u vlasništvu porodice. Tu se skupljalo mleko i ponekad pravile mlečne prerađevine, a ponekad se skupljeno mleko nosilo nazad do kuća gde se pravio sir ili kajmak. Danas tih obora nema, a pojedini su postali stalno boravište (domaćinstva) odeljenih članova porodice.

Da bi se zimi prehranila krupna stoka, seljaci su kosili travu i ostavljali je da se osuši, a zatim su livade plastili i travu skupljali na plastove koje su kasnije doteravali do svojih kuća i denuli sena. Ovcama i kozama skupljale su se lisnate grane i tako se spremala lisnica koja im se davala tokom zime.

Stočarstvo se u ovom kraju, kao i u ostalim ruralnim predelima Srbije, dosta promenilo. Retko se gaje stare rase i vrste stoke, a promenila se i ishrana. Stoka se sve do druge polovine 20. veka izvodila na ispašu, što je bio glavni način ishrane, međutim, krajem 1980-ih počelo se sa siliranjem kukuruzne šaše u kombinaciji sa travom ili detelinom. Silaža se obično skladišti u velikim ograđenim prostorima blizu štale, kako bi bila lakše dostupna. Pojedini domaćini postali su kooperanti Veterinarske stanice iz Gornjeg Milanovca ili zemljoradničke zadruge. Tim putem dobijali su telad koju su tovili do određene kilaže a zatim je predavali nazad. Za izgradnju štala i drugih objekata za uzgoj stoke, kao i za nabavku mehanizacije i proširenje stočnog fonda domaćini su podizali kredite koje je u okviru „zelenog plana” obezbeđivala mlekara iz Gornjeg Milanovca. Kredite su vraćali kroz predaju proizvedenog mleka nazad mlekari. Pojedini stočari su pre rata 1990-ih boravili u poseti kolegama iz Slovenj Gradeca u Sloveniji, kako bi sa njima razmenili iskustva i upotrebu novih tehnologija u proizvodnji mleka. Nakon toga, slovenački stočari su im uzvratili posetu.

Tokom 20. veka stočarstvo je igralo veoma značajnu ulogu u ukupnoj privredi i načinu života seoskog stanovništva. Zbog toga je praćenje stanja u stočarstvu i stočnog fonda bilo redovno i u određenim intervalima su vršeni popisi. U tabeli ispod su rezultati nekih od tih popisa (podaci su za Šarane i Drenovu):

Sve je manje domaćinstava koja se bave stočarstvom i proizvodnjom mleka.

Godina	Selo	Konji	Goveda	Svinje	Ovce	Koze	Živina
1859.	Drenova	42	345	670	1.129	102	—
	Šarani	28	205	445	843	148	—
1890.	Drenova	19	201	117	874	19	—
	Šarani	16	218	170	956	86	—
1895.	Drenova	18	244	202	1.074	24	—
	Šarani	13	277	189	918	77	—
1910.	Savinačka opština	24	536	545	2.589	72	2.567
1921.	Savinačka opština	4	764	336	1.377	41	—
1991.	Drenova	7	286	349	683	73	1.808
	Šarani	19	199	205	580	34	1.419
2016.	Šarani	6	~30	—	—	—	—

U navedenim podacima vidi se pad stočnog fonda u popisu iz 1921. godine, čiji je uzrok Prvi svetski rat za koji su pored stanovništva bili mobilisani konji i volovi (i zaprežna kola) za vuču opreme, municije, topova i ostalog teškog naoružanja. Srpska vojska se povukla preko Albanije, pa je veliki deo stoke i naoružanja pao u neprijateljske ruke ili je uništen. Mnogi konji su ostali zavejani u ledenim bespućima albanskih planina.

Zgrada veterinarske ambulante

Pošto je došlo do opadanja stočnog fonda tokom oslobodilačkih ratova krajem 19. i početkom 20. veka, seosko stanovništvo počelo je intenzivnije da se bavi zemljoradnjom. Na broj grla u stočnom fondu seljaka uticao je obavezan otkup koji su vlasti uvele nakon Drugog svetskog rata, ali i sve manji broj radno sposobnog stanovništva koje je mahom počelo da se seli iz sela u grad. Pored toga, povremeno je dolazilo do velikih epidemija koje su dodatno nanosile štetu stočarima – svinjska kuga, metilj kod ovaca, šap i slinavka kod goveda, a ističe se „golubačka mušica”, koja se javljala u proleće i leti. Kako bi svoju stoku pokušali dimom da zaštite od ove napasti seljaci su palili krpe i slamu. Jedan od stanovnika Šarana, Petar Markeljić, je o epidemiji golubačke mušice u ovom kraju iz 1933. zapisao:

Oko Đurđevdana došla nam je 'Golubačka mušica' koja je nanela grdne štete u stoci, kao i ostalom, jer su ljudi braneći stoku, nepažnjom popalili mnoge štale i košare, kao i stoku u njima, a na mnogim mestima stradale su i ostale zgrade...

Nakon toga, ovaj kraj je 1937. godine pogodila i svinjska kuga, koja je usmrtila skoro sve svinje u selu.

Ploča sa natpisom na zgradi

U cilju zaštite stočnog fonda, stanovnici Šarana i Drenove su zajedničkim sredstvima sagradili zgradu veterinarske ambulante između dva sela, na lokaciji Madžarsko groblje, koja je od 1980. radila kao ispostava milanovačke veterinarske stanice. Na zgradu je pri izgradnji postavljena ploča sa natpisom:

„OVA ZGRADA PODIGNUTA JE UDRUŽENIM SREDSTVIMA VETERINARSKE STANICE I MESNE ZAJEDNICE NA POKLONjENOM ZEMLjIŠTU BRAĆE ČURLIĆA DA SLUŽI STOČARIMA OVOGA KRAJA, 1980. G.”

Ova zgrada odražavala je spremnost lokalnog stanovništva da se udruže i rade u dobrobit svih seljaka. Veterinarska ambulanta zatvorena je početkom 21. veka zbog sve manjeg broja domaćinstava koja se bave stočarstvom. Za sada nepoznate osobe obile su ambulantu i uništile enterijer.

Svinje

Meštani se svinjarstvom bave uglavnom radi prodaje prasića

Gajenje svinja bila je osnovna grana stočarstva ovog podneblja u dužem vremenskom periodu. Domaćini su se gajenjem svinja najviše bavili krajem 18. i u 19. veku. U tom periodu svinje uzgojene na teritoriji Beogradskog pašaluka izvozile su se u okolne zemlje, pre svega Austrougarsku, i od toga je slobodna srpska država imala velike prihode.

Uslovi za uzgoj svinja su u Šumadiji bili odlični, jer je veći deo centralne Srbije prekrivala gusta hrastova šuma. Domaćini bi svinje u jesen puštali da šetaju po šumi i hrane se bogatim rodom žira sve do proleća. Utovljene svinje su se zatim najviše transportovale na pijace u Austrougarsku. Između dva svetska rata seljaci su prestali da na ovaj način tove svinje; dobar deo hrastovih šuma je iskrčen i pretvoren u pašnjake i livade, pa se i broj svinja značajno smanjio.

Suhomesnati proizvodi

U današnje vreme svinje se gaje u svinjcima, povremeno se puštaju u obor, a ređe u voćnjak. Tokom 20. veka svinje su dobar deo vremena provodile u voćnjaku gde riju zemlju u potrazi za hranom i mogu slobodno da se kreću. To je bilo dobro za voćnjak jer su svinje sprečavale da poraste korov, a ujedno su ga đubrile. U jednom delu voćnjaka domaćini bi iskopali manju rupu, veličine prosečne kade, u koju bi sipali vodu i tu su svinje dolazile da se blate. Tako su se rashlađivale na letnjim vrućinama, ali se i štitile od raznih insekata i parazita. Ovakav način uzgoja svinja danas je redak. Većinom se drže u svinjcu i hrane kukuruzom i dulecima sa njiva, a spremaju im se i splačine. Manji broj domaćina tovi prasad za prodaju, a skoro svi tove jednu ili dve svinje za posek. Krajem godine, u vreme svinjokolja, one dostignu i preko 300 kilograma i tada se prerađuju u čvarke, mast, pršutu, slaninu, kavurmu, a pojedini prave i kobasice. Tokom 2010-ih bilo je nekoliko slučajeva krađe osušenog mesa i mesnih prerađevina, što ni najstariji stanovnici sela ne pamte da se desilo.

Ovce i koze

Ovce se uglavnom drže radi prodaje jaganjaca, a manje zbog proizvodnje mlečnih prerađevina ili vune

Među domaćom stokom u šaranskim domaćinstvima najbrojnije su ovce i u manjoj meri koze. Svaku ovcu turske vlasti su oporezivale sa po dve aspre. Porez je plaćan i u vreme kneza Miloša. Iz poreskih spiskova može se videti koliko je koje domaćinstvo imalo životinja. Prvi podaci pokazuju da je 1823. u Šaranima bilo 606 ovaca i koza: Đorđe Baralić 62, Simo Baralić 65, Milutin Baralić 61, Mileta Jelić 50, Siemun Kovač 52, Radosav Jelić 15, Miailo Jočić 17, Miloš Mimović 27, Gavrilo Jočić 38, Gavrilo Marjanović 20, Matije Stankić 40, Toma Stankić 35, Ilija Matković 4, Miloje Mimović 50, Stevan Mimović 27, Paun Kostić 22, Milovan Živanović 33, Sreten Matković 30, Jovan Markeljić 33, Nikola Marjanović 44 i Miailo Marjanović 8 ovaca. Pošto se po ovci plaćalo dva groša poreza, vrlo je verovatno da domaćini nisu davali u potpunosti tačno stanje stočnog fonda. Prema narednom popisu iz 1834. godine u Šaranima je bilo 32 domaćinstva sa 902 ovce i koze. Najskoriji podaci su iz 1991. po kojima 131 domaćinstvo ima 580 ovaca i 34 koze.

Uzgoj koza je nakon Drugog svetskog rata bio zabranjen. Većina domaćinstava imala je mali broj koza, za proizvodnju mleka i sira, ali su pojedina domaćinstva bliže Rožnju i Sovljaku imala veća stada koja su im bila osnovni izvor prihoda i ova zabrana ih je teže pogodila. Koze su zabranjene sa obrazloženjem da uništavaju šume, mada su u ovim krajevima većinom brstile žbunje po ivicama pašnjaka, njiva i puteva.

Tokom 20. veka od ovaca se dobijala i značajna količina vune, koja se koristila za izradu ćilima, serdžada, gubera, ćilimara, kao i za izradu odeće i pletenje vunenih čarapa, džempera, prsluka i drugo. Proizvodilo se i dosta kozijeg i ovčijeg loja. Loj je služio za jelo, za izradu domaćeg sapuna i za osvetljenje.

Konji

Konj Zvezdan vuče špediter.

Gajenje konja ima dugu tradiciju u ovom kraju. Konja po broju nije bilo mnogo, ali su bili vrlo važni za domaćinstva pa su ih domaćini posebno čuvali i pazili. Seljacima su služili za transport drva, žita do vodenice, sena i slame, lesnika, kao i za odlazak do prodavnice ili do grada na pijac. Konji su mnogima spasili život, jer su bili jedini način da se brže stigne do bolnice u gradu. Kada se spremao za jahanje, konju bi se stavljao pokrovac, a na njega samar, da bi i životinji i čoveku bilo što udobnije. Sedla su se pojavila mnogo kasnije. Konju su počeli da se uprežu u kola sa pojavom prvih amova. Kola su u početku bila prosta, sa drvenim točkovima, a kasnije su modernizovana u špeditere. Imućniji domaćini posedovali su čeze, karuce i fijakere, koji su bili najluksuzniji vid prevoza tog vremena.

Konji su pre pojave parnih mašina i motora sa unutrašnjim sagorevanjem značili imanje. Domaćini su se svojski trudili da konjska oprema bude što raskošnija i kvalitetnija, a same životinje su redovno timarene i održavane. Pojedini stanovnici su ih voleli kao ravnopravnog člana porodice. Konji su se koristili za vršaj na gumnima od srednjeg veka pa sve do posle Prvog svetskog rata. Imali su značajnu ulogu u ratnim pohodima srpskog naroda kroz vekove. Knez Miloš je 1836. naredio da se pašnjaci ograđuju za ispašu konja. Na šaranske livade dovođeni su i konji iz okolnih sela na ispašu. Kasnije, tokom Balkanskih i Prvog svetskog rata, konji su sa stanovništvom prošli sve nedaće, a pojedini su sa vlasnicima preživeli i Albansku golgotu.

Goveda

Goveda su gajena u skoro svakom domaćinstvu, radi mleka i mlečnih prerađevina za sopstvene potrebe. Ranije je najzastupljenija bila brdska buša koja je zamenjena kolubarskim govedima, a u novije vreme simentalskom i mutafonskom rasom. Od kravljeg mleka najviše se proizvodio sir, kajmak, kačkavalj i kiselo mleko. Siromašnije porodice nisu deci davale da mleko piju kako bi se dobilo što više sira i kajmaka. Deca su se ipak snalazila i uz pomoć slamki od žita su kroz proreze na mlekaru krišom pila mleko; prema rečima starijih meštana „to je bilo nešto najslađe”.

Bikovi su do početka 20. veka bili glavna pogonska i vučna snaga. Njima su se obrađivale njive, a služili su i za prevoz tereta kolima. Siromašne porodice nisu mogle da drže volove, pa su za ove poslove koristile krave.

Krave su se ranije većinom, zajedno sa ostalom stokom, vodile na ispašu širom sela. Čobani su najčešće bila deca ili stariji članovi porodice. U današnje vreme krave većinu vremena provode u štali, a tokom godine se izvode na ispašu u livade opasane čobanicama. Najviše krava, a samim tim i najviše proizvedenog mleka, bilo je krajem 1980-ih godina. Od tada se stočni fond višestruko smanjio, a danas se samo nekoliko domaćinstava aktivno bavi proizvodnjom mleka.

Voćarstvo

Voće se u ovim krajevima gajilo od davnina, a značajniju ulogu u privredi sela počelo je da zauzima u drugoj polovini 19. veka kada se počelo sa izvozom suvih šljiva, rakije i pekmeza. Sorte madžarka i ranka su se ovde gajile od davnina; od njih se dobija najkvalitetnija rakija. Zbog pozamašne proizvodnje turske vlasti su, pored brojnih nameta, uveli i „porez na burad”. Šarani su 1525. godine platili 35 akči na ime ovog poreza. Nakon Drugog srpskog ustanka u selu su izgrađene brojne sušare za sušenje šljive. Pred toga, mnoga domaćinstva nabavila su i kazan za pečenje rakije — lampek. U Šaranima je 1833. bilo 30 domaćinstava, od kojih je šest imalo lampek.

Vruća rakija tradicionalno se kuva na veće praznike

Pored ranke i madžarke, gaje se i dženarika, drenovka, okruglica, belošljiva, stenlej, a u novije vreme čačanska rodna i druge. Skoro svaka kuća je do pred kraj 20. veka imala svoj zasad šljiva, manji ili veći (bilo je zasada površine od preko jednog hektara), za pečenje rakije, ali su već početkom 21. veka mnogi voćnjaci zarasli jer nema ko da ih obrađuje.

Jabuke su imale, a i danas ih ima u skoro svakom dvorištu. U njihovom hladu leti se odmaralo i pričalo nakon radova na polju. Većinom su gajene stare sorte jabuka: kožara, budimka, voskovača, zelenika, kolačara, šećerlija, vajlika, tvrdaja, ševarlija, kiseljaja i druge. Mnoge od tih sorti danas ne postoje. Zamenile su ih nove sa krupnijim plodom. Pored jabuka, u dvorištima i oko kuće su često sađene i kruške. Očuvale su se stare sorte krušaka, poput karamanke, lončare, lojovače, lubeničarke, vodenjaje, ilinjače i drugih. Danas su ih većinom zamenile nove hibridne sorte, a starih je ostalo vrlo malo. U selu ima nekoliko izuzetno starih stabala kruške, starih i preko 100 godina.

Sedmorica domaćina se 1934. udružilo i zasadili su 11 hektara jabuka i krušaka. Sa ovog zasada ubirani su plodovi sve do 1960. godine kada se počelo sa krčenjem voćnjaka.

Pored ovih voćki, u selu ima i kajsija, breskvi, trešanja, višanja, orasa, dunja, mušmula, dudova i drugo. Ima dosta divljih kupina po šumarcima, a od jagodičastog voća ima zasada maline, jagode, ribizli i kupine, mada su ti zasadi većinom za kućne potrebe, a ređe za prodaju.

Vinogradarstvo

Vinogradarstvom se narod u ovim krajevima bavio u srednjem veku. Desetina šire davala se feudalnom gospodaru, a Turcima se kasnije davala desetina procenjene vrednosti u gotovom novcu. U Šaranima su zasadi vinograda bili na Garištima, Dolovima i na Šerincu. Cela južna padina Treštenika bila je jedan veliki vinograd, koji je za vreme turske vladavine prisvojio spahija Mehmed Kaprić – Karafezija.

Šarani su 1516. godine za 8 mederi šire platili 64 akče. Susedna Gornja i Donja Drenova imale su još veće zasade, pa su plaćale i više poreza. Ovaj namet pojedinima je bio veliki, pa su zasade smanjili, do se u Šaranima broj zasada povećao, pa se oko 1560. platilo 240 akči poreza za 16 medri šire. Austrijancima se plaćala desetina od proizvedenog vina. Sa velikom seobom Srba ovaj kraj napustili su mnogi vinogradari i odselili se u Srem i Banat, a doselili su se stočari iz Bosne, Hercegovine i Crne Gore. Oni nisu mnogo znali o gajenju vinove loze, ali su se starosedeoci postarali da ona opstane i da se sa njenim gajenjem u manjoj meri nastavi i nakon oslobođenja od Turaka.

U Šaranima su 1835. godine svoje vinograde imali Đorđe, Simeun i Milutin Baralić, Đorđe i Nikola Jelić, Risto Marjanović, Stevan i Miloje Mimović, Damljan Borišić, Jovan Jočić, Sreten Matković, Đorđe i Mijailo Markeljić i Vasilije Živanović. Prema popisu iz 1991. godine u Šaranima i Drenovi nema nijednog vinograda. U nekim dvorištima imaju vinjage, koje stvaraju hlad i donose manju količinu grožđa, uglavnom za slatko. Takođe, one podsećaju da ovde grožđe rađa, da je podneblje za to pogodno i da su nekada tu bili veliki zasadi vinove loze.

Za grušenje grožđa i pravljenje vina koristile su se drvene prese – grušači, a vino se skladištilo u drvenim vučijama izduženog oblika.

Saobraćaj

Saobraćajna infrastruktura

Putanje i putevi

Narod koji se doselio u Drenovu i Šarane većinom je došao iz brdskih predela Hercegovine, Crne Gore, Bosne i Sandžaka, gde se stoka izvodila na ispašu na prostrane pašnjake. Zbog toga su doseljenici gradili svoje kuće daleko jednu od druge, kako bi se što veće površine iskrčile i pretvorile u pašnjake. Samo su manje površine uz reku Dičinu koristili za ratarstvo. Takvim uslovima prilagodio se i mesni saobraćaj.

Dok je broj stanovnika bio manji, bilo je manje i kuća – brvnara i krovinjara – od kojih su staze vodile ka njivama, pašnjacima, zabranu (šumi), ka pojilima na reci i izvorima, do vodenica i valjalice. Meštani nisu obraćali posebnu pažnju na raspored ovih staza, jer su se uglavnom kretali za stokom, u liniji, pa im i nije bila potrebna šira saobraćajnica, dok su veće terete prenosili na konjima. Preko reke Dičine narod je prelazio na plićacima – „brodovima“ , ili preko drvenih bavana i mostina. „Brodovi“ su često dobili nazive po familiji na čijoj se zemlji nalaze.

Deo autoputa Ljig-Prenjina kroz Savinac

Atarom sela Šarani je još od davnina prolazio put, dolinom Dičine, sa kojom se na nekoliko mesta ukrštao, i na tim mestima (najčešće su to bili plićaci sa kamenitom podlogom) putnici su prelazili reku. Od ovog puta se u mestu Rosulje odvajao krak koji je zatim preko Drenove vodio ka Galiču, dok je na Savincu jedan krak odvajao i vodio kroz Šarane, preko Poda u Semedraž, gde se povezivao sa putem Rudnik–Čačak. Tokom turske okupacije narod nije koristio ove putne pravce, i oni su poprilično zarasli, kako bi se Turci odvratili od skretanja sa glavne trase koja je vodila uz samu reku Dičinu. Deo ove trase danas se koristi za kretanje kamiona i drugih mašina pri izgradnji koridora 11.

Zbog lošeg stanja puteva, narod se često kretao putanjama – prečicama. Prolaznici su putanje koristili da zaobiđu blatnjave deonice puta, a same putanje često su išle preko neobrađenog zemljišta, kroz šumarke ili preko ivica njiva, bez obzira da li je bilo u pitanju privatno ili državno zemljište. Celo selo bilo je ispresecano ovakvim putanjama, tako da su praktično svi zaseoci bili međusobno povezani. Iako su ove prečice uglavnom koristili meštani sela Šarana i Drenove, imalo je i putanja koje su imale regionalni karakter. Jedna takva putanja išla je iz sela Srezojevaca niz Drenovu, preko Livadica, Ševarica, Savinca, Torina, Bara i Tocilina do stare čaršije u Brusnici (dok je ona bila okružni centar), a po osnivanju grada na Despotovici i do Gornjeg Milanovca. Ovom putanjom ljudi su se uglavnom kretali peške ili na konju, dok su se prazničnim danima ovuda terala goveda, ovce i svinje na pijacu. Meštanima je poznata priča o Vladimiru i Tanasiju Baralić, koji su ovu putanju koristili pri teranju svinja na pijacu u Gornji Milanovac. Kada bi se pijaca zatvorila, oni bi svinje koje nisu uspeli da prodaju isterali na Brankovo brdo, odakle bi se one same, preko sela Brusnice, Takova i Šarana, istom putanjom kojom su došle, vratile u Donje Baraliće, a Vladimir i Tanasije su ostajali u Milanovcu da posvršavaju druge poslove.

Još jedna regionalna putanja išla je iz Milićevaca preko brda Koviljače, niz Jokovića potok do Savinca, odakle se pela na Ječminu i niz Paunovac silazila u Semedraž. Od Semedraži je zatim vodila do doline reke Despotovice, kod mesta nekadašnjeg motela „Nacional“. Ovom putanjom su đaci iz Semedraža išli do osnovne škole na Savincu. Kada se otvorila železnička pruga, koja je od Čačka do Milanovca išla dolinom Despotovice (kroz Brđansku klisuru), meštani Šarana i Drenove su ovom putanjom odlazili do železničke stanice „Semedraž“, gde su čekali vozove i odlazili svojim putem.

Korišćenje putanja i prelaza preko tuđeg imanja ili zemlje, kroz voćnjake, bašte, pa čak i dvorišta, zasnivalo se samo na dobroj volji vlasnika zemljišta. Meštani sela dobro su znali ko je kakav čovek u selu, i kako će reagovati ako se peške ili sa stokom prelazi preko njegovog imanja. Vlasnici su se često trudili da prolaznicima olakšaju prelaz preko međa i plotova (ograda), jer su i sami koristili te prečice, pa su izrađivali „prelaze“ ili drvene kapije. „Prelaz“ je pogodniji od kapije jer ne mora da se otvara i zatvara, i tako se ne može desiti da prolaznik zaboravi da za sobom zatvori kapiju kroz koju stoka može pobeći. Pošto su svi koristili ove putanje kroz celo selo, retko je dolazilo do međusobnih sukoba.

Mostovi i ćuprije

Prva ćuprija preko reke Dičine u Šaranima izgrađena je oko 1825. godine u blizini ušća Babinog potoka u Dičinu. Ova ćuprija uglavnom se koristila za prelaz volujskih kola i pešaka – pomeljara koji su išli u vodenicu Rista i Mijajila Marijanovića koja se nalazila na rečici Drenovici pod Treštenikom, i u vodenicu Sretena Matkovića koja se nalazila na Dičini u Jazištu. S obzirom da je ova ćuprija pružala jedini siguran prelaz preko Dičine, i možda jedino mesto na kojem se ona mogla preći kada nabuja, meštani su je često koristili i u druge svrhe – za odvođenje stoke na ispašu, kao i za odlazak do njiva i bašta na desnoj obali reke. Ćuprija je korišćena sve do kraja 19. veka. Vlasnici vodenica, koje su tek krajem 19. veka izgrađene na drugim mestima uzvodno na Dičini, imali su interes da se ova ćuprija poruši, kako bi se uklonila konkurencija. Konačno, rušenjem ove ćuprije prestala je da radi vodenica, koja je tada bila vlasništvo Teodora Milovanovića.

Most bana Matkovića u vreme suše 2012...

...i tokom velikih poplava u maju 2014. godine.

Savremeni most na Dičini napravljen je 1933. godine na Savincu, pored same crkve Sv. Save, na putu koji odvaja desno ka Drenovi i Milićevcima. Izgradnju mosta inicirao je i sproveo Dobrica Matković, ban dunavske banovine i možda najpoznatiji Šaranac, o čemu svedoči i ploča sa natpisom „MOST BANA MATKOVIĆA“. Glavni majstor pri izgradnji ovog mosta bio je Mile Tanasković iz Semedraža. Konstrukcija mosta bila je od drveta, sa jednim kamenim stubom na sredini korita reke, dok je leva i desna obala takođe bila ozidana kamenom kako ne bi došlo do erozije obale tokom bujice. Drvena konstrukcija služila je sve do druge polovine 20. veka kada je srušena, i zamenjena čeličnom konstrukcijom koja je prekrivena asfaltom. Tom prilikom je postavljena i nova čelična ograda. Zanimljivo je da se ovaj most pojavljuje u dečijem filmu Mirko i Slavko, kada na njemu eksplodira kamion i sleće u reku Dičinu. Za snimanje ove scene oko mosta se okupio veliki broj lokalnih meštana sa decom. O umeću i znanju neimara koji su radili na izgradnji mosta najbolje svedoči činjenica da ozidani deo i dan danas stoji, a da na njemu nijednom nisu vršene nikakve popravke. Reka Dičina je poznata kao bujični vodotok, površina sliva je velika, a korito relativno malo, tako da meštani pamte velike bujične poplave. Mesto na kojem je most izgrađen je posebno opasno u tim situacijama jer se tridesetak metara uzvodno na reci nalazi malo vodopad (buk) visine oko 1 metar, što ne zvuči kao mnogo, ali se tokom bujice velika količina vode stropošta preko njega i tako se stvaraju vrtlozi koji dodatno ugrožavaju most.

Stari most kod nekadašnje Lazovića vodenice, nakon poplava 2014.

Novi most na istoj lokaciji, po mišljenju mnogih meštana poprilično nizak.

Pri uobičajenim uslovima most je oko 4 metra iznad površine vode, ali je u par navrata (skorije 1991. i 2014. godine) Dičina toliko nabujala da je voda išla preko mosta. (Jutub snimak iz 2014.) U takvim prilikama do izražaja dolazi oblik centralnog stuba u koritu reke, čije su strane napravljene tako da razbiju udarnu silu bujice.

Uzvodno od ovog mosta, na Dičini su napravljena još dva – jedan kod Lazovića vodenice i jedan oko 300 m uzvodno od njega, pored puta za Takovo. Konstrukcija ovog drugog mosta je takođe bila od drveta, i bila je slična originalnoj konstrukciji mosta na Savincu. On je porušen kada se počelo sa radovima na koridoru 11, dok je most kod Lazovića vodenice (koja je takođe porušena) pretrpeo značajna oštećenja tokom poplava u maju 2014. – sama konstrukcija je ostala čitava jer je most bio nedavno renoviran, ali je reka odnela pristupni put na obalama. Na Dičini postoji i nekoliko prelaza, tzv. „bavana“, preko kojih seljaci prelaze sa jedne na drugu obalu reke. U mestu Jazište postoji i čelični mostić, sličan bavanima, koji je takođe oštećen u nekoliko navrata prilikom poplava. Na Drenovici je izgrađena ćuprija ispod Uroševića vodenice, koja je modernizovana pri asfaltiranju puta od Savinca do Drenove.

Modernizacija puteva

Nova trasa od divljake ka Stankića izvoru, probijena 1980-ih.

Deonica sa Ječmine ka Stankića izvoru, pored seoskog groblja, sveže asfaltirana.

Malo po malo, u saobraćaj su u Šaranima i Drenovi uvedena savremena saobraćajna sredstva, ali se nije obraćala pažnja na putnu mrežu, koja je bila nepromenjena još od početka 20. veka. U seoski saobraćaj meštani su prvo uveli čeze, zatim karuce i fijakere. Nakon Drugog svetskog rata seljaci su za prevoz ljudi i tereta počeli masovnije da koriste ova prevozna sredstva, koja su imala dva (čeze) ili četiri (karuci, fijakeri, špediteri) najčešće drvena točka, i najčešće ih je vukao par volova ili konja (mada se mogla koristiti i samo jedna životinja kod manjih tereta). Ovakvi točkovi bili su relativno uski, samo nekoliko centimetara, tako da se sav teret oslanjao na vrlo malu površinu i stvarao ogroman pritisak na tlo. Pošto su lokalni putevi u selima uglavnom bili zemljani, sa po kojim kamenom, nakon kiše oni bi se pretvarali u blato, tako da su točkovi lako potanjali i pravili duboke kolotrage na putu. Narod je ove poteškoće prevazilazio tako što bi svaki naredni prolaznik išao pored tragova prethodnika, i tako sve dok se put ne isuši, što je moglo da potraje pošto su se uz put sa obe strane većinom pružale vrzine koje su bile prirodna ograda pašnjaka na kojima je stoka pasla. Ipak, često se dešavalo da se put isuši, a da duboki kolotrazi ostanu, pa su prolaznici morali da paze kuda idu – pešak je mogao ozbiljno da povredi nogu ako bi u njih zgazio, a na vučnim vozilima je mogao da se ošteti točak. Zimi su seljaci za prevoz koristili velike sanke (saonice) koje su najčešće vukli konji, ali samo ako je dovoljno hladno da se put zaledi, jer bi u suprotnom opet bio kaljuga. U nešto boljem stanju bio je makadamski put Savinac–Takovo i put koji je vodio od Savinca do ćuprije na Drenovici.

Kako su rasle potrebe stanovnika, i s pojavom prvih automobila 60ih godina 20. veka, počeli su razgovori o modernizaciji putne mreže i oni su vođeni na nivou opštine i mesne zajednice. Primarni zadatak bio je asfaltiranje puta Savinac–Takovo, što je i učinjeno 1974. godine. Asfaltiranjem ove trase ispunjeni su uslovi da se uvede redovna autobuska linija Gornji Milanovac–Savinac.

Meštani su, videvši olakšanje koje je nastalo asfaltiranjem ove deonice, rešili da modernizuju glavne saobraćajnice u svojim selima. Opština im je obećala tešku mehanizaciju, a seljaci su zaveli samodoprinos i organizovali radne akcije. Na pojedinim deonicama vlasnici zemljišta su dozvolili skidanje obala i krčenje vrzina pokraj puteva, a u nekim slučajevima su morale da se pomeraju ograde dvorišta i slični ustupci, kako bi se put modernizovao. Meštani oko toga nisu pravili problem, jer su znali da će asfaltiranje ovih lokalnih puteva biti svima od koristi. Prisustvo teških mašina meštani su iskoristili za proširivanje uskih puteva koji su od zaseoka vodili do glavnih puteva. Put od Savinca do Babinog potoka asfaltiran je 1982. godine u dužini od 760 metara. Od Babinog potoka put zatim vodi uz Čukarić ka kućama Matkovića i Jovanovića. Ta deonica ni danas nije asfaltirana, već je više puta nasipana kamenom. Put od Savinca do Ozrića brda nije mogao da se asfaltira uz Garišta, kuda je do tada vodio, već je odlučeno da se proseče nova trasa puta od „divljake“ do ispred Stankića izvora, uz livadu Velizara Jelića. Asfaltiranje ove deonice, u dužini od 3.600 m, završeno je 1983. godine. Od Ozrića brda ovaj put nastavlja do semedraškog polja, a zatim vodi do ibarske magistrale. Na ovoj deonici od tada nije bilo značajnijih radova i popravki, tako da je put u veoma lošem stanju. S druge strane, deonica od „divljake“ do Babinog potoka presvučena je novim slojem asfalta u julu 2008. godine, po principu 2 dinara opština – 1 dinar meštani. U tom periodu je asfaltiran i put od Stankića izvora do na Ječminu, a nedugo zatim i put od Stankića izvora do Dolova. I put od Savinca do Takova je presvučen novim slojem asfalta krajem prve decenije 21. veka, mada je tom prilikom sužen za oko 50 cm. Ubrzo zatim počelo se sa izgradnjom koridora 11, tako da je ovaj put jednim delom zatrpan i izmešten, zajedno sa promenom toka reke Dičine. Za potrebe izgradnje ovog koridora stari turski put koji prati obalu reke Dičine je presvučen kamenom i proširen, tako da se njime kreću kamioni i ostale teške mašine od tunela Šarani do tunela Savinac.

Presvlačenje seoskog puta, deonica od „Divljake” do Babinog potoka, novim slojem asfalta u leto 2008. godine

Zbog gašenja seoskih vodenica i preusmeravanja saobraćaja na glavne puteve, mnogi lokalni putevi su u potpunosti napušteni i sada su zarasli u vrzinu. Slično je i sa mnogim putanjama. Usled masivnog odlaska ljudi u gradove, čitavi zaseoci ostali su pusti, i danas retko ko prolazi putevima koji do njih vode.

Saobraćajna sredstva

Stanovnici u ovim krajevima su za prevoz tereta i putnika u 19. veku uglavnom koristili volujska kola. Ova kola su se i pre i posle Prvog svetskog rata koristila za prevoz robe iz sela do obližnjih gradova – Gornjeg Milanovca, Čačka, Požege, a ponekad čak i do Beograda. Seljaci su se na put do Beograda odlučivali samo ako je cena robe u G. Milanovcu i ostalim obližnjim gradovima veoma niska. Tada bi se obično nekoliko domaćina udružilo, spakovali bi svoju robu na jedna ili više zaprežnih kola, i krenuli na 150 km dug put kroz živopisne predele Šumadije. U današnje vreme je teško i zamisliti kako je to putovanje izgledalo – nije bilo magistralnog puta, tako da se konvoj često kretao po seoskim putevima i putanjama, kroz šume i pašnjake, preko brda i dolina. Domaćini su često naizmenično upravljali kolima – jedan je spavao dok je drugi pratio put, i obrnuto, čak i noću (pritom, bez farova ili el. sijalice, već uz svetlo fenjera ili samo mesečine), kako bi što pre stigli na svoje odredište. Seljaci su sa sobom morali da ponesu i zalihe hrane za celu sedmicu putovanja do Beograda i nazad. Često su se usput pevale izvorne narodne pesme i pričale priče.

Volujska kola su u 19. i početkom 20. veka uglavnom imala drvene točkove, a od prve polovine 20. veka oni su zamenjeni gumenim pneumaticima. Ovakva zaprežna kola, sa gumama umesto drvenih točkova, nazivaju se špediter. Pri vuči lakših tereta u kola su se uprezali konji umesto volova. Špediteri imaju drveni pod i stranice, koje su često ukrašene raznim crtežima pri farbanju. Na zadnjim točkovima špeditera postoje tzv. čegrtaljke, na oba točka, koje sprečavaju da kola krenu unazad na uzbrdici, i proizvode prepoznatljiv zvuk pri kretanju. Danas je u selu opstao vrlo mali broj starih volujskih kola i špeditera, a samo nekoliko je i dalje u voznom stanju.

Čeze su se takođe često koristile, prvenstveno za prevoz putnika ili manje količine robe; njima su se lakše i brže obavljali poslovi, odlazilo se do grada, na pijacu, kod lekara, do železničke stanice ili na vašar ili svadbu.

Tokom zime, kada sneg postane dovoljno dubok, meštani su za prevoz koristili saonice koje su najčešće vukli konji. Saonice su se koristile za prevoz snopova šaše i lisnika, sena i slame do štala, iz šume su doteravana drva za ogrev, a korišćene su i za prevoz žita do vodenice, a zatim dovoženje brašna kući. Saonice su se koristile čak i leti, u Rožnju, Krvavcu, Sovljaku, Bobeljki i ostalim predelima sela koja su imala strme padine, gde je zbog velikog uspona bilo nemoguće koristiti zaprežna kola za dovlačenje drva, snopova žita, ili transport stajskog đubriva. Pri transportu većih gromada kamena i drugih tereta velike mase koristila se voza.

Bicikl se vrlo malo koristio u Šaranima, jer su kuće uglavnom na stranama okolnih brda, pa je bilo naporno do njih izaći, a uz to su i putevi bili puni rupa ili su bili blatnjavi. Međutim, sa pojavom bicikala sa više brzina krajem 20. veka, i sređivanjem lokalnih puteva, postalo je lakše voziti bicikle po selu. Do početka 21. veka većina kuća imala je makar po jedan bicikl, koji su najčešće koristila deca za vožnju po selu, ali je ovo prevozno sredstvo korišćeno i za odlazak do prodavnice po namirnice i za obavljanje sličnih poslova. Bicikala je naročito imalo leti, kada su na selo dolazila deca iz okolnih gradova, Beograda i inostranstva na raspust. Tada se bicikl uglavnom koristio za odlazak na kupanje na Dičini kod mosta, za odlazak do fudbalskog terena ispod škole (travnatog) ili do betonskog igrališta kafane „Ada“ (danas „Pejzaž plus“), i za sastanke uveče kod savinačke crkve, gde su se mladi igrali žmurke ili sedeli na drvenim klupama pod lipama i pričali do duboko u noć. Međutim, sa smanjenjem broja stanovnika, sve je manje i mladih, a letnji raspusti se sve ređe provode na selu kod deke i bake, tako da je biciklista sve manje. Potencijal za uređenje biciklističkih staza je veliki. Seoskim putevima prolazi mali broj vozila, a sami putevi su krivudavi i prolaze kroz živopisan krajolik. Takođe, veliki je broj utabanih putanja koje su meštani ranije koristili za odvođenje stoke na ispašu, i koje bi se mogle urediti za prolaz bicikala. Veliki je broj i šumskih puteva koji bi se takođe mogli urediti. Ovim stazama biciklisti bi preko sela mogli ići od Čačka do Gornjeg Milanovca, a da pritom retko gde naiđu na širok asfaltirani put, već bi se većinom kretali dolinom reke Dičine, koju bi na par mesta i prelazili, a zatim šumskim putevima sve do predgrađa.

Pojedini stanovnici posedovali su i motocikle, raznih veličina i snaga.

Opel Olimpija kod crkve na Savincu, prvi automobil u Šaranima, vlasništvo Nikole Mladenovića.

Autobuska linija Savinac–Gornji Milanovac u potpunosti je izmenila način na koji je narod saobraćao između sela i grada. Veliki broj meštana se zaposlio u milanovačke fabrike, i autobus im je bio glavno prevozno sredstvo od kuće do posla. Povremeno su autobusi išli samo do Takova, pa su Šaranci pešačili do škole u Takovu odakle bi „hvatali“ autobus do grada. Autobusom su se svakodnevno prevozili đaci sa Savinca do osmogodišnje škole u Takovu, ili do srednjih škola u Milanovcu. Rudari i ostali meštani koji su bili zaposleni u rudniku „Šumadija“ prevozili su se minibusom od Savinca do Milićevaca. Autobusi i danas saobraćaju od Savinca do Gornjeg Milanovca (najčešće minibusom), ali je broj polazaka manji nego ranije zbog manjeg broja stanovnika. Đaci takođe imaju organizovan prevoz od Savinca do Takova.

Prvi automobil u Šaranima pojavio se ranih 1960-ih; bio je to Opel Olimpija. U narednim decenijama skoro svaka kuća je kupila ovo prevozno sredstvo. Neke porodice su zbog loših puteva do kuća kupovale automobile sa pogonom na sva četiri točka (4x4), a ta vozila su i zimi lakše savladavala zaleđene uspone i smetove. Nakon modernizacije puteva u drugoj polovini 20. veka automobilima se moglo stići do skoro svake kuće u Šaranima. Od početka izgradnje koridora 11 ponovo su se pojavile neprilike za vozače. Put Takovo–Savinac su počele da koriste kamioni i ostale građevinske mašine, koje iznose na asfalt ogromnu količinu blata, koje se leti iz kaljuge pretvaralo u finu, puderastu prašinu, tako da automobili moraju da se peru skoro svakog dana, a put je na pojedinim mestima i više meseci išao preko deonica nasutim zemljom i krupnim kamenjem.

Krajem 20. veka u Šaranima je bilo 30 traktora, koji su se uglavnom koristili za sve radove na njivama, livadama, i za prevoz drveta i ostalog tereta. Već u drugoj deceniji 21. veka taj broj se popeo na 45 traktora, ali se određen broj njih ne koristi.

Traktori koji se koriste za obradu zemlje većinom su domaće proizvodnje

Zanatstvo

Meštani ovih krajeva su svoje ukućane delili u četiri grupe:

• Zlatoustaši – pamćenici, guslari, pevači, zdravičari, frulaši, trubači, vračari, vidari, popovi, kaluđeri i drugi;
• Kućevnici – zemljodelci i domaćice;
• Umešnici – žeteoci, vodeničari, čuturaši, neimari, opančari, tkalje, aščije, mehandžije, rabadžije, pekmeždžije, i drugi;
• Branioci – hajduci i vojnici.

Seljani su se primarno bavili stočarstvom, zemljoradnjom i voćarstvom, ali su pojedini u slobodno vreme bili i samouke zanatlije. Izrađivali su odeću, obuću, kao i razne alatke.

Od davnina je ovaj predeo bio bogat gustim šumama. Narod je drvo koristio ne samo za ogrev, već i za gradnju kuća, vajata, magaza, mlekâra, salaša, štala, i ostalih zgrada, kao i za izradu kaca, buradi, kućnog nameštaja, muzičkih instrumenata, i drugo. Tako su se povremeno javljale samouke drvodelje, koje su se dodatno bavile duborezom i ukrašavanjem raznih predmeta od drveta. Najčešći su bili motivi iz prirode. Stolarskim zanatom bavili su se Marko Živanović, Milutin Baralić, Dušan Marjanović i Radosav Joković.

Za vreme turske vladavine ovaj kraj bio je poznat po eksploataciji ruda i minerala. Tako je i jedan od prvih zanata kojim su se neki meštani profesionalno bavili bio kovački zanat. Prvi kovački majstor u Šaranima bio je Simeun kovač (Jelić), koji se pominje 1823. godine, a nakon toga Stevan Đorđević 1836. godine. Kasniji majstori bili su Matija i Zdravko Jelić, i Ljubomir Milovanović. Kovači su kovali vruće gvožđe i od njega izrađivali razne poljoprivredne alatke, kao i noževe, makaze, i druge predmete za kuću. Mnogi kovači bavili su se i potkivanjem. Potkovice su izrađivali sami, a zatim ih zakivali konjima na kopita ili na papke bikovima.

Kolari su se bavili izradom kôla (zaprežnih). U početku su se kola u potpunosti izrađivala od drveta, pa su kolari većinom bili drvodelje. Kasnije su se udružili sa kovačima i pravili ojačana zaprežna kola. Miloš Milovanović (Katić) bio je prvi kolar u Šaranima. Početkom 20. veka kolarskim zanatom bavili su se Bogoljub Jelić i Jezdimir Damnjanović, i obe radnje su postojale do druge polovine istog veka kada su zaprežna kola prestala da budu glavno prevozno sredstvo.

Abadžijskim zanatom bavio se Rajko Živanović, koji je pravio muška odela (anterije, zubune, fermene, i drugo). Odeća i obuća pravila se od tkanina i od životinjske kože. Odeću su krojili od valjanog sukna, dok su kasnije koristili šajak i čoju. Prvi krojač bio je Luka Ranković, koji je krajem 19. veka prvi na Savinac doneo šivaću mašinu na ručni (tačnije nožni) pogon.

Bojadžijskim zanatom uglavnom su se bavile domaćice, a za bojenje su koristile prirodne boje. Muškarci su se time ređe bavili, ali jedan od poznatijih bojadžija u širem okruženju, koji je svoju radnju imao na Savincu, bio je Milun Božović.

Opančari su iskorišćavali goveđe i ovčije kože za pravljenje opanaka, koji su vekovima bili obuća srpskog naroda. Poslednji koji su se ovim zanatom bavili bili su Janko Ristović „Gele” i Milomir Milošević.

Saračskim zanatom bavio se samo Vladisav Matković, koji je kao sedlar učestvovao u Prvom svetskom ratu – preživeo je Prokletije i Albaniju, ali je od iscrpljenosti preminuo u Brindiziju u Italiji.

Puškari su se bavili popravljanjem ili pravljenjem oružja. U Šaranima su se time bavili Radomir Baralić i Ljubo Milovanović.

Graditeljstvom su se bavili mnogi ljudi iz ovog kraja, i učestvovali su u izgradnji svih bitnih zdanja – crkve, domova, škole, mosta, i drugo. Ovim zanatom u skorije vreme u Šaranima su se bavili: Đorđe Jelić, Pavle Živanović, Marko Marić, Vasilije Stankić, Milivoje i Kosta Markeljić, Dragoljub Jelić, Dragić Jovanović, Miodrag Stankić, Dragoljub i Radisav Markeljić, Milomir i Ljubinko Milošević, Stojan Jovanović, Staniša Markeljić „Nemac” i drugi.

Ciglu su pravili skoro svi domaćini u selu, i to skoro isključivo ručno. Pravljenjem cigle i crepa (ćeramide) radi prodaje bavili su se Mladen Jelić i Ljubisav Šljivić. Proces pravljenja cigle opisao je Kale Milovanović u svojoj knjizi:

U jesen se iskopa rastresita i masna zemlja, koja izmrzne tokom zime, a u proleće se kvasi i meša, pa se gusto blato seče rukama i stavlja u drvene kalupe iz kojih se jedna po jedna cigla ređa jedna pored druge na pripremljenom gumnu, gde se suši par dana, a potom stavlja u duže bankine, gde se suši još oko 30 dana. Suva nepečena cigla se, zatim, stavlja u banket koji pri zemlji ima zasebno ozidana ložišta. Kada se banket ozida, oblepi se blatom, a u ložištima se zapali vatra i lože drva kojima se peče cigla. Pečenje cigle traje 48 časova. Posle ovog vremena ložišta se zazidaju, banket se pokrije zemljom, a pukotine se oblepe blatom. Banket se ne otvara dok se sasvim ne ohladi.

Vredno međunarodno priznanje dodeljeno je pletiljama i veziljama iz ovog kraja. Na Svetskoj izložbi u Parizu 1889. godine nagradu su dobile rukotvorine iz rudničkog kraja, a specijalnom diplomom nagrađene su vezene čarape i šareni vuneni pojas Perside Miletić iz Šarana.

Industrijska proizvodnja uticala je da pojedine zanatlije ostanu bez mušterija, a pojedini zanati potpuno su pali u zaborav.

Turizam

Savinački dani 2012. godine

Najpoznatiji restoran (nekada kafana) u selu je Mićova kafana (čiji je zvanični naziv restoran Izvor), a pored njega radi i kafana Vodenica na obali reke. Okolina mosta i crkve je popularna za pravljenje roštilja i izlete, mada je betonski plato ispred „advokatove” vikendice danas poprilično zapušten i zarastao u korov. Za duge šetnje je pogodna ruta Savinac – Krvavac – Treštenik – Savinac, u dužini od oko 5 km. Početkom 21. veka planirana je i izgradnja antistres centra, ali se od tog projekta odustalo kada je trasa auto-puta prošla kroz selo. Ovaj auto-put, takozvani koridor 11, prolazi kroz mesto na samo par stotina metara od savinačke crkve i lekovitih izvora vode.

Manifestacije

„Savinački dani“ – sredinom jula – organizuje se takmičenje u kuvanju lovačkog gulaša. Mesto je takođe bilo popularna destinacija tokom prvomajskog uranka, ali je tokom izgradnje auto-puta Savinac bio pun prašine i blata tako da nije bilo posetilaca.

„Likovna kolonija Mina Vukomanović Karadžić” održava se od 1994. godine na Savincu. Od 2005. godine organizacija Kolonije prešla je sa Skupštine opštine i Muzeja rudničko-takovskog kraja na Kulturni centar grada. Kolonija nije locirana samo na Savincu, već se umetnici putem organizovanih izleta kreću po celoj opštini obilazeći tako razne znamenitosti koje kasnije prenose na platno. Tokom prvih dvadeset godina u Koloniji je učestvovalo preko 160 umetnika iz Srbije, Crne Gore, Republike Srpske i drugih zemalja, koji su stvorili preko 300 umetnički dela.

Zanimljivosti

Vuk Karadžić o Savincu

Vuk Stefanović Karadžić je sa knezom Milošem posetio Savinac na Petrovdan, 12. jula 1820. godine, i tom prilikom zabeležio:

Savinac, u naiji Rudničkoj, na lijevom brijegu reke Dičine, blizu planine Rožnja, na vrlo romantičeskom mjestu prekrasna nova crkva, koju je ove godine (1820) prvi put sazidao svijetli i čestiti knez, Gospodar Miloš Obrenović. I ova crkva ima kube, i sva je od kamena srezana, kakogođ da je od sira. Baš pred crkvom preko sve Dičine ima jedna stijena, preko koje voda pretječe, a ona na mnogo mjesta ostaje suva više vode; i ljudi ondašnji pripovijedaju, da je onuda išao Sveti Savo (pa mu se i sada stope znaju), i onu vodu svojom čudotvornom štakom iz kamena izveo; i zato svake mlade neđelje dolazi na tu vodu iz okolni sela mloštvo naroda, osobito žena i đevojaka, te se umivaju i piju vodu; kažu da mlogi bacaju i pare u onaj izvor.

Nadimci

Pojedini stanovnici sela dobili su prepoznatljive nadimke po kojima su ih svi znali. Nadimke su dobijali po nekim svojim osobinama ili delima, a oni su se često prenosili sa kolena na koleno. Mada ima nadimaka za koje bi se reklo da su pogrdni, oni to nisu, već je to način na koji je određena osoba bila prepoznatljiva u zajednici. Treba istaći i da su pojedini meštani dobijali jedno ime prilikom krštenja u crkvi, a zatim bi im kum davao drugo ime po kojem su ih svi znali.

Staniša „Nemac”

Božimir „Kožar”

• Staniša Jovanović – „Garavi” (zbog tamnog tena)
• Staniša Markeljić – „Nemac” (kao mali je imao visoku temperaturu ali ga roditelji nisu vodili kod lekara, pa je ostao gluvonem)
• Momir Mošo Baralić – „Poskur”
• Božimir Baralić – „Kožar” (pravio opanke)
• Svetomir Jovanović – „Belja”
• Stojan Jovanović – „Ćeto”
• Dragić Jovanović – „Baulj” (jer je došao kod žene u kuću); zvali su ga i „Žmirovac”, a njegove potomke „Žmirovci”
• Ostoja Stankić – „Paragraf” (radio u Proleterovoj prodavnici)
• Ljubiša Stankić – „Džokej” (imao krive noge)
• Petar Baralić – „Špaija”
• Milojko Baralić – „Lembovac”
• Miloš, sin Zoran Baralić – „Zvijuk”
• Damljanoviće su zvali „Roguljaši, Ražnjevci” (zbog visine)
• Matkoviće su zvali „Kudžovci”
• Dobrivoje i Stevan Jovanović – „Rnjovci”
• Dragoslav, sinovi Lazar i Miloš Markeljić – „Turčin”
• Dragić Markeljić – „Trtljo”
• Spasoje Jelić – „Tepo, Tepovac”
• Zoran Markeljić, Markeljići – „Krnjac, Krnjovci”
• Slobodan Jelić – „Mačak”
• Velimir Jovanović – „Čkuljo”
• Milijan Rosić – „Čvrgo”
• Mileta Tomić – „Ćeminac”
• Milosav Milovanović – „Cvrko”
• Ljubiša Markeljić – „Vidinac” (majka Vida)
• Radojica, Darije i Bogdan Baralić – „Ćurka”
• Dragoslav Baralić – „Njonja”
• Milan Živanović – „Đevraš”
• Milutin Baralić – „Grol”
• Petar Gavrilović – „Kreja”
• Milomir Baralić – „Tandžo”
• Dušan Baralić – „Klempo”
• Milorad Jovo Baralić – „Kučka”
• Mirad, Dragan Živanović – „Žmejo”
• Borisav Baralić – „Juf”
• Miroslav, Slobodan Matković – „Badžovac”
• Sreten Jelić – „Šućo, Šućovac”
• Miroslav, Ostoja Markeljić – „Kurjak, Kurjaci”
• Milojko Kovačević – „Era”
• Milojko Milovanović – „Džemijat”
• Marjanovići – „Conjovci”
• Radisav Miletić – „Ćarlo”
• Milan Miletić – „Džogljo”
• Dragan i Milan Jovanović – „Kolovac” (po Konstantinu „Kolu”)
• Klikovci – „Pindžovci”
• Radosav Jovanović – „Gero”
• Radomir Ralović – „Svraka”
• Radojica Baralić – „Bobek”
• Milomir Ristović – „Madžar”
• Zoran Baralić – „Zec”
• Ljubinko Milošević – „Adžovac”
• Milan i Milisav Jovanović – „Urlage”
• Radenko Drinjaković – „Uljez”

Grupa „Šaranka”

Još od davnina u Šaranima, kao i u većini srpskih sela, organizovana su prela. Žene su se predveče sakupljale u kućama da predu, pletu i vezu. Uz rad žene su prvo vodile razgovor, a zatim bi počele da se pričaju priče, ozbiljne i one šaljive. Sa priča se prelazilo na narodne lirske pesme, prenošene sa kolena na koleno. Na tim prelima se sredinom 1980-ih javila ideja o formiranju izvorne grupe pevača koja je nazvana „Šaranka”.

Osnivači grupe su: Borka, Milijanka, Nada i Desanka Stankić, Vojimirka i Stanojka Baralić, Zora i Jula Tomić i Georgina Milovanović. Njima su se prikljućili muški glasovi: Borisav Stankić, Mileta Tomić, Branisav, Srećko i Dragovan Baralić, i drugi. Tokom godina repertoar starih pesama grupe dopunjavan je novim, čiji je autor Georgina Milovanović.

Grupa je učestvovala u emisiji „Šarani su selo malo”, snimljenoj 1993. godine. Književni klub „Momčilo Nastasijević” iz Gornjeg Milanovca je 1989. grupi dodelio diplomu za plodnu aktivnost i negovanje izvornih pesama. Nažalost, starost je stigla članove grupe, tako da je danas jedino živa Georgina Milovanović, a zbog odliva stanovništva u grad nije imao ko da nastavi tradiciju.

Galerija

• 
  Pogled sa mosta leti
• 
  Most bana Matkovića
• 
  Bivša vodenica, sada kafana
• 
  Crkva svetog Save, južna fasada
• 
  Crkva svetog Save, severna fasada
• 
  Pogled na Šarane iz Drenove
• 
  Koridor 11
• 
  Unutrašnjost crkve Svetog Save
• 
  Drveni zvonik crkve

Vidi još

• Crkva svetog Save na Savincu
• Dobrica Matković
• Ljubinko Jelić
• Hrast u Šaranima
• Stari spomenici na seoskom groblju u Šaranima (opština Gornji Milanovac)

Literatura

• Milovanović, Mihailo (1995). Savinac u takovskom kraju: selo Šarani i selo Drenova. Beograd: Odbor za proučavanje sela SANU. 

Spoljašnje veze

• Savinac – Turistička organizacija opštine G. Milanovac
• Mape, aerodromi i vremenska situacija lokacija (Fallingrain)
• Gugl satelitska mapa (Maplandia)
• Plan naselja na mapi (Mapquest)
• ...seljanke-zadrugarke podigle dom.... "Vreme", 28. dec. 1937